ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ

ТЕОРИЯ И МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
118 
держания,  использование  возможностей 
современной  дидактики  в  повышении  эф-
фективности  образовательных  структур; 
разработка и практическое применение но-
вых  идей  и  технологий,  в  том  числе  ин-
формационно-коммуникационных  (1,  с. 
33). 
Великий  венгерский  композитор  и 
педагог  Золтан  Кодай  призывал:  «Давайте 
вложим  в  руки  детям,  восприимчивым  к 
музыке, тот ключик, при помощи которого 
они  могут  вступить  в  волшебный  сад  му-
зыки, чтобы приумножить смысл всей жиз-
ни»  (2,  с.  10).  На  современном  этапе  этим 
«ключиком»  являются  информационно-
коммуникационные  технологии,  примене-
ние  которых  значительно  ускорит  процесс 
освоения музыкальной грамоты. 
Компьютеризация  и  автоматизация 
во  всех  сферах  деятельности  человека 
предполагает  внедрение  новых  инноваци-
онно-коммуникационных и педагогических 
технологий  в  учебный  процесс.  Данное 
требование  и  легло  в  основу  создания  ав-
торского  электронного  учебного  ресурса  – 
юниты  «Школа  игры  на  фортепиано», 
предназначенной  для  начального  этапа 
обучения игре на фортепиано. 
На сегодняшний день известны около 
двух  десятков  общепедагогических  техно-
логий,  которые  могут  применяться  и  в  об-
ласти  музыкальной  педагогики.  В  данной 
работе  использованы  следующие  техноло-
гии: 
-  модульная  технология,  позволяю-
щая  системно  и  максимально  точно  отсле-
живать,  оценивать  весь  ход  процесса  обу-
чения.  При  конструировании  блоков  был 
учтен  весь  набор  знаний,  умений, навыков 
в аспекте интеллектуального развития, раз-
вития исполнительской техники, художест-
венно-эстетического развития учащихся; 
-  технология  проблемного  обучения, 
суть которой заключается в последователь-
ном выдвижении перед  учащимся учебных 
проблем,  разрешая  которые  они  активно 
усваивают знания; 
-  технология  развивающего  обуче-
ния,  ориентирующая  учебный  процесс  на 
развитие  потенциальных  возможностей 
учащихся  (выбор  индивидуальных  про-
грамм, определение скорости и количества 
преподаваемого материала); 
-  технология  укрупнения  дидактиче-
ских  единиц,  предполагающая  работу  над 
частями дидактических единиц, в результа-
те чего складываются определенные блоки, 
состоящие из освоенных элементов (работа 
над гаммами – готовые пассажи в произве-
дениях).  Они  составляют  технологическую 
базу  учащегося,  на  основе  которой  проис-
ходит его дальнейший рост. 
В основе юниты - система музыкаль-
ных  блоков.  Эта  система  имеет  четко  вы-
раженный  ступенчатый  принцип  освоения 
учебного  материала.  Подход  к  проблеме 
систематизации  материала  и  его  последо-
вательного  усложнения  в  данной  системе 
заключается в слиянии задач музыкального 
и  технического  развития  ребенка,  что  соз-
дает условия для организации комплексно-
го  подхода  к  музыкально  –  техническому 
развитию учащегося, включающего: 
-  формирование  музыкально  -  слухо-
вых представлений; 
-  развитие  образно-эмоционального 
восприятия музыки; 
-  изучение  различных  типов  музы-
кального изложения; 
-  приобретение  музыкально  -  теоре-
тических знаний; 
- овладение различными видами фор-
тепианной техники. 
Предлагаемая  система  музыкальных 
блоков решает более широкий круг задач и 
обладает следующими функциями: 
-  прагматической,  т.к.  является  сис-
темой  практического  обучения  игре  на 
фортепиано; 
- прогностической, т.к. открывает но-
вые  закономерности  и  связи  в  процессе 
фортепианного обучения. 
Цель  начального  этапа  обучения  му-
зыке  –  создание  фундамента  для  дальней-
шего  развития  ученика,  развивающее  обу-
чение. 
Задачи: 
-  развитие  музыкального  слуха  (вы-
сотного,  гармонического,  динамического, 
тембрового); 
- воспитание чувства ритма; 
- организация мышления; 
- освоение музыкальной грамоты; 
-  начальная  организация  игрового 
двигательного аппарата; 
-  воспитание  начальных  исполни-

ТЕОРИЯ И МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
119 
тельских навыков; 
-  формирование  основ  самостоятель-
ного творчества; 
-  воспитание  направленного  внима-
ния; 
-  формирование  навыка  концертного 
выступления; 
- развитие индивидуальности; 
-  знакомство  со  средствами  музы-
кальной выразительности. 
Содержание работы:  
-  слушание  музыки,  определение  ха-
рактера, содержания; 
- знакомство с ладом, понятие основ-
ной высоты звука; 
- знакомство с интервалами; 
-  постановка  руки  и  освоение  штри-
хов; 
- игра в ансамбле; 
-  исполнение  индивидуальной  про-
граммы  из  произведений  различных  сти-
лей, эпох, жанров; 
-  работа  над  развитием  слуха,  ритма, 
памяти; 
- подбор детских песен по слуху; 
-  работа  над  свободой  движений,  их 
слуховой контроль; 
Основу структуры  юниты составляет 
система  из  9  музыкальных  блоков.  Основ-
ными  компонентами  содержания  юниты 
выступают: 
-  информативный  компонент  изло-
жен  с  помощью  вербального  и  символиче-
ского  изложения  –  теоретический  матери-
ал, иллюстрации и схемы; 
-  репродуктивный  компонент  ориен-
тирует на практические действия; 
-  творческий  компонент  задается  с 
помощью проблемных заданий; 
-  эмоционально-ценностный  компо-
нент  отражает  нравственную  и  эстетиче-
скую  направленности  через  формирование 
у учащихся культуры исполнения. 
Основной  текст  юниты  содержит 
теоретико-познавательный 
компонент 
(ключевые  понятия  и  их  определения,  ос-
новные  термины,  перечень  умений,  дидак-
тический план), инструментально - практи-
ческий  компонент  (набор  практических 
заданий для урока и для домашней работы, 
тренинг умений). 
Дополнительный  раздел  юниты  со-
держит  нотное  приложение  и  тесты  для 
самостоятельной  подготовки  и  проверки 
знаний, список основной и дополнительной 
литературы. 
Освоение  одного  музыкального  бло-
ка рассчитано на один учебный час. Однако 
по  усмотрению  педагога,  возможны  вре-
менные  изменения  при  изучении  блоков. 
Однако  весь  материал,  изложенный  в  9 
блоках, должен быть освоен в течение пер-
вого полугодия. 
К  каждому  блоку,  в  соответствии  с 
тематикой, подобран музыкальный матери-
ал.  В  любом  из  блоков  педагог  может  ме-
нять музыкальный материал, исходя из ин-
дивидуальных способностей учащегося. 
Показателем  эффективности  любого 
процесса  обучения  служит  конечный  ре-
зультат.  Для  учащихся  музыкальных  школ 
это  публичное  выступление,  которое  сти-
мулирует  и  повышает  результативность 
обучения,  усиливает  его  привлекатель-
ность,  воспитывает  и  концентрирует  луч-
шие  качества,  помогает  ощутить  общест-
венную значимость своего труда и увидеть 
его результат. Поэтому в структуру юниты 
заложены  контрольные  уроки,  которые,  с 
одной  стороны,  выполняют  контролирую-
щую  функцию  (степень  усвоения  теорети-
ческого материала и освоения музыкально-
техническими  приемами),  с  другой  сторо-
ны,  дают  резкий  толчок  для  дальнейшего 
всестороннего  развития  ученика.  Кон-
трольные  мероприятия  могут  проводиться 
в  различных  формах,  на  усмотрение  педа-
гога. 
Дидактический  план  юниты  включа-
ет темы и их основные положения: 
1) Запись музыкальных произведений 
-  нотоносец,  музыкальные    ключи,    нота, 
октава, размер, такт, паузы. 
2)  Тон-полутон,  знаки  альтерации, 
музыкальные лады, тональность. 
3) Аппликатура, синкопа. 
4)  Средства  музыкальной  вырази-
тельности  –  штрихи,  динамика.  Формо-
строение – мотив, фраза, предложение. 
5)  Интервал,  аккорд.  Арпеджио,  гам-
ма (натуральная, мелодическая, гармониче-
ская). 
6)  Отклонение,  модуляция,  транспо-
нирование. 
7) Музыкальные стили и формы. 
Перечень  умений  и  навыков,  приоб-

ТЕОРИЯ И МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
120 
ретаемых  учащимися  в  процессе  занятий  с 
использованием  юниты,  дается  с  алгорит-
мом действий: 
 
Умение 
Алгоритм 
Читка  с  листа  нот-
ного текста. 
1. Определение тональности (знаки альтерации при ключе). 
2. Определение темпа. 
3. Определение фактуры произведения. 
4. Определение формы и жанра произведения. 
5. Вертикальный просмотр нотного текста, аппликатуры, штри-
хов и динамики. 
Разбор  нотного  тек-
ста. 
1. Игра отдельно каждой рукой. 
2. Игра двумя руками по вертикали. 
3.  Правильное  прочтение  авторских  указаний  и  музыкальных 
терминов. 
Овладение  различ-
ными  видами  фор-
тепианной техники. 
1. Правильная постановка рук на клавиатуре. 
2. Определение вида техники в произведении. 
3. Авторская аппликатура при свободном аппарате. 
4.  Применение  приемов  технического  развития  исполнителя 
(акцентированный  удар  пальцем,  игра  кистевым  стаккато  при 
свободном  аппарате,  объединение  в  «технические»  формулы, 
развитие пальцевой техники на «столе»). 
Формирование  му-
зыкально  -  слухо-
вых представлений 
Прослушивание  аудио-  и  видео-записей  с  исполнением  музы-
кальных произведений выдающимися музыкантами мира. 
Образно  -  эмоцио-
нальное  восприятие 
музыки. 
 
1.  Сравнение  музыкального  произведения  с  другими  видами 
искусств (живопись, графика, литература, архитектура). 
2. Подбор литературного текста или картины, соответствующих 
образному  и  смысловому  содержанию  музыкального  произве-
дения. 
3.  Подготовка  бесед  по  исполняемым  произведениям  (музыка 
через слово). 
Ориентация  в  раз-
личных  типах  му-
зыкального  изложе-
ния. 
 
1. Определение формы, стиля и жанра исполняемых произведе-
ний. 
2. Определение фактуры музыкального произведения. 
3.  Изучение  характерных  особенностей  стилей  композиторов 
различных эпох и направлений. 
4.  Выявление  средств  музыкальной  выразительности  разных 
стилей и жанров. 
 
Внедрение в учебный процесс данно-
го электронного образовательного ресурса:  
-  обеспечивает  удовлетворение  обра-
зовательных  запросов  учащихся  через  ис-
пользование компьютерных технологий;  
-  создает  условия  для  развития  нрав-
ственных,  духовных  и  профессиональных 
характеристик  личности  посредством  под-
бора  музыкального  материала  на  основе 
лучших  образцов  классической,  современ-
ной и популярной музыки; 
-  формирует  мотивационную  состав-
ляющую учащихся в образовательном про-
цессе. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1. Краевский В.В., Хуторской  А.В. Основы 
обучения.  Дидактика  и  методика.  -  М., 
2007. - 352 с. 
2. Мартынов И. Золтан Кодай. - М., 1983. - 
250 с. 
3.  Теория  и  методика  обучения  игре  на 
фортепиано.  Учебное  пособие.  -  М.: 
Владос, 2001, 368 с. 
 

ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА И ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
121 
УДК 371.371.302.2 
СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ САЛАУАТТЫ 
ӨМІР СҮРУ ДАҒДЫСЫН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР 
АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МОДЕЛІ 
Данияров Т.Ә. 
 
Дәстүрлі және инновациялық педаго-
гикалық  технологиялардың  ара-жігі  болға-
нымен,  бұл  оларды  тұтас  бір-бірінен  ажы-
ратып алу  деген  сөз  емес.  Олардың  әрқай-
сысына  тән  ерекшеліктерімен  қатар  бірін-
бірі  өзара  байланыстырып  тұратын  ортақ 
сипаттары да болады. 
Тұлға, өмірдің тарихи-коғамдық жағ-
дайларының  өнімі  болып,  әрекетте  қалып-
тасады,  көрінеді.  Әрекет  қоршаған  ақиқат-
тың  белсенді  әрекеттестігі  ретінде  анықта-
лады,  оның  барысында  тірі  жан  объектке 
мақсатты  бағытталатын  және  өзінің  қа-
жеттіліктерін  қанағаттандыратын  субъект 
[1].  Әрекет  адамның  белсенділігін,  оның 
әлеуметтік  белгіленуін  көрсетудің  негізгі 
формасы  болғандықтан,  осы  проблеманы 
зерттеумен  философтар,  психологтар  және 
педагогтар  айналысқан.  Сонымен  қатар, 
ғалымдармен әрекеттің жалпы феноменінің 
маңызды ерекшеліктері көрсетілді: мақсат-
ты болжау; қайта құрушы сипат; өнімділік; 
ұғынылған сипат. 
Адамның  әрекет  субъектісі  ретінде 
болу қабілеті оның әрекет процесіне негізгі 
қатысушыларын ажырату қабілетімен және 
алдымен өзін әрекетті және оған  талаптар-
ды, мақсаттарға жетуді, қойылған мақсатты 
шешуді қанағаттандыруға бағытталған әре-
кетті  еркін  таңдайтын  қайраткер  ретінде 
көрінуімен  анықталады  [2].  Әрекетке  қа-
тысушылардың бұлай бөлуді аңдар білмей-
ді,  себебі  оның  мінез-құлқы  сезіммен  рет-
теледі.  Керісінше,  бұндай  реттеушіден  тыс 
қалған  адам  өзінің  мінез-құлқын  қоршаған 
ортағаға  және  әрекет  бойынша  әріптес 
адамға  қатысты  өзі  анықтау  керек.  Осы-
лайша, әлеуметтік тәжірибеде субъективті - 
объектілі  және  объекті  аралық  қатынастар 
пайда болды, олар адам әрекетінің саласын 
қамтиды. Барлық бастамалардағы адамның 
әрекетке  қабілеті  оған  ғана  тән  ерекше-
ліктермен  анықталады,  ол  К.  Маркстің 
адамның «маңызды» күштері деп аталады. 
Тұлға болудың маңызды шарты және 
шешуші  механизмі  болып  онымен  әрекет-
тің  әлеуметтік,  тарихи  формаларын  игеру 
табылады.  Осының  барысында  адам  бола-
шақ  ұрпақ  әрекеті  көрсетілген  қатынас-
тарды,  әлеуметтік  білімдерді  игереді  [3]. 
Сонымен  қатар  ол  қоршаған  ортаны  қайта 
құрады және өзі сол уақытта өзгереді, себе-
бі  бұл  процеске  оның  жекелігінің  барлық 
компоненттері  қатысады:  сезу,  ойлану, 
талап,  қызығушылық  және  т.б.  органдары. 
Психологтар  (А.Н.  Леонтьев,  С.Л.  Рубин-
штейн,  А.А.  Смирнов,  Б.М.  Теплов  және 
т.б.)  осы  сұрақты  зерттеген  кезде  кез  кел-
ген әрекет процесінде тұлға нақты себептер 
және  мақсаттармен  басшылық  ететінін 
көрсеткен.  Себеп  ретінде  еркін  күштерді 
және  мақсатқа  жетуге  итеретін  білімдер, 
сезімдер,  қажеттіліктер  шыға  алады.  Мақ-
сат  -  бұл  адам  әрекеті  бағытталған  объект. 
Кез-келген әрекеттің сонымен қатар заттық 
мазмұны,  әрекеті  және  нәтижесі  бар.  Бар-
лық  компоненттер  өзара  байланысты  және 
өзара  келісілген.  Кез-келген  әрекетте  су-
бъект  оның  мақсаттарын  анықтап,  оларды 
іске  асырады  және  нәтиже  алады.  Жүргі-
зілген зерттеулер [4, 5, 6 7] әртүрлі психи-
калық процестердің жүруі және дамуы әре-
кеттің мазмұны мен құрылымына, оның се-
бептеріне,  мақсаттарына  және  іске  асыру 
әдістеріне байланысты. Тарихи даму кезін-
де  адам  әрекетінің  мазмұны  және  техника-
лық  құралдары  өзгереді,  бұл  оның  санасы-
ның қалыптасуын анықтайды. Балалық шақ 
кезінде  әрекет  баланың  психофизио-
логиялық  мүмкіндіктеріне,  оның  өмірлік 
тәжірибесінің кеңеюіне, қоршаған адамдар-
дың  күрделі  талаптарын  орындау  қажетті-
лігіне  байланысты  өзгереді.  Жастық  даму-
дың  әр  сатысында  нақты  әрекет  жаңа  пси-
хикалық процестердің және жеке тұлға қа-
білеттерінің қалыптасуында маңызды орын 
алады. 
Әрекетті  талдаудың  екі  жолы  бар: 
психологиялық  және  әдістемелік.  Әрекет 
жеке тұлға әрекетіне енгізіледі оның негізгі 
атрибуты  ретінде  түсіндіріледі  (субъект 
әрекетті іске асырады), ал білім психология 

ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА И ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ 
 
 
Вестник
 
КАСУ
 
122 
көзқарасымен 
бірі 
бірінің 
әрекетін 
ауыстыратын  жүйе  ретінде  анықталады. 
Адамдар әрекеті әртүрлі. Алайда бұл айыр-
машылық  негізгі  үш  топқа  жиналады: 
еңбек, оқу, ойын. 
Еңбек  әрекеті - материалды және ру-
хани  байлықтарды  құруға  бағытталған 
әрекет.  Білім  еңбек  әрекетіне  дайындық 
сатысын көрсетеді және білімдерді игеруге 
бағытымен,  нақты  білімдер  мен  дағды-
ларды  шығарумен  сипатталады.  Ойын 
балалар  әрекетінің  негізгі  түрі.  Ойын  ке-
зінде  бала  ақиқат  құбылыстарын және  зат-
тарды  таниды,  ойлануы,  есі,  көңілі,  қабі-
леттері  дамиды,  тұлғаның  еркіндік  ерек-
шеліктері және мінезі қалыптасады. 
В.В.  Белич  [8]  әрекеттің  жіктелуін 
ұғыну  белсенділігі  ретінде  қарастырады, 
әрекетке  сипаттама  береді.  Автордың  пікі-
рінше  әрекеттің  негізгі  түрі  болып,  оқу-
шылар  тұлғасының  гармоникалық  дамуы-
ның  қажетті  шарты  ретінде  еңбек  табы-
лады.  Еңбек  білім,  ойдың  қатысуынсыз 
мүмкін  емес.  Тану  объективті  нақтылық-
тың  көрінісін  қамтамасыз  етеді.  Ойын 
адамның  эмоционалды,  сезім  саласына 
тікелей байланысты. 
М.В. Гамзо, И.А. Домашенко [9] әре-
кетті  психологиялық  ғылым  негізінде  қа-
растырады.  Әрекеттің  барлық  түрлерінің 
жалпы  құрылымдық  компоненттері  -    мақ-
саттар,  себептер,  әрекеттер.  Зерттеушілер 
зерделі  әрекеттерді  қарастырады  және  зер-
делі  әрекеттерге  моторлы  қозғалу  компо-
ненттері  қосылуының  тәжірибелі  бекітіл-
генін  көрсетеді.  Әрекет  әдістері  ретіндегі 
дағдылар және іскерліктер әрекеттің нақты 
түрлеріне  қосылған.  Олар  оқу,  спорттық, 
гигиеналық болып бөлінуі мүмкін. Әрекет-
тің әр түрлі түрлерінде  қолданатын дағды-
лар  және  іскерлер  бар,  мысалы:    қозғалу 
дағдылары  еңбек,  спортпен  айналысу,  оқу 
кезінде;  іскерлі  дағдылар  байқау,  жоспар-
лау,  ауызша  және  жазбаша  есептеулер,  кі-
таппен  жұмыс  және  т.б.  кезінде  қалыпта-
сады. 
Г.И. Щукиннің келесі әрекет түрі бо-
лып  қоғамдық  пайдалы  әрекет  табылады. 
Бұл  әрекет  әлеуметтік  ынтаның  оқу  әреке-
тін байытуға, адамдардың пайдасына тәжі-
рибелі әрекеттің  бағалығын ұғынуға оның 
өнегелі  мәніне  әсер  етеді.  Көркем  әрекеті, 
ойындар, дене шынықтыру элементтері ав-
тормен  оқу  процесін  тиімді  ұйымдас-
тырудың қажетті әрекет түрлері ретінде қа-
растырылады.  Сондай-ақ  оқу  әрекетіндегі 
гимнастика  элементтері  ой  тығыздығын 
бәсеңдетуге,  иықтарды  белсенді  қозғалту 
бойынша  дене  шынықтыруға  әсер  етеді. 
Сабақтағы  физкульт-минуткалар  шаршау-
ды  басады,  еңбекке  қабілеттікті  жоғарыла-
тады. Оқытушы оқу процесіне әрекеттің әр 
түрлі  түрлерін  қосудың  мағынасы  келесіде 
тұратынын  анықтайды:  оқу  процесіне 
әрекеттің  әртүрлі  түрлерін  қосу  оның 
нәтижелерінің  тиімділігіне  әсер  етеді; 
оқушылардың  белсендіреді;  олардың  өз 
еркінше жұмыс істеуіне ықпал етеді; нақты 
заттық  аумақтағы  ынталардың  дамуына 
ықпал 
етеді; 
жалпы 
білімге 
деген 
қызығушылықты  тереңдетеді;  оқушылар-
дың  көптеген  қажетті  ерекшеліктерін  тәр-
биелеуге  және  дамытуға  ықпал  етеді:  оқу-
шы  өзінің  жеке  қажеттіліктерінің  жолын 
табады,  өзінің  мүмкіндіктерін  көрсетеді, 
творчестволық күштерді дамытады [10]. 
И.С. Якиманская [11] оқу әрекетін бі-
лімді  игеру  кезіндегі  баланың  жеке  тұлға-
сын  қалыптастыру  және  дамытуды  қамта-
масыз  ететін  әрекеттің  жетекші  формала-
рының  бірі  ретінде  қарастырады;  оқу  әре-
кетінің  сипаттамасын  береді  және  оның 
құрылымын  қарастырады.  Еңбек  әрекетін 
зерттеуші  онтогенездегі  әрекеттің  негізгі 
түрі  ретінде  көрсетеді.  Нәтижесінде  тұлға-
ның  маңызды  ерекшеліктері  анықталады: 
еңбекке қабілеттілік, жұмысқа қабілеттілік, 
еңбек белсенділігі, ерекше көз қарас. 
И.С.  Якиманская  қоршаған  ортаны 
тануды,  адамзатпен  жинақталған  білім-
дерді игеруді (тану әрекетін) оқу әрекетінің 
негізгі  функциялары  деп  есептейді.  Оның 
пікірінше,  оқу  процесіне  әрекеттің  әртүрлі 
түрлерін  қосу,  олардың  байланысы  тек 
білімдерді  игеруге  ғана  емес,  сонымен  қа-
тар  оқушының  көптеген  жеке  ерекше-
ліктерін дамытуға да ықпал ету керек. Осы-
ған байланысты зерттеуші тұлғаның қалып-
тасуы терең мазмұнды, дәлелденген объек-
тивті және субъективті маңызды әрекет ке-
зінде  ғана  мүмкін  екенін  көрсетеді.  Сон-
дықтан,  әрекет  тұлғаның  қалыптасуының 
қайнар  көзі  болып  табылады;  әрекетте 
заттық әлемді көрсетіп, оқушының ойы осы 
әлемнің  әртүрлі  аумақтарын  кең  танудың 
негізінде  қалыптасады;  тұлғаның  қалып-

жүктеу/скачать 2,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: