Өмір мектебі. 1 кітап
жүктеу/скачать 5,35 Mb. Pdf көрінісі
|
mir-mektebi-sabit-mukanov 2
| «ҚАДЫМ» ОҚУЫ
Бұл шығарманың ішінде, оқушыға ең көңілсіз болатыны, осы бөлшек екенін біле тұра, əдейі жазып отырмыз. Олай жазған себебіміз, бір ғана қазақ балаларының емес, «мұсылман» аталатын барлық елдің балаларының бастарын сан ғасырлардың бойына пайдасыз қатырып, миын босқа жеген, бүкіл «мұсылман» елдерінің, өнер-білімнен артта қалуына бас себеп болған «қадым» аталатын оқу болған. Осы «оқудың» ішкі сырың мəн-жайын толығырақ баяндап бермей, «қиын оқу еді» деп жалпы айтып өтудің қазіргі оқушының көпшілігіне əсері де болмас еді. Өйткені олардың көбі «қадым оқуы» дегеннің не екенін көргенде, білген де кісілер емес қой. Музейлерде біз ескі дүниенің заттарын таңсық қана көріп емес, сол дəуірдің басынан кешкен өмірін тану үшін де қарамаймыз ба? Қадыммен танысудың қазіргі жəне кейінгі ұрпаққа қажеттігі, музейдегі сол ескі заттармен танысудың қажеттігі сияқты. Өйткені, қазір «қадым» оқуы да музейлік қана мүлік жəне оның да артында көп тарихы бар мүлік. «Қадым» — арабша «ескі» деген сөз. Қадым оқуында, «а», «б», «в», «г» деген сияқты, дыбыс белгісі болмайды. Оның əрбір əріптерінің «əліп» (а), «жұм» (ж), «сад» (с), ғани (ғ), «нон» (н) деген сияқты, жеке аттары болады. Араб əрпінің таңбасы 29. Бірақ бұл жеке жазылу түрі. Одан басқа осы əріптердің: бас, орта, аяқ аталатын түрлері бар, бəрін қосқанда, «29»дың орнына «108» боп шығады. Арабта жазылу түрі бір, тек асты-үстіне ноқат қоюмен айырылатын əріптер көп. Мысалы, жоғары қараған тік бұрыш сияқты сызықтың астына бір ноқат қойса, «б», екі ноқат қойса, «и», үстіне бір ноқат қойса «н», екі ноқат қойса «т», үш ноқат қойса «ш» болады. Сонда, сызылуы бір бес əріп, өзара ноқаттармен ғана айрылады. Бұл жағынан алып қарағанда, егер ноқаттарын есептемесе, араб алфавитіндегі сызықтың түрі «29» емес, 17- ақ. Арабта «3» əріп төрт түрлі айтылады, қазақта оның бірі ғана бар; арабта жуанды, жіңішкелі аталатын екі «т», үш «с», екі«ф», екі «х»; бұлар да қазақта бір-бірден-ақ. Сонда, арабтың 29 əрпінің 9-ы қазақ тілінде жоқ. Араб алфавитінде дауысты дыбыс атымен болмайды, олардың орнына: асты («и» орнына), үсті («а» орнына» үтір («о» орнына) аталатын əріптердің асты, үстіне сызықтар қойылады. Бұл, тек «құран» сөздерінің асты, үстіне қойылатын сызықтар. Араб тілінде жазылған өзге кітаптардың сөздерінде ондай сызықтар болмайды, қандай əріптің асты, үстінде қандай сызықтар барың оқушы жобамен ғана айырады. Мысалы «Мұхаммед» деген сөз «Мхмд» боп «мұхтасар» деген сөз «мхтср» боп жазылады. Бұлай, біріңғай, дауыссыз дыбыстардан құралған араб сөздерің тек араб тілін білетін адам ғана жобалап дұрыс оқуы мүмкін ол тілді білмеген кісі қалай дұрыс оқиды... Арабтың тілін біздің молдамыз — Ғазизуллиннің өзі де білмейді. Кейін байқасақ, араб, фарсы сөздерін ол қате оқиды екен. Араб əріптерінде осындай жəне басқа да толып жатқан өзгешеліктер барын Ғазизуллиннің өзі де түсінбейді, сондықтан оқушыларына да түсіндіре алмайды. Сонша қиыншылықпен ұзақ уақытқа араб алфавитінің сызықтарын əрең таныған балалар, енді əріптерді қосып сөз құрауға кіріседі. Оның атын қадым оқуында «еже» дейді. Мысалға «Мұхаммед» деген сөзді алайық. Араб алфавитінде дауысты дыбыстар болмағандықтан бұл сөз кілең дауыссыз дыбыстардан құралып «Мхмд» боп жазылуы жоғарыда көрсетілді. Оны дұрыс оқу үшің асты, үстіне тұспалды белгілерді қою керек. Мəселен, бастапқы «м» «мұ» боп оқылу үшін үстіке «үтір» аталатын сызық; «х»—«ха» боп оқылу үшін үстіне «үсті» аталатын сызық; одан кейін қабатынан келетін екі «м»нің қосқабаттығын көрсету үшін үстіне «тəштит» аталатын сызық; соңғы «д»ның қасында дауысты дыбыс жоғын көрсететін «сəкін» аталатын сызық қойылуы керек қой, егер ол сызықтар қойылмаса, неге қойылмайтынын молда түсіндіру керек қой. Ғазизуллин олай түсіндіре алмайды. Ол, тек өзі молдасынан түсінбей оқыған сөздерін бізге қайталап, мысалы, «Мұхаммед» деген сөзді: «емтүрме хисынха — мұха, мемта-щасынба — мұхамма, далда сəкін — Мұхаммад» деп ешкім түсінбейтін бірдемені былдырақтайды... Осындай əрі «ежелеуі» қиын, əрі ежелеп шығарғанмен түсініксіз араб сөздерін мыжғылаумен баланың басы қатады да отырады. Зирек бала ғана «ежеден» «сүреге» көше алады да, зирек емесі «ежені» неше жыл езгілесе де түсінбей, өмір бойы сауатсыз қалып қояды. «Сүре»— арабша «дастан» деген сөз. Олай дейтіні «Құран өлеңмен жазылған ғой. Көп өлеңнің басы қосылатын бір тақырыпты, «құранды»— «сүре» дейді. «Құранның» алғашқы «сүресі»—«суратоəл — бақара» аталады, мағынасы — сиыр дастаны». Бірақ дастанда сиыр туралы кеңес жоқ. Сүренің неге «Сиыр дастаны» аталатыны белгісіз. Осы «сүреде» 186 өлең бар. Ұзақ сөйлеп кеткен біреуге қазақтың «немене, ұзын сүреге түсіп кеткенің?» деуі осы «сүреден» шыққан. Баланың алғашқы түсетін «сүресі»—«құраннан» қысқартып алған «əптиек» (арабша—«һафтиек») дейтін кітапша. Қазақтың «Қалқам- шырағында» кездесетін: «Ішінде «əптиектің» «раббел фалак», Өлеңге жас күнімнен еттім талап. Сен қызды қай жеріңнен кемітейін, Өзің сал, өзің ақың бір зəн-талақ» — дейтін өлең осыдан туған. «Əптиектен» кейін бала, 600 беттей «құранға» түседі. Ол да түгелімен араб тілінде жазылған сондықтан араб тілін білмейтін бала оның қарасын танып оқығанымен мағынасың білмедім. Құранның, немесе араб тілінде шыққан басқа кітаптардың мағынасын айыра білмейтін балалар ғана емес. Қазақ ауылдарында «молда» атанып жүргендерден жүзден тоқсан бесінің мұрнына араб тілінің исі келмейтінін көзімізбен көрдік, солардың бірі — Хабибулла Газизуллин. Бұл — қазақ арасынан шыққан молдалардың ғана емес, тілі арабтарға жанаспайтын барлық мұсылман елінің молдаларына тəуелді сорақылық. Қазақта «оқу инемен құдық қазғаннан қиын» деген мəтел осыдан шыққан. Кішкене молдаға оқуға барғанда, тағдыр менің маңдайыма осындай «құдық қазуды» жазған еді. |