Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011

26 
Дегенмен, қазіргі ЖИ теориясы тұрғыдан кері интерпретация да 
орынды: бір ішкі мазмұн «жеді» және екі қатынас («Арман» және «алма»). 
Ішкі мазмұн және қатынас ретінде нені қабылдауға болатыны еркін және 
шешілетін есептің ерекшелігіне байланысты болады.
Сӛйтіп, Аристотель тіл ішінде ішкі мазмұн мен қатынастарды бӛліп 
шығарды. Бұл ойды графикалық түрде кӛрсетуге болады (
4.3-сурет
). 
Унарлы, бинарлы, тернарлы және 
n
-арлы қатынастарды ажыратады. Мысалы, 
қатынас «ӛмір сүреді» унарлы, ӛмір сүреді (
X
), кӛреді (
X
, 
Y
) – бинарлы, 
үшбұрыш (1 бұрыш, 2 бұрыш, 3 бұрыш) – тернарлы. 
4.3-сурет
. Сӛйлемнің логикалық сұлбасы 
Кӛрініп тұрғандай, осындай сұлбаға ондаған түрлі сӛйлемдер сәйкес 
болу мүмкін: «Асқар Майраны жақсы кӛреді», «ит мысықты қуады», «тоғыз 
жетіден артық» және т.б. 
Осы сұлбаның тәжірибелік мағынасы қандай? Ол формалды ережелер 
арқылы екі берілген сӛйлемдерден үшінші мағыналы сӛйлемді жасауға 
мүмкіндік береді. Екі сӛйлемді қарастырайық: «Қуат Арманның әкесі» және 
«Арман Серіктің әкесі» (
4.4-сурет
). 
4.4-сурет
. «Әке» деген қатынас транзитивті емес 
Осы сұлбадан мынадай қорытынды жасауға болады Қуат Серікке «әке - 
әке», яғни атасы. Және де 4 алтыдан «кем - кем» деген қорытынды жасауға 
болады, яғни «кӛп кем», ал Асқар теннисты «жақсы кӛреді – жақсы кӛреді» 
(ӛйткені «Асқар Майраны сүйеді» және «Майра теннисты жақсы кӛреді») 
деген қорытындыны жасауға болмайды. Сӛйлемдер келтірілген сұлбаға кіріп 
түсе алса да, неге былай шығады? Біздің жағдайда қатынас «сүйеді» 
транзитивті емес.
Осы сұраққа Аристотель, ал одан кейін атақты философтар Р.Бэкон, 
Д.Локк және И.Кант кӛп назар аударған болатын. 
Пікірлердің екі түрі болу мүмкін. 

27 

Аналитикалық – тәжірибені ӛткізу алдында алынатындар (a priori) 
сенімді пікірлер; субъект пен предикат байланысы қажетті және 
жалпыға бірдей. Мысал: «дене бұл ұзындығы бар бірдеме». Бірақ, 
мұнда жаңа білім жоқ, себебі ұзындық деген предикат «дене» 
ұғымының ӛзінде болып тұр.

Синтетикалық - субъект пен предикат байланысы, субъект ұғымында 
болмайтын (пікірлер a posteriori – тәжірибеден кейін), бірдеңе 
жаңалықты жорамалдайды. Мысалы, кӛшенің ұзындығы – 377 м. Пікір 
бірдеңе жаңалықты хабарлайды, яғни метрлер саның берілген кӛшенің 
ұсынысынан аналитикалық түрде шығара алмаймыз; бірақ бұл пікір, 
тек қажетті және жалпыға бірдей мәні жоқ, жекелеген эмпирикалық 
фактілерді бейнелейді.
Пікірлер таным мәнін (бастапқы бастамаларда болмаған жаңа сенімді 
білімдер) алады, олар бір уақытта аналитикалық және синтетикалық болып 
табылады. Мысал: пікір 789 + 567 = 1356 бұл қажетті және жалпыға бірдей 
ақиқат, себебі сандар қосындысы әрқашан дәл сол болып қалады. Пікір 
нәтижесі – 1356 саны 789 және 567 сандардың ұғымында бар болмайды. 
Пікір келесі түрмен пайда болады:

ми барлық берілген сезімдерді уақыт пен кеңістік нысандарда (сезімтал 
құбылыстар әлемін жасайды) кейбір кӛрнекі (орныққан пікір) ретке 
келтіреді; 

сезімтал құбылыстарды түсінудің (парасат категориялары) танымал 
негізгі әдістері бойынша ақыл-ой түрде байланыстырады. 
Пікірдің барлығы тӛрт нысаны болу мүмкін (
S
субъектің 
Р
предикатпен 
байланысы), әрбіреуінде үш жағдай бола алады: 
1. Предикат субъектің кӛлемін бейнелейді – мӛлшер категориясы.
1.1. Бірлік (жекелеген дана сияқты субъект ӛз предикат астында 
болады) – жекелеген пікір. 
1.2. Кӛптік (
S 
тектің бӛлігі ретінде 
Р 
астында болады) – ерекше 
пікірлер. 
1.3. Жалпылық (
S 
тектің толығы ретінде 
Р 
астында болады) – жалпыға 
бірдей пікір.
2. Предикат субъект мазмұнына кіретін белгіні білдіреді – сапа 
категориясы. 
2.1. Нақтылық (кейбір белгінің бар болуын мақұлдайды, «
Л
бұл 
В
») – 
мақұлдаған пікірлер. 
2.2. Мойындамау (кейбір белгінің бар болуы теріске шығарылады, 
А
бұл 
В
емес) – теріс пікірлер.
2.3. Шек қою («
А В
емес» - субъекте осы біреуден басқа қалған 
белгілері қалады) – шексіз пікірлер. 
3. Предикат пен субъект белгілі қалпымен арақатыста болады – 
қатынас пікірлер. 

28 
3.1. Субстанция және тиістілік (предикат субъектке сӛзсіз жатады) – 
шартсыз (үзілді-кесілді) пікірлер. 
3.2. Себеп және іс-әрекет (субъект предикаттың шарты ретінде 
кӛрсетіледі, «егер 
А
болса, яғни 
В
») – шартты (гипотетикалық) пікірлер.
3.3. Әрекеттестік немесе қатынаста болу (предикат бірнеше түрге 
бӛлінген болып кӛрсетіледі, олардың біреуі арқылы онымен субъект 
байланысады, «
А
немесе 
В
1 немесе 
В
2 болады») – бӛлетін пікірлер. 
4. Предикат пен субъектте байланыс күші бар – модальность 
категориясы. 
4.1. Мүмкіндік (
S
пен 
Р
үйлесімі мүмкін болып кӛрсетіледі, «
А
мүмкін 
В
болады») – проблемалы (күмәнді) пікірлер.
4.2. Шындық немесе бар болу (
S
пен 
Р
үйлесімі шынында бар, «
А
бұл 
В
») – ассерторикалық (оң, мақұлдаған) пікірлер. 
4.3. Қажеттілік (
S
пен 
Р
үйлесімі қажетті болып кӛрсетіледі, «
А В
болу 
керек») – аподиктикалық (міндетті) пікірлер.
Айтылған негізгі ұғымдардан (категориялар): 
шама
, 
күш
және т.с.с. 
кейбір басқа жалпы ұғымдар шығарылады. Соның негізінде И.Кант 
тәжірибелік танымды немесе табиғи ғылымды қамтамасыз ететін түбірлі 
ақиқаттарды (таза парасаттың негіздемесі) анықтайды. Осыдан қосылу 
ережелерден басқа жалғастыру іс-әрекеті де қажетті болады.
Жалғастыратың ұсыныстар келесі шарттарға сәйкес болу керек. 
1. Ӛзінің ерекшелігінен бӛліп кӛрсетілген немесе ұстап алынған 
(«аппрегендирандалған»). 
2. Олардың жаңа қосылуында қайталанғыштығы болу керек.
3. «Танылу» болу керек. Қайталанған ұсыныстар бұрын ұстап 
алынғаннан айырмалықты болмау керек. Егер ұсыныстарды ұстап алатын, 
қайталанғыштайтын және таныйтын субъект бірдей қалып отырса немесе 
ӛзіне тең болса, яғни субъект ӛз ішкі теңдік МЕН = МЕН сақтаса, сонда ғана 
танылу актісі орын алады. 
Формалды ӛзгертулерді жүзеге асыру кезінде алынатын нәтижелердің 
саналылығын жоғалтпау үшін қатынастар мен шығару ережелер типтері 
туралы ғылымды семантикалық категориялар теориясы (немесе логикалық 
грамматика) деп атайды.
Егер мағыналы сӛйлемде олардың біреуін басқамен ауыстырғанда, 
сӛйлем мағынасызға ауыспайтын болса екі ӛрнек тілдің бірдей семантикалық 
категориясына жатады. Әрбір дұрыс құрылған тіл ӛрнегі бір ғана 
семантикалық категорияға кіреді.
Барлық категориялар негізгі және функторлыға бӛлінеді. Негізгі – бұл 
есімдер және сӛйлемдер (айтылулар). Оңайлату үшін категориялар санын 
үшеу: есімдер, сӛйлемдер (айтылулар) және функторлар (жаңа есімдерді 
немесе айтылуларды жасау үшін арналған ӛрнектер) деп санайық. 

29 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: