П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 438
МОРФОЛОГИЯ тәндік сипаты арқылы топталып сөз таптары ай- қындалады. Ондайда сөз таптары на бөлуге негіз болатын грамматикалық қасиеттер мен белгілер жүйесі барлық атаушы сөздерде бар-ж оқты ғы на, ы ңғайлас, мәндестігіне немесе қай ш ы л ы ғы н а қарай б ір тек тес п р и н ц и п тер м е н а н ы қтал ад ы . Ал, тортіншіден, көмекші сөздер ф ам м атикалы қ сипаттары ж ағы нан өздері ш ыққан негізгі сөздер- ден айы рм аш ы лы ғы болмай, я онш а алш ақтап кетпесе, сөз таптары грамм атикалы қ сипаттағы сөздер тобы болғанды қтан да, сол өздері ш ы қ- қан негізгі соз таптары ш еңберінде қаралады. М ысалы, көмекші есімдер зат есімдерден шығып лексикалы қ мағы налары солғы н даған болса да, ф ам м атикалы қ сипаттары, атап айтқанда, түрле- ну жүйесі (тәуелдену, септелу, көптелу), тіркесуі мен синтаксистік қызметі т.б. зат есімнен алшақ- тап кетпегендіктен, зат есім ш еңберінде қарала- ды. С ондай-ақ көмекші етістіктер де етістіктердің ф ам м атикалы қ сипатын (жіктелуі, ш ақ, рай, етіс, модальдылық т.б.) өз бойында сақтап отыратын- дықтан да, етістік шеңберінде қаралады. Бесіншіден, қалған көмекш і сөздер (шылаулар), одағайлар, модаль создерді таптастырудың осы айтылғандай, ф амматикалы қ сипаттары, яғни түрлену мен син- таксистік қызметтері негізінде емес, ерекш е қол- даныстық-семантикалық қасиеттері негізінде жеке- жеке сөз таптары болып қаралады. Сөйтіп, создерді соз таптары на жіктеудің белгілі-белгілі принциптері бар, бірақ олар не- гізінен атаушы создерге ғана қатысты болып ке- леді. 2.2. С Ө З Д Е Р Д І ТА П ТА С ТЫ РУ П Р И Н Ц И П Т Е Р І Ж Ә Н Е С Ө З ТАП ТАРЫ Соз таптары создердің белгілі жүйе негізінде қалы птасқан ф ам м атикалы қ топтары болып та- былады, сондықган соз таптары мен создерді олар- дың түрлеріне белуге ол создердің фамматикалы қ сипаттары мен белгілері негіз болады. Создерді сөз таптарына бәліп қарау әр сөзге байланысты әр түрлі белгілер арқылы айқындалмай, сөз таптары- на қатысты тұрақты белгілерінің негізінде жан- жақты жіктеу үшін жүйелі принциптер негізге алынуы керек. Ол принциптер сөздердің ф ам м а- тикалық сипаттарына негізделуі тиіс. Әрбір атаушы сөздің лексикалы қ м ағы насы болатыны белгілі, сол лексикалы қ м ағы насы ар- қылы әрбір сөз бір-бірінен ерекш еленеді, жеке- жеке единица ретінде түсініледі. Тіпті мағынала- ры бір-біріне ж ақы н синоним сөздердің өзі си- нонимдік қатар құрғанмен, озіндік ерекшеліктері бар бөлек-бөлек лексем а ретінде өмір сүреді. М ы салы ,уй, бала, ағаиі, көше, білім, сондай-ақ үзын, үлкен, көк, жақсы т.б. сөздер лексикалық ма- ғынасы ж ағы нан бір-біріне алш ақ сөздер. Олар- ға “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі” берген анық- тамаларға назар аударып көрейік:ум - адам тұра- тын, мекендейтін баспана; бала - ата-ананың пер- зенті, ұрпақ, тұқым, яғн и белгілі (кіші) жастағы адам; ағаш - бұтақтан биік өсетін көп жылдық өсімдіктердің ортақ аты, дарақ; көше - қатарласа тізілген үйлердің т.б. арасындағы жүріп-тұратын жол, кеңістік; білім - оқу, үйренумен санаға қона- тын ақиқат жайлы түсінік; ақыл-парасат, ой-оріс; үзын - қы сқа емес, ш ұбаты лған, биік; үлкен - көлемі ж ағы нан аумақты, зор, дәу; көк - аш ы қ аспан тәрізді түс; жаксы - көңілге ұнайтын оңды, тәуір. Л ексикалы қ м ағы налары ж ағы нан, көріп отырғанымыздай, бұл сөздердің арасында ешбір жақындық жоқ. Сонымен бірге берілген сөздердің алғаш қы тобы - белгілі бір деректі я дерексіз заттың атауы, екінш і тобы - заттың сы нды қ белгісі. Атап айтқанда, лексикалы қ мағыналары- ның жалпы лануы , абстракциялануы негізінде әрбір сөзде жалпы ф ам м атикалы қ мағына пайда болады. А йталы қ, үйдің лексикалы қ м ағы насы баспана, я ғн и белгілі заттың нақты атауы болса, оны ң жалпылануы, абстракциялануы негізінде жалпы зат атауы деген жалпы грамматикалық м ағы на пайда болып отыр. С ондай-ақ баланың перзент, ағаштың осімдік түрі, көше тізілген үйлердің арасындағы жол, білімнің түсінік, пара- сат, ақы л-ой деген нақты атаулардан жалпы зат атауы деген жалпы грамматикалық м ағы н аға ауысуы - ф ам м ати калы қ процесс, демек, грам- матикалық сипаты. Осындай сөздердің лексика- лы қ м ағы насы ны ң (ол жалқы, дара болып табы- лады) жалпылануы арқылы пайда болатын жал- пы грамматикалық м ағы насы жалқы емес, жал- пы болады да, сол топтағы, яғн и , жалпы зат ата- уын білдіретін создердің бәріне ортақ болып ке- леді. Міне,уй, бала, ағаш, кәіие, білім сияқгы создер лексикалы қ м ағы налары н ы ң жалпылануы не- гізінде пайда болған жалпы грамматикалық ма- ғыналары арқылы (тікелей лексикалы қ м ағы на- сы арқылы емес) ортақ фамматикалық топ құрай- ды: бұл жерде ол - жалпы зат атауы. Екінші топ- тағы сөздер де оздерінің лексикалы қ м ағы нала- ры дара-дара сездер. Ал сол лексикалық мағына- ларының жалпылануы арқылы пайда болған жал- |