Жер реформасының екінші кезеңі жєне

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
281
саудаға салғандыќ, конституциялыќ ережелерді бұзғандыќ деген
пікірлер айтылып жатты.
Өткенге ќарайлай отырып, біз бұл ќұќыќтыќ актілер өте ма-
ңызды болғанын көреміз. Өйткені, дєл сол кезде жер заңнамала-
рының нарыќтыќ экономикаға бет бұруы басталды, атап айтќанда
олар ќабылданғаннан кейін жер нарығының алғашќы белгілері
пайда болды, жердің нарыќтыќ ќұнының ќалыптасуы басталды.
Мен мынадай ойды єлденеше рет айтып ескерттім: жерге меншік
мєртебесін айќындау тек экономикалыќ тиімділігімен ғана емес,
Ќазаќстан халыќтары мүдделерінің, салт-дєстүрлерінің, адамдар
тағдырлары мен келешек ұрпаќ алдындағы жоғары жауапкерші-
ліктерінің саќталуын талап етеді. Сондыќтан түпкілікті шешімді
ќабылдау үшін ќоғамның барлыќ ќалауы мен пікірінің жиынты-
ғын тыңдау ќажет болды.
Ќазаќстанда жерге жеке меншікті енгізу туралы идеялар, іс
жүзінде, тєуелсіздіктің алғашќы күндерінен бастап айтылумен
болды. Біраќ реформалаудың алғашќы жылдары жерге жеке
меншік ќұќығын заңды түрде бекіту бірќатар себептерден мүмкін
болмады.
Жоғарыда айтып ескерткенімдей, жердің жаңа иесін таңдау-
дың түйінді маќсаты жер пайдалану тиімділігін арттыру болып
табылды. Жаңа нарыќтыќ ќатынастарға көшу жағдайында жерді
меншіктенушілердің мойнына салмаќты проблемалар жүктелді. Олар
өндірісті дербес жүргізуге, ал оның табыстылығы тек меншік иесінің
тек иелік етуіне ғана емес, оның іскерлігіне, жерді меңгере білуіне
байланысты еді.
Мемлекет, өз кезегінде, жерге жеке меншікті енгізу үшін тиісті
институттарды (жерді меншіктенушілерді тіркеу ќызметі, жер те-
лімдерінің бағасын аныќтау жєне т.б.) ќұруы керек болды. Жерге
жеке меншікті енгізу туралы түпкілікті шешімді ќабылдау ќалып-
тасќан  ахуалды, єсіресе, мемлекеттік ауыл шаруашылығы
кєсіпорындарын жекешелендіру мен олардың мүлкін таратудың
ерекшелігін ескере отырып, оны жеке адамдардың ќолына берудің
мұќият жасалған тетігі болуын талап еттім. Сірє, бұл арада «жеті
рет өлшеп, бір рет кес» деген ескі мєтел өзін толыќ мағынасында
көрсете білді. 1995 жылға дейін жердің тек ќана мемлекет
иелігінде болып келуі єбден заңды еді. 1995 жылы бүкілхалыќтыќ
референдуммен ќабылданған еліміздің Конституциясы, біздің та-
рихымызда тұңғыш рет, Ќазаќстанда жер мемлекет меншігінде де,
жеке меншікте де  болатынын айќындады.

282
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
«1 бөлім «Жалпы ережелер», 6-бап.
3. Жер жєне оның ќойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жану-
арлар єлемі, басќа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде
болады. Жер, сондай-аќ заңда белгіленген негіздерде, шарттар
мен шектерде, жеке меншікте де болуы мүмкін».
Ќазаќстан Республикасының Конституциясы.
1995 жылдың 30 тамызында жалпыреспубликалыќ
референдумда ќабылданған.
Бұл ережелер ауыл шаруашылығы маќсатындағы жерлерге жеке
меншік ќұќығын тағайындаушы заңнамалыќ актілердің туындауы-
на мүмкіндік жасады. Бұл мєселе бойынша Парламентке ұсыныл-
ған бастапќы Заң жобасы өтпеді. Ол ұзаќ талќыланды. Бірауызды-
лыќ болмады. Тіпті, ќұнарлы жерлерге ќандай ұлттың адамдары
иелік ете алады, ал ќайсысы иелік ете алмайды дегенге дейін
бардыќ. Бұл жерде талас, негізінен, басќа республикалардың адам-
дары келіп жұмыс істеген тың жерлер туралы болды. Мен ол
кезде кесімді пікір айтќан жоќпын. Біраќ жердің жеке меншікке
берілуін нығарлап айттым.
1995 жылдың желтоќсанында «Жер туралы» Жарлыќты жа-
рияладым, сөйтіп жаңа жер ќатынастары заң жүзінде айќындал-
ды. Республиканың мемлекеттік емес заңды тұлғалары мен азамат-
тарына жеке ќосалќы шаруашылығын, бау-баќшасы мен саяжай
ќұрылысын, сондай-аќ өндірістік жєне өндірістік емес ќұрылыста-
рын, соның ішінде тұрғын үй ғимаратын, тағы басќа ғимараттары
мен олардың кешенді ќұрылыстарын, бұларға ќоса оларға ќызмет
көрсету үшін арналған жерлердің жұмыстарын жүргізуге ќажетті
жер телімдерін жеке меншік иелікке беру мүмкіндігі мойындалды.
Сонымен бірге аталмыш Жарлыќќа сєйкес ауыл шаруашылығы
маќсатындағы жерлер, сондай-аќ, ќорғаныс маќсатындағы, орман
жєне су ќорларындағы, ерекше күзетілетін аумаќтардағы, арнайы
экологиялыќ, ғылыми, тарихи-мєдени, демалыс жєне емдеу-
сауыќтыру маќсаттарындағы, елді мекендердегі жалпы пайдала-
нымдағы жер телімдері жеке меншік иелігіне берілмейтін болды.
Жарлыќ тағы да ымырашылдыќ сипатта болды, себебі оның
ережелері ауыл шаруашылығы жерлеріне жеке меншік ќұќығын
енгізуге шектеулерді бекітті. 1995 жылы, ауыл шаруашылығы эко-
номиканың ең пайдасыз саласы болған (ауыл шаруашылығы

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
283
өнімдерін де өткізу шығындарының деңгейі 17,9%, өсімдік шаруа-
шылығы өнімдерінде – 2,9%, мал шаруашылығында - 30,7% болды)
жєне ауыл тұрғындарының төлем ќабілеті төмендеген кездерде,
жеке меншікті енгізу республикада азыќ-түлікпен ќамтамасыз ету-
ге байланысты ќиындыќтар тудыруы мүмкін еді.
Ќазаќстан халыќтары Ассамблеясында мен бүгінде ауыл шаруа-
шылығы маќсатындағы жерлерде жұмыс істейтін біздің азаматтар-
да ќаржының жоќтығы кезінде, оны жаппай сатып алу мен ќайта
сатуды беталды ќоя беру -  осы адамдарды таќыр-таза тонау,
оларды жалшылыќ жұмысќа мєжбүр ету болатынын атап ескерттім.
Єлі меншік иесі екенін сезініп, меншік ќұќығының ќұндылығын
терең түсіне ќоймаған адамдар тез пайда таба ќоюға асығып, өз
жерлерін сатып жіберуі мүмкін еді. Немесе сырттан тартылған
капиталмен бєсекелесе алмайтын еді. Ал сонан кейін өз жерлерін
сатып алғандарға жалданып барып жұмыс істеуге мєжбүр болар
еді. Біздің ќоғам єлі де жерге жеке меншікті жаппай енгізуге
дайын емес еді.
Жекешелендірудің үшінші кезеңінде (1996-1997 жылдар) рес-
публикада 162 мемлекеттік ауыл шаруашылығы кєсіпорындары
жекешелендірілді. Мүліктік жарналар мен шартты жер үлестері
иелерінің оларды сатуға немесе жалға беруге ќұќығы болды. Алайда
ауыл шаруашылығы мемлекеттік ќолдаудың күрт ќысќаруы жағ-
дайында да жоспарлы экономика жылдарындағы ескі жоба
бойынша жұмыс істей берді. Бұрынғы ұжымшарлар мен кеңшар-
лардың көптеген ќызметкерлері шартты жер үлесі ќұќығын иеленіп,
мүліктік жарнаны тегін алғанымен, аќпараттың жетімсіздігі мен
дєстүрлі кертартпалыќтан болып жатќан өзгерістердің мєнін жете
түсінбеді жєне бұл меншікке барынша тиімді билік ете алмады.
Жергілікті биліктің ќолғабыс тигізуімен бұрынғы ұжымшарлар
мен кеңшарлардың директорлары («ќызыл директорлар» аталатын)
ќұрған өндірістік кооперативтердің басым бөлігі өздерінің негізгі
жєне айналымдағы ќаражатынан тез арада айырылып ќалды. Олар
өздеріне тиесілі ұќсатушы, ќызмет көрсетуші ұйымдардың акция-
ларын тіпті арзан бағаға сатып жіберді: бұл жағдай ауыл шаруа-
шылығы өндірушілерін оны басќаруға ќатыстыру идеясын жүзеге
асыруға мүмкіндік бермеді. Олар жерге жєне өндірген өнімдеріне
єрдайым тиімді билік ете алмады. Тіпті мұндай шаруашылыќ бас-
шылары астыќтың тоннасын 20-30 АЌШ долларына сатќан ке-
леңсіз жағдайлар да болды.
Бұдан басќа, бағаның ќұнсыздануы, «жабайы баспа-бас айыр-
бастың» кең ќанат жаюы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу

284
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
нарығының тарылуы жағдайында шаруашылыќтардың ќарызы
көбейіп кетті. 1998 жылдың басына ќарай аталмыш саланың ќары-
зы 120 млрд. теңгеге жетті. Ауыл шаруашылығы инвесторлар үшін
өте тартымсыз болды.
90-шы жылдардың соңында ел экономикасының ауыл шаруа-
шылығы өндірісіндегі инвестицияның үлесі 0,4 % төмендеді. Өнімді
өткізу мен ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін жабдыќтау-
дың ќалыптасќан жүйесінің бұзылуы, өз кезегінде, астыќ, ет, көкөніс
жєне басќадай ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізудің ең ірі ар-
наларын жоғалтуға апарып соќты.
Ішкі рынокты ќорғау жүйесінің жоќтығы отандыќ тауарларды
ығыстырып шетелдік өнімдердің ағылуына жол ашты, мұның өзі
өндірістің ќұлдырауына ќосымша себеп болды. Ќалыптасќан ахуал
реформаланған шаруашылыќтарды жекешелендіруден кейінгі ке-
зеңде ќолдауды, нарыќ жағдайында ауыл шаруашылығы кєсіпкер-
лерінің ќалыптасуына ыќпал ететін мемлекеттік ќолдау жүйесін
жасауды ќамтамасыз етудің кезек күттірмейтін шаралар кешенін
ќабылдауды талап етті.
Сонымен ќатар, егер 1998 жылы мемлекеттің көптеген ауыл
шаруашылығы кєсіпорындарын банкроттау үрдісін тиімді өткізге-
ніне тоќталып өтпесек, жер мєселесінің тарихы толыќ болмас еді.
Сол кезеңде бұл ең бір дұрыс шешім болды. Жүргізілген жұмыс-
тардың мєні мен мағынасы ауыл шаруашылығы ќұрылымдарын
ќордаланған ќарыздардан ќұтќаруға келіп тірелді. Бұл бізге
банкроттау шараларын жүргізу арќылы ауыл шаруашылығын
ќайыры жоќ ќарыз иелерінен «тазалауға», соған сєйкес олардың
орнына жаңа меншік иелерін єкелуге мүмкіндік берді.
Соған ќоса, ауыл шаруашылығы саласының ќаржы жағдайын
нығайту маќсатында, 1998 жылдан республикада ќарызын өтеуге
дєрменсіз ауыл шаруашылығы ќұрылымдарын, оларға банкроттау
шарасын ќолдану арќылы ќаржылай оңалту мен сауыќтыру үрдісі
басталды. Осыған орай арнайы республикалыќ ведомствоаралыќ
жұмыс тобы ќұрылды: ол жасалған ұсыныс нұсќауларға сєйкес єр
он күн сайын Ќазаќстан Республикасы Үкіметіне ауыл шаруашы-
лығын ќаржылай оңалту мен сауыќтыру үрдісінің өткізілуі тура-
лы аќпараттар беріп отырды.
Республиканың барлыќ шаруашылыќтары үш топќа бөлінді.
Бірінші топ – тұраќты экономикалыќ жєне ќаржы көрсеткіштері
бар рентабельді жұмыс істейтін шаруашылыќтар. Екінші топ –

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
285
ќаржылай сауыќтыру шараларын жүзеге асыру арќылы ќаржы-
лыќ ќауќарға ие болатын шаруашылыќтар.
Аќыры, үшінші топќа банкроттау алдындағы шараларды
жүргізгеннен кейін, банкроттауға ұшыратуды ќажет ететін ша-
руашылыќтар жататын болды.
Банкроттауды классикалыќ үлгісінде ќолдану шаруашылыќтар-
дың өз активтерінен түгел айырылуына жєне ауыл тұрғындары-
ның мүлде ќұр ќол ќалуына алып келетіні түсінікті еді. Сондыќ-
тан жергілікті жерлерде банкроттауды жүргізгенге дейін банкрот-
тау алдындағы шаралар жүргізілді. Мысалы, іс жүзіндегі заңды-
лыќтар шеңберінде дєрменсіз шаруашылыќтардың өндірістік жєне
технологиялыќ үрдістерінің негізін ќұрайтын өндірістің негізгі
ќорлары еңбек ұжымдары мүшелерінің жалаќысын төлеу бойын-
ша, сондай-аќ ауыл шаруашылығы өндірісін енгізуге мүдделі негізгі
несие алушылардың ќарыздарын жабу есебінде таратып жіберілді.
Өндірістің негізгі ќорларын алған еңбек ұжымдарының мүшелері
өздерінің шартты жер үлестерімен дєрменсіз шаруашылыќтардан
шығып, жоғарыда аталған негізгі несие алушылармен бірге ешќан-
дай ќарызбенен былыќпаған жаңа шаруашылыќ субъектілерін
ќұрды, сөйтіп таза орында жаңадан жұмыс істеуді бастады. Ал
өтімсіз активтермен жєне орасан зор ќарыздармен ќалған дєрменсіз
шаруашылыќтар банкротќа ұшырады.
Дєрменсіз шаруашылыќ субъектілеріне банкроттауды жүргізу
кезінде несие алушылардың үлкен бөлігі ќанағаттанғысыз болып
ќалды, єрине, ќарыздары алынып тасталды.
1998 жылдан 2001 жылға шейін аграрлыќ секторда реформа-
ны жүргізу уаќытында 2284 шаруашылыќ банкрот деп жария-
ланды, ал 2001 жылдың басына ќарай солардан 1981 шаруашы-
лыќ (87%), соның ішінде 1574 – сот тєртібі мен 407 – сот тєртібінсіз
жойылды.
Ауыл шаруашылығы ќұрылымдарына банкроттауды жүргізу
бізге не берді? Бірінші кезекте, бағаның ќұнсыздануы мен дағда-
рысты кезеңдерде ќордаланған ќарыздардан шаруашылыќ субъек-
тілерді ќұтќарып ќалуға мүмкіндік туғызды. Сөйтіп, банкротќа
ұшырап жойылғандардың негізінде жаңадан ќұрылған кєсіпорын-
дарды айтпағанда, көптеген шаруашылыќтар өз ќызметін жаңадан
ќарызсыз бастауға мүмкіндік алды. Мысалы, банкроттауды жүргізу
кезеңінде (1998-2001 жж.) бұрынғы жекешелендірілген ұжымшарлар
мен кеңшарлардың негізінде 35 мың шаруа ќожалыќтары ќұрыл-
ды. Олардың негізгі бөлігі екі облыстың: Оңтүстік Ќазаќстан жєне
Алматы облыстары еңбеккерлерінің үлесіне тиді.

286
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Аграрлыќ секторда нарыќтыќ ќатынастарға ќарай бет бұру баяу
жүрді. Бұл негізінен саланың өз ерекшелігіне жєне еліміздің ауыл
шаруашылығында жинаќталған үлкен проблемалардың жүгіне
байланысты болды. Ауыл шаруашылығында айналым капиталы-
ның болмауы саланың дамуын тежеді; ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерін ќарыз ауыртпалығынан босату ќаржының барлыќ
проблемаларын шеше алмады. Негізгі ќорлар мен активтерге
мұќтаждыќ ауыл тұрғындарын несиелер алу үшін коммерциялыќ
банктерге баруға мєжбүр етті, алайда, жерге деген ќұќыќты ипо-
текалыќ несие алу үшін кепілге салудың нормативтік-ќұќыќтыќ
базасының реттелмеуі, сондай-аќ кепілдік мүліктің өтімсіздігі не-
сие бермеуге негіз болды. Жерге жеке меншік кезінде экономика
ипотекалыќ несиелеудің бұрыннан жетіспей келген тетігіне ие
болатын еді де, сонда белгілі бір наќты меншік ќұќығы ќажетті
ќаржыны алу үшін жарамды кепіл бола алатын еді.
Ауыл шаруашылығы сол уаќытта ұзаќ мерзімді инвестицияларға
өте мұќтаж болды, ал шаруашылыќ жүргізуші субъектілер заңмен
ќорғалатын жер шекаралары болмаған жағдайда, олардың жерді
уаќытша пайдалануы ауыл шаруашылығы секторына капиталдың
ағылуын ќамтамасыз ете алмады. Сонымен бірге, жалға беру
мерзімдерін айќындаудағы, келісім шарттарды бекіту, олардың
мерзімін ұзарту мен бұзудағы басты рөл жергілікті деңгейдегі
шенеуніктердің ќолында болды.
Мұндай жағдай жерді бөліп беру, оны астыртын пайдалану
жєне тапќан кірістерді жасырып ќалу жөніндегі єкімшілік шешім-
дерді көлегейлі сауданың ќұралына айналдырды. Жекелеген са-
рапшылардың бағалауы бойынша, ауыл шаруашылығы маќсатын-
дағы бір гектар жерді жалға алу жөніндегі єкімшілік шешімінің
бағасы жиналған астыќ өнімі ќұнының 6-дан 10 пайызына дейін
жетті.
Бұл келеңсіз сєттердің барлығы жер реформасына ќарсы шығу-
шылар сөздеріне желеу болды. Сондай-аќ олардың бұл жорамал-
дары жерді жекелеген ќолдарға бергеннен кейін жерді пайдала-
нудың тиімділігі артќан жоќ деген сылтаумен ушыќтырылды.
Алайда жерге жеке меншік ќұќығының енгізілуі, єсіресе, ќазаќ-
стандыќ экономиканың, соның ішінде ауыл шаруашылығы секто-
рының даму жағдайында, өте ќысќа мерзімде жерді пайдалану
тиімділігін ќамтамасыз етуге жєне ауыл шаруашылығында еңбек
өнімділігін арттыруға кепілдік береді деп сендірсек, онда бұл
ќате болар еді.

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
287
Бұған ќоса, жер телімдерімен алаяќтыќ операциялар көбеймей
ќоймайды деген пікірлер де келтірілді, оған дєлел ретінде таяу
болашаќта бағасы айтарлыќтай өсуі мүмкін шектеулі активтерге
ќаржы алаяќтарының ќол салуына жерге меншік ќұќығының заң
жүзінде мойындалуы ыќпал етеді деген долбар да болды.
Өткенді көксеген көзќарастар да айтылды. Жерге мемлекеттік
меншікті жаќтаушылар жер ќатынастары екі экономикалыќ нєти-
жені – кєсіпкерлік кіріс пен рентаны туғызады деп сендірмек бол-
ды. Егерде жер иелері иемденсе кєсіпкерлік кіріс єбден дєлелді
болуы мүмкін, ал ренталыќ кіріс жер иесінің еңбегі болып табыл-
майтындыќтан рентаны ќоғам иемденуі керек ќой.
Осылармен ќатар жерге жеке меншікті сынаушылар мєселеге
жөнсіз саяси реңк берді, Ќазаќстанда жерге жеке меншікті енгізу
ќазаќ халќының тарихи орныќтылығы мен салт-дєстүріне ќайшы
келіп, єлеуметтік толќуларға єкелуі мүмкін деп соќты. Олардың
пікірінше, меншікті ќайта бөлісу болмай ќалмайды, мұның өзі жерге
байланысты кикілжіңдерді тудырады-мыс.
Өткенге көз жібере отырып, жерді жеке меншікке беруге ќарсы
шығушылардың сөздерінде кейбір дєлелді ќисындар бар екенін
жєне онымен келіспеске болмайтынын атап өткім келеді. Атап
айтќанда, біз мемлекет үшін жерге иелік ету мен оны жалға беру
ќұќығын өзіне ќалдыруының тиімділігі туралы пікірмен келістік.
Жерге мемлекеттік иелікті саќтай отырып, жерді сату-сатып алу-
сыз жалға беру ауылдыќ жерлерде нарыќтыќ тетіктердің шектеулі
єрекетін ќамтамасыз ете алатын еді.
Нарыќтыќ экономиканың одан єрі дамуы мен жер ќатынаста-
рындағы жаңа өзгешеліктердің пайда болуы «Жер туралы» жаңа
Заңның ќабылдануын талап етті. Аталмыш заң ќалыптасќан жағ-
дайды ескере отырып жєне нарыќтыќ экономиканың толыќќанды
жұмысын ќамтамасыз ету үшін ќалыптасатын болашаќќа арналып,
ќайта пысыќталып жасалды. Парламент мүшелерімен болған бір
кездесуде ауыл шаруашылыќ маќсатындағы жерлерге жеке меншікті
енгізу жөніндегі пікірімді тағы да айттым. Бұл негіздей айтылған
пікір болатын, себебі дүниежүзілік тєжірибенің де, біздің практи-
камыздың да көрсетіп отырғанындай ауыл шаруашылығындағы
жағдай көбіне-көп жер факторының нарыќтыќ ќатынастарда ќай
мөлшерде ќызмет ететініне байланысты болады. Оның үстіне, ќазіргі
ќолданылмай жүрген заңнамалыќ актілер бұған ќажетті ќұќыќтыќ
базаларды жасады.

288
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Бұдан кейінгі оќиғалар экономиканың аграрлыќ секторы мен
біздің халыќтың мұндай күрт өзгерісті шешімге єзір еместігін
көрсетті. 1999 жылы шілдеде Республика Парламентіне ќайта пы-
сыќталып ұсынылған «Жер туралы» Заң жобасын Үкімет жерге,
соның ішінде ауыл шаруашылыќ жерлеріне де жеке меншік енгі-
зуді регламенттеу жайында сөз болған ережелердің сыналуына
байланысты кері ќайтарып алды. Заң жобасын жасаушылар бірќа-
тар елеулі ќателіктер жіберген, себебі жобаны жасау жұмысына
ғалымдар, аграрлыќ сектордың ќызметкерлері тартылмаған жєне
ең бастысы, ауыл тұрғындарының мүддесі толыќтай ескерілмеген.
Екі жылға созылған айтыстан кейін барып, 2001 жылдың ќаңта-
рында бұл мєселені шешудің ымыраға келушілік нұсќасы ретінде
«Жер туралы» Заң ќабылданды. Алайда оны түпкілікті деп бағалау-
дың жөні жоќ еді. Солай болғанымен де, заң Ќазаќстан азаматта-
рына жерді жеке меншіктеу жєне оны  жалға беру ќұќығын берді,
ал мұның өзі ауылдыќ жерлерде экономикалыќ ќатынастарды
капиталдандыруды көздеген-ді. Менің ойлауымша, бұл заңмен жерді
меншіктенушілер табын ќалыптастыруға маңызды ќадам жасалды.
Бұл меншік иелері ойдағыдай дами отырып, кейіннен жер рефор-
масын толыќтай аяќтаудың басты күші болды.
2001 жылдың ќаңтарында ќабылданған Заңға сєйкес, респуб-
ликада жерге жеке меншік пен мемлекеттік меншік тең жағдайда
мойындалып, ќорғалады. Мысалы, жеке меншікке тікелей өз ша-
руасын, үй шаруасын (ќосалќы), бау-баќшасын жєне саяжай ќұры-
лысын жүргізу үшін ұсынылған жер телімдерінен басќа ауыл
шаруашылығы маќсатындағы жерлер берілмеді. Ауыл шаруашы-
лығы жерлеріне мемлекеттік меншіктің ќатынасына байланысты
2001 жылдың ќаңтарында ќабылданған Заңның мєні бұдан бұрын-
ғы заңдыќ актілермен салыстырғанда өзгерген жоќ. Жер шетел-
діктер мен азаматтыќ алмаған тұлғалардың жеке меншігіне беріл-
меді, олардың жерді тұраќты пайдалану ќұќығы мүмкін болмады.
Ауыл шаруашылығы маќсатындағы жерлер тек тауарлы ауыл
шаруашылығы өндірісін, ќорғаныштыќ орман ағаштарын өсіру
жұмысын, ғылыми-зерттеу, тєжірибе жєне оќу мекемелері жұмы-
сын, ќосалќы ауыл шаруашылығын, баќшашылыќ пен мал шаруа-
шылығын жүргізу үшін республиканың заңды жєне жеке тұлға-
ларына беріледі.
Єрбір ауыл тұрғынына өзінің шартты жер үлесіне ќалай билік
етуін өзі айќындау мүмкіндігі жер реформасының екінші кезеңінің
нєтижесі болып табылады. Ауыл тұрғындары алдарынан ашылған

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
289
жаңа мүмкіндіктерді барынша жаќсы пайдалануды міндеттейтін
жерді меншіктену рөліне үйрене бастады. Ауыл тұрғындарының
санасындағы наќ осы өзгеріс біздің жерге жеке меншікті енгізуге
ќарай батыл ќадам жасауымызға – Ќазаќстан Республикасының
жаңа Жер Кодексін ќабылдауымызға мүмкіндік берген шешуші
фактор.
Жер Кодексінің жасалуы мен ќабылдануы,
2002-2003 жылдар
Жер Кодексін ќабылдау жєне сонымен бірге ауыл шаруашы-
лығы маќсатындағы жерлерге жеке меншікті енгізу мєселесіне еліміз
бірден келе ќалған жоќ, бұл өтпелі кезең мен экономикадағы
нарыќтыќ ќателіктерді дамыту жағдайында жер заңнамасын
жетілдірудің ұзаќ эволюциялыќ жолы болды.
Жер реформасының бірінші жєне екінші кезеңдері, дұрысын-
да, ауыл шаруашылығында сол кезде кенеттен болған дағдарысты
еңсеру жөніндегі өтпелі кезеңнің уаќытша шаралары еді. Рефор-
маның бірінші кезеңінің негізгі маќсаты жерге шаруашылыќ
жүргізуші субъектілердің мєртебесін айќындау, олардың мемле-
кетпен өзара ќатынасын ретке келтіру болды. Ол кезде жєне сон-
дай жағдайда жерге жеке меншік деген ұғым, ќалай десек те,
ќабылдарлыќ болмады. Жер реформасының бірінші кезеңі социа-
листік жер заңнамаларынан бас тартуды көздеді. Жермен жұмыс
істеген адамдардың барлығына олардың мемлекетпен арадағы жер
ќатынастарына байланысты аныќ түсіністік беру ќажет болды, ал
мемлекет ол кезде жерге меншіктің ерекше дербес ќұќығына ие
болатын.
Жер реформасының екінші кезеңінің негізгі міндеті аграрлыќ
секторды нарыќтыќ ќатынастарға кеңінен тарту болып табылды,
өйткені жердің жекелеген категорияларына жалға беру институ-
ты мен жеке меншік ќұќығы енгізілгендіктен, сондай ќатысуға
мүмкіндік туған. Өздеріңізге мєлім, жерге жеке меншіктің енгізі-
луін көздеген 1999 жылғы «Жер туралы» заң жобасын Үкімет
Парламенттен кері ќайырып алды. Бұл ауыл шаруашылығы маќса-
тындағы жерлерге жеке меншік институтын енгізу ќажеттігіне
Парламент мүшелерінің көзін жеткізу жөніндегі сєтсіз талпыныс

290
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
еді. 2001 жылдың ќаңтарында «Жер туралы» Заңның ымырашыл-
дыќ нұсќасының ќабылдануы Парламент пен Үкімет арасындағы
пікірталастың нєтижесі болды. Алайда, бұл заңда ауыл шаруашы-
лығы  маќсатындағы жерлерге жеке меншік ќұќығын енгізуді
ќарастырмады.
Жер реформасының бірінші жєне екінші кезеңдері де, соны-
мен ќатар сол уаќыттың ағымдағы міндеттерінің орындалуы
еліміздегі жер реформасындағы ең маңызды оќиға – ауыл шаруашы-
лығы маќсатындағы жерлерге жеке меншікті енгізу алдындағы
өзінше бір дайындыќ сатысы болып табылды. Осы уаќыт ішінде
республикада 150 мыңнан астам шаруа ќожалыќтары жұмыс істеді.
Ауыл шаруашылығы маќсатындағы жерлердің 40 пайызы олар-
дың пайдалануында болды, мұның өзі жердің азғантай ғана топ-
тың ќолында шоғырлануына жол бермеді.
2003 жылға ќарай еліміздің экономикасы 90-шы жылдардағы
дағдарыстан толыќтай айығып ќана ќоймады, дамудың жоғары
ќарќынын көрсетті. Соңғы жылдардың ішінде жалпы ішкі өнімнің
тұраќты өсуі байќалады. Мысалы, тек 2003 жылы ғана еліміздің
жалпы ішкі өнімі 109,3% болды. Республика экономикасындағы
жалпы ќолайлы ахуал аграрлыќ секторды ќолдау мен тереңдетіл-
ген реформаларды жүргізу үшін ќосымша едєуір ќаржы бөлуге
мүмкіндік берді. Дегенмен, ќолдау орталыќтандырылған эконо-
мика кезеңіндегідей, жаппай баршаны ќамтитындай болмауы ке-
рек еді. Аграрлыќ секторды ќолдау ішінара сұрыпталған болуы
ќажет еді.
Менің тапсыруым бойынша «2003-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграрлыќ азыќ-түлік Бағдарламасы» жасалды, онда
аталмыш саланы дамытудың стратегиялыќ бағыттары айќын берілді.
Бағдарлама сондай-аќ ең жоғарғы бєсекеге ќабілеттілікке жету
маќсатында мемлекеттік ќолдау басымдыќ болып саналатын сала-
ларды, аќыр соңында мемлекеттік ќолдаудың наќты көлемі мен
тетіктерін айќындауға тиіс болды. 2003 жылғы Ќазаќстан халќына
Жолдауымда, менің айтуыммен, ауылды жаңарту Үкімет жұмы-
сындағы негізгі басымдыќтардың бірі болып айќындалды, ал 2003-
2005 жылдар ауылды жаңарту жылдары болып жарияланды.
«Біз есте ұстауымыз керек: наќ осы ауыл тұрғындары кез
келген ұлттың түпкі шыќќан негізі болып табылады. Атап
айтќанда ол бєрінен бұрын тұраќтылыќќа жєне мыќты эволю-
циялыќ дамуға ұмтылады. Ол біздің ата-бабамыздың арман-
тілегі мен үмітін мєңгі-баќи санасында берік ұстап саќтаған-

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
291
дыќтан, тєуелсіздік пен күшті мемлекеттілікті анағұрлым
өткір жєне нєзік ќабылдайды».

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: