Нұрсұлтан Назарбаев Ќазаќстан жолы

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    231
стволыќ көздерінен айрылған, бұрындары єдетте одаќќа тікелей
ќараған деген желеумен республикадағы өндіріс көлемінің жалпы
90% астамын алып тұрған салалар мен кєсіпорындардың ауыр дағ-
дарысын сезіндік. Осылардың бєрі жаңа бюджет жүйесін ќұруды
талап еткен.
Мемлекеттік ќаржы саласын реформалау жөніндегі алғашќы
ќадамдардың бірі – 1991 жылы Ќазаќстанның бюджет жүйесі
туралы өз заңын ќабылдауы болды. Осы заңның арќасында, Ќазаќ-
стан Республикасының бюджетін ќалыптастырудың принциптері
өзгертілді, республикалыќ жєне жергілікті бюджеттер арасындағы
өзара ќарым-ќатынастар аныќталды. Оның негізін салушы респуб-
ликалыќ жєне жергілікті бюджеттердің дербестігі туралы прин-
цип болды.
Сонымен бірге, оќиғалардың жылдам өрістей бастағанынан көп
ұзамай, ќабылданған заң ендігі талаптарға жауап беруден ќалды.
Тиімділігі жоғары бюджет жүйесін ќұруда ең негізгісі деп санала-
тын «єр түрлі деңгейдегі бюджеттердің бірлігі» принципінің өзі
тағайындалмағанын жєне оның үстіне, кезектегі жылдың бюджеті
сияќты, ќосымша бюджет жасауға рұќсат етілетінін, сонсоң олар
да арнайы ќаралып, бекітілетінін айтсаќ та жеткілікті.
Мемлекеттік ќаржы жүйесін басќару туралы айтатын болсаќ,
1994 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің орындалуымен Ұлттыќ
банк те, Ќаржы министрлігі де айналысты. Мұндай күлкілі жүйе
тиімді баќылауды ќамтамасыз ете алмады. Оны жетілдіру маќса-
тында біз Ќаржы министрлігінің ќұрамында Ќазынашылыќ бас
басќармасын ќұрдыќ. Бұл 1996 жылдан бастап бірыңғай ќазына
есепшоты арќылы, кірістердің жєне жүргізілген кассалыќ шығын-
дардың жалпы сомасын есепке алу мен шығынын есептен шығару
жөніндегі операциялардың орындалуын ќамтамасыз етуге мүмкіндік
берді. Бір жылдан кейін жергілікті бюджет бойынша төлемдік
тапсырыстар арќылы шығындарды ќаржыландыру тетігі тоќтатыл-
ды, ќаржыландыру ісі ќаржылыќ жєне бюджеттік рұќсат түріндегі
лимиттер беру арќылы іске асырыла бастады. Бұл еліміздің бюд-
жет жүйесін жетілдіру бағытындағы алғашќы ќадамдарымыздың
бірі болды.
Реформаларды жүргізгенге дейін бүкіл бюджет процесі бюд-
жет өтінімдерін бұрынғыша біріктіру түрінде болды, содан кейін
барып ќана, онсыз да аз ќаржыны бюджет мекемелері арасында
бөлу жүргізілетін. Бұл процесте іс жүзінде бюджет аясында іске
асырылуға тиісті, макроэкономикалыќ ахуал есепке алынбады, сол
сияќты экономикалыќ саясаттың принциптері мен басымдылыќта-

232    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
рына сєйкес шығындарды байланыстыруға єрекеттер жасалмады.
Сөйтіп, бюджетті дайындау процесі Үкімет іске асыруға тиісті
басымдылыќтар мен бағдарламаларды талќылаудың орнына, сан-
дарды сапырылыстыру түрінде ғана өтті. Тіпті дайындау үрдісінің
соңғы ќорытынды кезеңінде, Парламентте бюджеттің түпкілікті
нұсќасы талќыланып жатќан уаќытта, шығындардың кейбір бапта-
рына байланысты ғана дауласу жүріп жатты. Сонымен бірге шы-
ғындарды бағдарламалыќ басымдылыќтармен байланыстыру єре-
кеттері мүлде болған жоќ.
Осы саладағы маңызды ќадамдардың бірі 1997 жылы жасалды.
Ол кірістер мен шығындардың халыќаралыќ стандарт талаптарына
сай жаңа классификациясын енгізу еді. Мұның енгізілуі барлыќ
деңгейдегі бюджет шығындарын өзара байланыстыра отырып, мем-
лекеттің бағдарламалыќ міндеттерін орындауға, сонымен ќатар
орындаушылыќ тєртібін жаќсартуға жєне бюджетті ќалыптасты-
рудың шынайылығын арттыруға мүмкіндік берді.
1999 жылы Ќазаќстан Республикасының «Бюджет жүйесі ту-
ралы» үшінші заңы ќабылданды. Бұл заң бюджет жүйесінің бірлігі
принципін ќамтамасыз етуге, бүкіл республика аумағындағы тұрғын-
дарға бірдей мемлекеттік ќызмет көрсету деңгейін ќамтамасыз етуге
жєне аймаќтар арасындағы сєйкессіздікті теңестіруге мүмкіндік
берді. Сол сияќты осы заңмен бюджетаралыќ ќатынастар, бюд-
жеттік кемітулер мен субвенциялардың тетіктері орныќтырылды,
белгілі бір мемлекеттік ќызметтерді республикалыќ жєне жергілікті
бюджеттерге сєйкес ќаржыландырудың арасына шек ќойылды. Бұл
кезеңде реформаландырудың басты назары бюджет аќшасын маќ-
сатты єрі тиімді пайдалануға жєне бюджеттің кредиторлыќ ќары-
зының өсуін болғызбауға шоғырландырылды. Біз барлыќ мемле-
кеттік мекемелердің өздеріне бюджет заңнамалығымен жылына
тағайындалған, белгілі бір бюджеттік сомадан тыс мөлшерде ќар-
жылыќ міндеткерліктер алуына ќұќығы жоќ деген тєртіпті бірінші
рет заңнамалыќ негізде аныќтап бердік.
Тұраќты негізде ќұрылған бюджет комиссиялары біз үшін ар-
тыќшылығы бар мєселені, яғни кезекті жылға арналған бюджетті
ќалыптастыру кезінде мемлекет шығындарының орындылығын
ќамтамасыз ету мєселесін шешуге мүмкіндік берді. Мемлекеттік
бюджетті ағымдағы бюджетке бөлу жүзеге асырылды, соның есе-
бінен мемлекеттің ағымдағы ќажеттіктерін орындауға бағытталған
жєне экономикаға жұмсалатын инвестициялыќ шығындарды, яғни
инфраструктураны, ќала ќұрылысын дамытуға, аќпараттыќ жүйені
ќұрып,  дамытуға, ғылымға, адам капиталына инвестиция салуға

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    233
жұмсалатын бюджеттік бағдарламалар орындалды. Бюджеттің осы-
лай бөлінуі, мемлекеттің заңнамамен аныќталған міндеттерін орын-
дауына, яғни мемлекеттік мекемелер жүйесін ұстауға бағытталған
ќаржының наќты ќұнын, єлеуметтік-экономикалыќ дамуға бағыт-
талған мемлекеттің инвестициялыќ үлесінің көлемін, сол сияќты
бюджеттік бағдарламаларды жүйеге келтіру шығындарын шынайы
бағалауға мүмкіндік берді.
Бюджеттік саланы реттеуде жүйелік тєсілді ќалыптастыру үшін
Бюджет кодексі жасалынды, ол ќолданыстағы заңнамалыќ норма-
ларды тєртіпке жєне жүйеге келтіруге мүмкіндік берді, олардың
оралымды ќұрылымын ќамтамасыз етті. Ұлттыќ ќор бірінші рет
еліміздің бюджет жүйесінің ќұрамдас бөлігі деп жазылды.
Бұл Кодекске бюджет жүйесінің орныќтылығы мен тұраќты-
лығын ќамтамасыз еткен жаңа принциптері негізделді, бюджеттік
жоспарлаудың бұрын ќолданылып келген принциптері, барлыќ
деңгейдегі бюджеттің кіріс жєне шығыс бөлімдерін ќалыптастыру
тєсілдері ќайта ќарастырылды. Бұл жердегі маңызды нєрсе сол,
осы Бюджет кодексінде тиісті есептеулер жүргізу негізінде бюд-
жеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалау, олардың негізделуін
сараптау, олардың орындалу барысы мен елдің єлеуметтік-эконо-
микалыќ жағдайына тигізіп отырған ыќпалын, тиімсіз бағыттарын
аныќтау  ќарастырылған.
Мемлекеттік борышты басќаруға ќатысты ќолайлы шешімді іздес-
тіру бюджеттік реформаның аса маңызды аспектілерінің біріне
айналды. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын ќаржыландыру ту-
ралы мєселе күн тєртібіне ерекше өткір ќойылды, ел бюджетінің
кең көлемдегі ќаржы тапшылығын жабу үшін мемлекеттік ќарыз
алудың наќты лимитін заңнамалыќ түрде орныќтыруға біз бірінші
рет бардыќ.
Бұрын Үкімет бюджет тапшылығын ќаржыландыруды Ұлттыќ
банктен ќарыз алу арќылы іске асыратын, біраќ бюджет тапшылы-
ғын Ұлттыќ банктің несиелеуі біздің инфляция деңгейін төменде-
ту жєне ұлттыќ валютаның тұраќтылығын ұстап тұру жөніндегі
єрекеттеріміздің бєрін жоќќа шығаратын. Сондыќтан мемлекет
ќаржы тапшылығын Ұлттыќ банктің ќаржысы есебінен ќысќар-
туға барды да. Сырттан ќарыз алуға көшті; ал ондай ќарыздардың
үлесі 1994 жылы – 55%, 1997 жылы – 81% болды. Макроэкономи-
калыќ тұраќтану да сыртќы ќарызды көбірек алуға жағдай туғыз-
ды. Нєтижесінде 1998 жылға ќарай республика Үкіметі Ұлттыќ
банктен тікелей ќарыз алуды біржола тоќтатты.

234    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Аќырында, экономиканың көтерілуі арќасында жєне 1998 жылы
76%, 1999 жылы 63% болған осы ќарыздардың біршама ќымбатты-
ғына байланысты сырттан ќарыз алудың көлемі бірте-бірте азая
берді. Үкіметтің сырттан ќарыз алуы халыќаралыќ суверенді обли-
гацияларды 4 рет шығару арќылы іске асырылды. Олар: үш жыл-
дыќ (1996 жыл), бес жылдыќ (1997 жыл), бес жылдыќ (1999 жыл),
жеті жылдыќ (2000 жыл) болды. 1999 жєне 2000 жылдарда еуро-
облигацияларды орналастыру Ќазаќстанның халыќаралыќ имиджінің
нығаюына ерекше єсер етті, өйткені ол халыќаралыќ капитал на-
рығында дамушы елдерге деген сенімнің біршама төмендеген жағ-
дайында орын алды. Халыќаралыќ сарапшылар соңғы орналасты-
руды осылай деп бағалады.
Алайда, өзіміздің бюджет жүйемізді ќалыптастыруға кірісе оты-
рып, біз бюджеттің табысты бөлігін ќалыптастыру проблемалары-
мен соќтығысып ќалдыќ. Тєуелсіздіктің алғашќы жылдарында осы
заманғы салыќ салу мєселелері бойынша кєдімгі заңнамалыќ акті-
лердің болмауы бізді тығырыќќа єкеліп тіреді. Кеңестік кезеңде
барлыќ салыќ саясаты біздің республикадан тыс жерде ќалыптас-
ты да, біздің ондай тєжірибеміз болған жоќ. Сонымен бірге ќұры-
лып жатќан кєсіпорындар санының күрт өсуі шаруашылыќ жєне
салыќ есебінің күрделіленуіне алып келді. Осы факторлардың бар-
лығы салыќ салу жүйесінің өзін реформаландыру ќажеттігі тура-
лы мєселені көлденең тартты.
Сонымен бірге, мемлекеттің бюджеттік ќұрылымының жаңа
принциптерін аныќтау туралы айтќанда ќалған заңнамалыќ база-
ны жасай отырып, біз осы ќадамға ќарай жоспарлы түрде
жүргенімізді атамай кетуге болмас еді. Бұл оңайға соќпайтын міндет
болатын. Елімізге соншалыќты ќажетті заңдар ұзаќ уаќыт Жоғарғы
Кеңесте ќозғалыссыз жататын. Олар бойынша талќылаулар жар-
ты жылдыќта бір рет ќана өткізілетін, ал елдегі ахуал єсірелеп
айтќанда, күн сайын емес, сағат сайын өзгеріп отырды. Көбіне,
нашар жағына ќарай.
Ќалыптасќан ахуалға ќарамастан, 1991 жылы Ќазаќстан Жоғарғы
Кеңесінің жетінші сессиясында біз ќалай болғанда да, салыќќа
ќатысты ќұќыќтыќ нормативтік актілердің республикалыќ пакетін
ќабылдадыќ, оған он төрт заң кірген. Жалпы алғанда «Ќазаќстан
Республикасының салыќ жүйесі туралы» Заңы 16 жалпы мемле-
кеттік, 10 жалпы міндетті жєне 17 жергілікті салыќты ќарастыр-
ды. Осы Заң мемлекет экономикасын реформаландырудағы алғашќы
ќадамдардың бірі болды.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    235
Бюджет жүйесін жетілдірумен ќатар біз салыќ жүйесін де осы
заманның шындығына ќарай жаќындату үшін жұмыстар жүргіздік.
Бұған ќарай жасалған бірінші ќадам 1995 жылы «Салыќтар жєне
басќа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» Заңның
ќабылдануы болды. Бұл заңның ќабылдануымен салыќ жүйесінің
тиімділігін көтеруге мүмкіндік туды. Осы нормативтік актінің ќабыл-
дануымен салыќ саясаты салыќ санының өсуіне ќарай емес, оны
оңтайлатуға ќарай бағытталды. Ол шаруашылыќ жүргізуші субъек-
тілерді іскерлік белсенділікті арттыруға жєне өндірісті дамытуға
ынталандырды, тиімділігі жоғары технологияларды дамытуға жєне
ұзаќ мерзімді капитал салуға, шетел инвесторларын тартуға жағ-
дай туғызды.
Заңның негізгі принципі – єділеттілік принципі еді, ол «жоға-
рыдан төмен» ќарай да, «оңнан солға» ќарай да теңдік болуын
ќарастырған. Бұл жүйеде салыќ, төлеушілердің барлыќ табыста-
рына, олардың көлеміне, сонымен бірге оны ќалай табатындарына
жєне жұмсауларына ќарамай, бірдей тең жағдайда салынады. Ре-
формаланған салыќ жүйесінің артыќшылыќтарына оңтайлылығы,
салыќ салудағы экономикалыќ бейтараптығы, салыќ мөлшерлемесінің
шектеулілігі жєне салыстырмалылығы жатады. Мысалы, Ќазаќстан
Республикасында ќолданыста болған салыќтың жєне аќша
түсімдерінің 45 түрінің, сондай-аќ маќсаттыќ ќорға деп бөлінген
соманың 6 түрінің орнына салыќ пен аќша түсімдерінің 19 түрі
ғана ќалды.
Инвестициялыќ ынталандыруларға, негізгі ќаржы паркінің жа-
ңаруына жєне өндірісті жетілдіруге мүдделілікті арттыру маќса-
тында пайдалану мерзімін ұзарту мен шығындарды азайтудың,
оларды есептеудің ќарапайым түрі ќарастырылды.
Сонымен бірге, бұл заң жаңару кезінде туындайтын проблема-
ларды толыќтай шеше алмайтын еді. Салыќ жүйесінің жетілме-
гендігі жєне оның одан єрі реформаландыруды талап ететіні аныќ
байќалды.
Сол кезге таман ќалыптасќан салыќ жүйесі «іріктемелі жеңіл-
діктер жасау» принципі бойынша ќызмет жасады. Мысалы, түскен
пайдаға салынатын салыќ бойынша тоғызға дейін мөлшерлеме көлемі
єр түрлі – 0-ден 70% дейінгі көрсеткіштер (меншіктің түріне, сала-
сына, ќызмет көрсету түріне байланысты) жєне салыќ төлеуден
босатудың немесе салыќтың мөлшерлемесін кемітудің (пайданы
жұмсау бағытына, оның түсу көздеріне байланысты) 40-тан астам
түрі ќолданылды. Салыќтың басќа да түрлеріне жасалынатын
жеңілдіктердің саны арта түсті. Жүйенің тиімсіздігіне  тағы бір

236    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
мысал: түскен пайдаға салынатын салыќтың мөлшері салалыќ прин-
цип пен меншіктің түріне ќарай саралап жіктелінді.
Сонымен бірге, сол жылы салыќ органдарына тєуелсіз мєртебе
бере отырып, біз салыќ жүйесін ќұрудың жалпы принциптерін,
салыќты салудың тєртібін, салыќтың жаңа түрлерін енгізудің те-
тіктерін тєртіпке келтірудің, ставкалардың мөлшерін аныќтай алдыќ.
Сөйтіп, салыќтыќ єкімшіліктің ағымдағы жүйесінің негізі ќаланды.
Салыќ салу тєжірибесіндегі аса ќомаќты жєне принципті өзге-
ріске 1992 жылы енгізілген, жєне біз үшін жаңалыќ болған, ќосымша
ќұннан алынатын салыќты (ЌКС) жатќызамыз. Оны енгізу респуб-
ликаның бюджетін сенімді жєне тиімді пайда көзімен ќамтамасыз
етті, тұтыну сұранысын реттеу жөнінде маневр жасауға біршама
еркіндік берді. Ол сол кезеңде бюджет ќаржысының инфляция-
лыќ ќұнсыздануының алдын алу ќұралы болды, себебі ол салыќ
түсімдерін бағаның өсуімен тікелей байланыстырды.
Одан єрі, экономикалыќ ахуал да 1995 жылдан бергі кезеңде
ќалыптасќан өзгерістерді ескере келе, 2001 жылы жаңа Салыќ
кодексі жасалды да, ол 2002 жылдың басынан ќолданысќа енгізілді.
Жаңа Салыќ кодексінің ережелері салыќтардың фискалдыќ жєне
ынталандырушылыќ ќызметтерін ќоса атќаруды барынша оңтай-
ландырды єрі жеткілікті дєрежеде жүргізіліп отырған салыќ саяса-
тының негізгі маќсаты – мемлекет пен салыќ төлеушінің мүдде-
лерін үйлестіретін салыќ жүйесін ќұруды іске асыруға жеткілікті
мөлшерде мүмкіндік берді.
Жаңа Салыќ кодексін ќабылдау Ќазаќстанның салыќ заңнама-
сының дамуындағы бір жаңа кезең болды. Салыќ кодексі, ал-
дыңғы жылдарда ќалыптасќан салыќ жүйесінің концепциялыќ не-
гіздерін нығайтып, салыќ саласындағы ќұќыќтыќ тетіктердің
тиімділігін бір мезгілде арттырды. Кодекс салыќ заңнамасының
тұраќтылығы, салыќќа жеңілдіктер беру жүйесінің бірлігі прин-
циптерін бекітті, наќты бір салыќ төлеушіге жеке тұрғыдан же-
ңілдіктер беруді алып тастады. Соңғы жылдары салыќтың мөлшер-
лемесі: жеке зейнетаќы салығы – 10%-ға, ќосымша ќұннан алына-
тын салыќ – 14%-ға дейін айтарлыќтай төмендетілді, оларды одан
єрі оңтайландырып, төмендету көзделіп отыр. Ќазаќстанның ќаржы
жүйесінің осы бір бөлігін реформалау оның ќалыптасуы мен нєти-
желі дамуында маңызды рөл атќарды. Біздің ќаржы жүйеміздің
ТМД елдері ішіндегі ең үздігі деп халыќаралыќ деңгейде танылуы
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері мен Ресейді дүр сілкіндірген, 1998
жылғы экономикалыќ дағдарыстан біздің ойдағыдай өтуімізден
кейін болған еді.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    237
1998 жылғы экономикалыќ дағдарыс
1998 жылғы экономикалыќ дағдарыс біздің жас еліміздің жєне
оның ќаржы жүйесінің беріктігіне өзінше бір сынаќ болды. Дүние-
жүзілік ќаржы нарығындағы болған ғаламдыќ өзгерістердің нєти-
жесінде, бірќатар елдердің – Ќазаќстанның сауда єріптестерінің
ұлттыќ валюталары біршама ќұнсыздануға ұшырады. Бұл жағдай
ќазаќ теңгесінің наќтылы түрде ќымбаттауына жєне Ќазаќстан
экспортының бєсекелік мүмкіншіліктерінің төмендеуіне єсер етті.
Дүниежүзілік дағдарыстың Ќазаќстан экономикасына жағымсыз
салдарының єсері ресей рублінің ќұнсыздануынан кейін тіпті
күшейіп кетті. Бұл ішкі тауар өндірушілерді Ќазаќстан нарығында
шетел тауарларының экспансиясынан ќорғаумен жєне теңгенің
тұраќты айырбас бағамын ќолдаумен байланысты проблемаларды
туғызды.
Сол кезде Ресейдегі ќалыптасќан ахуал ќалай бағаланса, соны
сол күйінде Ќазаќстанға жай көшіре салу єдеті ішкі валюта нары-
ғында шетел валютасына өрепкіген сұраныс туғызды. Валюта на-
рығындағы ахуалды реттеп, теңгенің сол кездегі тіркелген баға-
мын ќолдау үшін Ұлттыќ банк, үлкен валюталыќ интервенциялар
жасады да өз алтын валюта ќорының біршама жалпы төмендеуі-
не алып келді. Мысалы, осы кезеңде тұраќты курсты ќолдауға
600 млн. АЌШ доллары жұмсалды. Бұл теңге үшін аса ќиын
кезең еді. Алтын валютаның одан єрі азаюының алдын алып,
экономиканың бєсекеге түсу ќабілетін ќалпына келтіру үшін тең-
гені ќұнсыздандыру ќажет болды. Сіздер оған кімнің ќарсы бол-
ғанын жаќсы білесіздер. Біз тағы да бір даќпыртты тас-талќан
ќылдыќ деуімізге болады.
Ќазіргі уаќытта теңгені ќұнсыздандыруды, ертерек, Ресей
рублінің ќұлауынан кейін іле жасау керек еді деген пайымдаулар-
ды естиміз. Біраќ мен кєміл сенімдімін, егер ТМД елдеріндегі ќаржы
нарығының тұраќсыздыќ жағдайы аясында, сол сияќты ел ішіндегі
біршама ќұнсыздануды күту жағдайында бірден ќұнсыздандыру
шараларын жүргізсек, ол күткендей нєтиже бермейтін еді. Осын-
дай жағдайдағы ќұнсыздандыру нєтижесінде орныќтырылған ва-
люта курсының ќандай да тепе-теңдігі өзінің ара салмағын тез
арада жоғалтып алар еді. Сол кезеңдегі негізгі міндет валюта на-
рығының ќұлауын болдырмау жєне халыќ экономикалыќ субъек-
тілердің банк жүйесіне деген сенімдерін жоғалтып алмау керек
болды, бұлай ету оның күйреуіне апарып соғар еді.

238    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Сол уаќытта Г. Марченко басќарған Ұлттыќ банк дєл дағда-
рыс кезеңінде теңгені ќұнсыздандырудың ќажеті жоќ деген по-
зицияны ұстанды. Бізде жеткілікті түрде ќор бар еді, біз дағда-
рысты ауыздыќтау үшін оның бір бөлігін жұмсауға дайын едік.
Солай болып шыќты да. Ұлттыќ банк осы кезеңде валюталыќ
ќордың едєуір бөлігін жоғалтќанына ќарамастан, банк жүйесінің
валютамен жєне мемлекеттік бағалы ќағаздармен алып-сатар-
лыќ жолмен жоғары табыс табуына шын мєнінде ыќпал жаса-
ды, біз дағдарысты ќалай болғанда да елеулі шығынсыз-аќ жеңіп
шыќтыќ.
Ұлттыќ банктің жаңа төрағасы К. Дамитов ќұнсыздандыруды
жүргізу жағында сияќты көрінген. Біраќ ќатты толќу үстінде
болды, өйткені жауапкершілік күшті еді. Мен оны өзіме шаќы-
рып алдым; «иє» мен «жоќты» таразының екі басына салып, ұзаќ
талќыладыќ, тек Ресейдегі ќаржы ахуалы тұраќтанғаннан жєне
ел ішіндегі күтілген ќұнсыздану төмендегеннен кейін ғана ба-
рып, 1999 жылы сєуірде теңгенің өзгермелі еркін айырбас курсы-
ның режимін енгізуге бардыќ.
Теңгені ќұнсыздандыруға байланысты жұмыстар 1998 жылы
ќыркүйекте-аќ іске асырыла бастаған-ды. Соның арќасында, тең-
генің өзгермелі еркін айырбас курсының режиміне өтуі ойдағы-
дай іске асырылды. Бұл жерде негізгі принциптер мен реттемелік
мєселелерді мұќият ќарастырудың да маңызы зор болды. Мєсе-
лен, айырбас курсының жаңа режимін таңдап алу үшін сыртќы
экономикалыќ ахуалдың дүние жүзінде, єсіресе Ресейде одан
арғы дамуының ыќтимал сценарийлері сараптаудан өткізілді. Єрбір
нұсќаның артыќшылыќтары мен кемшіліктері: күтілген теңге
курсының тепе-тең салмаќтағы деңгейі, төлем балансы, алтын
валюта ќоры, бюджет тапшылығы, ќаржы нарығының єрбір бөлігі
жєне єлеуметтік көрсеткіштер тұрғысынан бағаланды. Тєжірибе-
лерді жан-жаќты зерттей келіп, осы режимді жылдам енгізудің
арќасында валюта нарығы мен банк жүйесінің ќұлауын болдыр-
мауға мүмкіндік туды.
Біз валюта нарығын ќолдау үшін сєуірде уаќытша экспорттан
түскен табыстың 50%-ын сату сияќты шараны енгіздік те, оны
сол жылғы ќарашаның ортасында тоќтаттыќ. Сонымен ќатар ха-
лыќтың теңге түріндегі салымдарын жєне заңды тұлғалардың
екінші деңгейдегі банктерге салған депозиттерін, сол сияќты зей-
нетаќы ќорларының теңге түріндегі активтерін ќорғауға барын-

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    239
ша күш салдыќ. Бірќатар компенсациялыќ шаралар іске асырыл-
ды. Мысалы, өздерінің теңге түріндегі депозиттерін теңгенің өзгер-
мелі еркін айырбас курсы енгізілгеннен кейін 9 ай бойы алмаған
банк салымшыларына, оларды ќұнсыздануға дейінгі ќолданым-
дағы бағам бойынша АЌШ долларына толыќ көлемінде конверсия-
лауға мүмкіндік берілді. Жинаќтаушы зейнетаќы ќорларындағы
зейнетаќы активтерін ќорғау маќсатында Ќаржы министрлігі,
айналым мерзімі бес жыл болатын жєне арнайы номиналдыќ
ќұны 100 АЌШ долларына тең валюталыќ облигациялар (АВМЕ-
КАМ) шығарды.
Ќабылданған шаралардың нєтижесінде, жаңа валюта саясаты-
на көшу тыныш жағдайда өтті, банк жүйесі тұраќты ќызмет
жасап тұрды. Айырбас пункттеріндегі теңгенің курсы бірнеше
күннің ішінде тұраќтанып үлгерді. Өзгермелі еркін айырбас кур-
сының режимін енгізу Ќазаќстан экспортының бєсекеге белсенділік
позициясын ќалпына келтіруге жєне өндірістің өсуін ќайта жан-
дандыруға ыќпал етті. Мысалы, экспорт 1998 жылы 6,012 млрд.
астам АЌШ долларын ќұрады.
Өзгермелі еркін айырбас курсын енгізу тек экономикалыќ
ќана емес, сонымен бірге ол, бєрінен бұрын, халыќтың көз ал-
дында тұраќты экономикалыќ саясатты ќамтамасыз еткен саяси
тұрғыдағы да ќадам болды. Халыќаралыќ ќаржы ұйымдарының
кейбір ұсыныстарына ќарамастан, біз жеке жєне заңды тұлғалар-
дың салымдарын ќорғау бойынша барынша ыќтимал шараларды
жасадыќ. Біз банктердің клиенттеріне олардың салымдарын аќша-
ның ќұнсыздануына дейін болған бағам бойынша конверсиялауға
ќұќыќ бердік.
Бұл шаралар теңгенің айырбас бағамының шынайы мағына-
сынан асыра бағалануын жоюға мүмкіндік берді. Ќұнсызданды-
ру жылының ќорытындысы бойынша төлем балансы біршама
жаќсарып, мемлекеттің алтын валюта активі өсіп, ең бастысы,
экономикадағы өндірістің өсуі ќалпына келді. Саудадағы, негізгі
єріптес елдердің валюталарымен салыстыра алынған өзгермелі
еркін айырбас курсы енгізілгеннен кейінгі 3 жылда жеткен тең-
генің айырбас бағамының шынайы тиімділік деңгейі 1999 жыл-
дың аяғында тіркелген мєнге сєйкес келді. Мен, өзгермелі еркін
айырбас курсы режимінің енгізілуі өзін-өзі аќтады жєне өмірлік
ќажетті болды деп есептеймін. Осы пікірге шетел сарапшылары
да ќосылады.

240    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
1998 жылы ресейлік ќаржы дағдарысы басталған уаќытќа
таман Ќазаќстанның дайындығы көбірек болды: теңге бір жыл-
дың ішінде бар-жоғы өз ќұнының жартысын ғана жоғалтты.
Ұлттыќ банк өзінің орныќты жүргізген саясаты арќасында
Парламенттің, кєсіпкерлердің жєне үкіметтің көз алдында
беделге ие болды.

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: