Не журналистика кафедрасы
жүктеу/скачать 462,36 Kb.
|
keshen s n tar.2022-2023
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдалынылатын әдебиеттер
- Қамтылатын мәселелер
| Бақылау сұрақтары:
- Қазақ әдебиеттану ғылымының даму бағыты қандай? - Р. Бердібаев әдебиеттану мәселелеріне байланысты қандай пікірлер айтты? - З. Қабдоловтың әдебиет сынына байланысты қандай шығармалары бар? Пайдалынылатын әдебиеттер: Д.Ысқақұлы Сын өнері. А., 2001 Т.Кәкішев Қазақ әдебиет сынының тарихы. А., 1996 Т.Кәкішев Сын сапары. А., 1974 Т.Кәкішев Оңаша отау. А., 1974 Ә.Нарымбетов Қазақ әдебиет. әдебиеттану, сын және өнердің библиографиялық көрсеткіші ІІІ том, 1956-1960, А., 1997 М.Қаратаев Әдебиет және эстетика. А., 1970 10 – лекция: Қазақ әдебиетінің тарихын жаңаша жүйелеу және дәуірлеу. Түркі халықтарына ортақ көне мұралардың қазақ әдебиетіне ықпалымен жалпы түріктік байланыстары. Қазіргі қазақ поэзиясындағы лирикалық өлеңдер мен поэмалардың поэтикалық ерекшеліктері.Тәуелсіздік жылдарындағы лиро-эпикалық балладалар мен поэмалар.Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясының зерттелуі мен сыны. Қазіргі қазақ поэзиясындағы өлең өлшемдері. Қамтылатын мәселелер: - Қазақ әдебиетінің тарихын жаңаша жүйелеу және дәуірлеу. Түркі халықтарына ортақ көне мұралардың қазақ әдебиетіне ықпалымен жалпы түріктік байланыстары. - Ауыз әдебиетін зерттеу саласындағы еңбектер. Ауыз әдебиеті мұраларын жинап, бастыру шаралары. - Қазақ эпосын Р.Бердібаев, О.Нұрмағамбетова, Ш.Ыбыраев зерттеуі. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу мәселесі соғысқа дейінгі дәуірде-ақ көтеріле бастаған болатын. Оның алғашқы адымдары М.Әуезовтың («Әдебиет тарихы», 1927), С.Сейфуллиннің («Қазақ әдебиеті», 1932), С.Мұқановтың («ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті», 1932) еңбектерінде жасалынған болса, М.Батталов пен Сильченко «Очерки по казахскому фольклору и казахской литературе» (1933) атты кітабында қазақ әдебиетінің тарихын шын мәнінде, Ыбырай мен Абайдан бастады. Ыбырайды миссионер, Абайды феодал деп сыңаржақтыққа ұрынды. Қазақ әдебиетінің тарихын жасау туралы арнайы мақала жазған Е.Ысмайылов оны төмендегідей жүйемен қарастыруға ұсынды: 1 бөлім – қазақтың фольклоры, 2- ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті, 3 бөлім – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (Е.Ысмайылов. Қазақ әдебиетінің тарихын жасау туралы // «Социалистік Қазақстан», 1938, 3-қыркүйек). Б.Шалабаев та кейбір ескертпелер айтқанымен де негізінен Есмағамбеттің ұсынысын қолдады (Б.Шалабаев. Қазақ әдебиетінің тарихын жасаудағы кейбір принциптер туралы // «Әдебиет майданы», 1938, №11). Қ.Жұмалиев осы мәселеге арнап «ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті туралы» («Әдебиет және искусство», 1940. № 9) мақаласында қазақ әдебиетінің тарихы он сегізінші ғасырдан басталады деген бағытты ұстанды. Осы мәселеге қатысты Б.Кенжебаев арнайы мақала жазды. Ол қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлерге бөлуге арналған еңбектерде ғылыми, тарихи негіздер жетіспей жатқандығын көрсетіп, өз жүйесін ұсынды: «Бірінші – қазақ хандығы тұсындағы әдебиет. Яғни, ХҮІІІ ғасырдың ақырына дейінгі әдебиет. Екінші – ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы әдебиет. Үшінші – ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет. Төртінші – ХХ ғасырдың алғашқы 20 жылындағы әдебиет. Бесінші – Кеңес әдебиеті (Б.Кенжебаев. Қазақ әдебиеті тарихы туралы // «Социалистік Қазақстан», 1941, 15-маусым). Бейсекеңнің жүйесінде бұрынғы ғалымдардың бөлуіне қарағанда көп өзгерістер бар. Б.Кенжебаев фольклорды әдебиеттің тарихына кіргізбеген. Қазақ әдебиетінің тарихын ХҮ ғасырдан бастап, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы әдебиетті «Хандық дәуір әдебиеті» атауы сол кездері қазақ әдебиеттану ғылымы үшін елеулі жаңалық болды. Бұл пікір қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу істерінде жаңа бағыт туғызып, кейіннен үлкен ғылыми мектепке айналды. Қазақ әдебиетінің тарихын жүйелі түрде қарастырған күрделі зерттеулер көріне бастады. «Халық мұғалімі» журналында бір жыл бойы (1941, №6,7,8,9,11,12) С.Мұқановтың «ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті туралы» атты көлемді еңбегі жарияланды да кейіннен (1942) жеке кітап болып басылып шықты. Кітап шыға салысымен зиянды еңбек саналып, «қамауға» алынды. Оның себебі әдебиеттің таптық принципін барынша берік ұстанған С.Мұқановтың өзі де ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясындағы шындықты, яғни ұлт-азаттық сарынды ашып айтуға мәжбүр болғандығы-тұғын. Зерттеудің басында айтылатын «қазақ өз бостандығын, елдігін қорғай да білген халық; достаса да, жауласа да білген халық. Халық бостандығының күрес өртін ешбір күшпен сөндіруге болмайтындығына қазақ халқының күрес тарихы куә...» деген жолдарда орыс билеген заманда айтыла бермейтін ащы шындықтың қатпар-қатпар сілемдері жатыр. Автор орысқа бағынған ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиетін «Қазақ халқының тәуелсіздігін қорғау жолындағы күресін сипаттайтын әдебиет» (С.Мұқанов. «Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер». А., 1942, 5-б.) – деп анықтаған. Ақын Баянғалидың «Марал ишанның аманаты» атты шығармасы - толғау-дастан. Ол тарихи таным философиясының заңдылықтары аясында жырланған шығарманың идеялық-композициялық желісінде бірнеше мәселелер еғізделе өрілғен: біріншісі - адамзат ұрпақтары үшін Жаратушы Алланың еркін өмір, жайлы түрмыс-тіршілік ету құкығын берғен қүдіретін дәріғғғеу, адам еркіндіғінің туған жері, елі, Отаны үшін арналатын халықшыл-отаншыл қуатын дәлелдеу; екіншісі - Қазақ тарихындағы ислам ағартушылығы мен ұлттық-азаттық күресі қызметтерін тұтастыра өнеғелі өмір сүрғен, осы уақытқа дейін қазақ халқы ұрпақтары киесінен тірек, меде>'. қолдау тағіқан, бейітіне келін дертке дауа көңілғе жұбаныш алып жүрғен Марал Баба ишан Құрманұлының адамзат ұрпақтары үшін жасаған еңбеғін қазірғі заман мұраттарымен сабақтастыра бағалауға арналған Философіщіьіқ^поэзия - әлем әдебиеті тарихындағы ежелгі дә\ ірлерден бері қалыптасып, дамып келе жатқан поэтикалық мағыналы арна. Өтеген:-:::-; «Жол», «Жүз метрге жүгіру», «Есіңде ме?», «Сенімен сырласамын», «Өмір», «Күмбездер», «Боран», «Тахауи Ахтановқа», «Киіктермен кездесу», «Ақ пен қара», «Есімде әкем салған эн», «Көне кітаптар», «Илан», «Қарашаның монологы», «Қарт келеді, қабағында кірбің бар», «Бота бақьггы», «Бір күнгі бояулар», «Қарлы жаңбыр құйды талай үстіме», «Балдан тэтті, тастан қатты не болар», т.б. Өмір өткелдеріндегі күрделі іс-әрекеттердің өзара үндескен, сонымен бірге қарама-қайшылықтарымен, өзгешеліктерімен дараланған сипаттарын ойлау қисындары жүйесімен жырлау ақын дүниетанымының үлағатын дэлелдейді. Аталған өлеңдерде тіршілік жолындағы адамдардың мақсаттары жолындағы белгіленген міндеттерін орындаудағы сан алуан мәселелер мен бетпе-бет келгендегі шешімдерімен, көзқарастарымен өмір сүретіндігі жаратылыс шындығы заңдылықтары түрғысынан түсіндірілген. «Жол» өлеңіндегі поэтикалык түйіні - эрбір адамның өзіндік бағыт- бағдарынан адасгіай жүре білуі («Жүмбақ жолдар, қиыныңмен сынаған, түлпарымның қайшылатып қүлағын. Мың сүрлеуден адаспаймын, сенемін, өз жолымды өзім алып шығамын»). Адамның ізгі мақсаты, игі ниеті жолындағы ойлы, сергек қалпымен алға үмтылуы да «Жүз метрге жүгіру» өлеңінің поэтикалық түйіндеуімен («Барыңды сал, бэрін көріп түрады ел, жанарыңда дөңгеленсін мына жер. Ойың озсын, өзің сонда қалмайсың, ой дегенің өлмейтұғын Қүлагер») байыпталған. Өлеңдердегі лирикалық қаһарман балалық балдәурен, жастық шақ кезеңдерінің қайталанбайтың эрі мүңды, эрі тәтті болмысын өмірдің қайшылықтарымен («Өмір»: «Өмір осы - бір қуаныш, бір қайғы, домбыраның екі шегі секілді»; «Самолеттер, рахмет сендерге»: «Жоқ жетеді жомарттардың түбіне, оқ жетеді желден озған киікке») түтасқан сипатымен болатынын айтады. Қазақ даласындағы санаулы ғимараттар күмбездерінің де ата-бабалар, даналарының, батырларының, қара домбырасының үніндей («Күмбездер»: «Күмбездер - коне қоңырау күмбірлеген, даланың кеудесінен тіл қатады; күмбездер - ойға катқан қариялар, төбесі дала сынды дөңгеленіп; Мысында жебелердің үшы калған, қышында қатпар-қатпар жатыр арман; Бабамның әуендерін салып түр-ау, даламның домбырасы - күмбездері») салтанаты байыпталған. Философиялық поэзияның поэтикалық жүйесіндегі негізгі арка\' - қарама-қайшылықтардың күресі мен бірлігі. Ақынның «Ак пен кара» атты философиялық өлеңінің композиңиясында ғарыштык-ғаламдык кеністіктегі ақ пен қара түстермен аталатын тіршілік қүбылыстарынын. көріністерінін адамзат үрпақтарының жан ділімен түтастана өрілген үлағат жолына поэтикалық мағыналы бағалаулар жасалған. Аспан әлеміндегі аппак бүлттар («Аппақ бүлттар аспан энін салады»), екі түстің де үнемі егізделе жүретіні («Аппақ түстің қарсы жағы қап-қара, қаралыны ак матамен жабады»» туралы салыстыра тебіренген ақын өзіндік мүрат-бағдарын айкындай төгіледі жүктеу/скачать 462,36 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|