П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
441 сипаттары н белгілейтін жалпы грамм атикалы қ м ағы н аларға ие болып, сөйлемнің соңы ндағы создер сол есім создердің әр түрлі қим ы л, іс- әрекеттерін білдіретін жалпы грамматикалық ма- ғы наларға ие бола бастаған. Көне жазбалардағы сөйлемдердің қазіргі тілмен, әсіресе жазба тілмен салыстырғанда өте қарапайым, құрылысы ж ағы - нан көбіне жалаң, жай болып келетіні осымен байланысты болса керек. Есімдер тобы мен етістіктердің сыртқы түр- тұлғасы ерекш елене бастайды да, түркі синкре- тизмі құбылысына алып келеді. Кейін келе грам- м атикалы қ түр-тұлғалар (олар кобіне комекш і сөздердің негізгі сөздер шылауында тұрақты қол- данылу негізінде қосы м ш аларға айнала бастай- ды) есімдерге де, етістіктерге де ж алғана бастай- ды: кейбір жағдайда есімге де, етістікке де ортақ ж алған са (мы салы, -ық, -ік, -қ қосы м ш асы н ы ң қ ы з -ы қ ойы н, тол -ық адам т.б. және бір затқа қыз-ь//с-ты, кеті-г/сенімен тол-ь/^-ты сияқты қол- даныстар мен бір создер ербіген кейбір қосы м - шаларды көруге болады), енді біразы заттық ұғым- ға, зат атауының алуан түрлі қасиетгерін білдіретін ұғы м атаулары на бір түрлі болы п, қим ы лды білдіретін сөздерге басқа түрлі болып ж алғаны п қалыптасады. Тіл дамуының келесі бір сатысын- да есімдердің өздері өз ішінде саралана бастайды: зат атауын білдіретін сөздер бір грамм атикалы қ топ болып қалыптасып, өзіндік түрлену жүйесі, парадигм алы қ сипаты қалыптаса бастайды, сө- нымен бірге заттың әр түрлі белгісін, сы нды қ қасиетін білдіретін сөздер (сын есім) бір бөлек, санды қ қасиетін білдіретін сөздер (сан есім) бір болек, қимылдың әр түрлі белгісін (амалын, сы- ны н, м екенін, мезгілін, м ақсаты н, себебін т.б.) б іл д іретін сө зд ер (үстеу) бір б ө л ек , негізгі сөздердің орны на жүретін оры нбасар сөздер (есімдіф-бір бөлек қалыптаса бастайды. Бұл жер- де де сем антикалы қ прөцестердің (адъективте- нудің, адвербиалданудың т.б.) орны ерекше бол- ған. Қазірде де тілімізде әрі зат есім (мысалы, жас), әрі сын есім (тіпгі кейде зат есімдердің қатыс- ты қ мәнде жұмсала беруінің: қалайы қасық, ал- тын сағат, жібек орамалч.Ъ., сондай-ақ кейбір сын есімдердің заттанып, зат есімге ауысуы: шыны - қы тайлы қ, былғары - б ұлғарлы қ, тағы - тау- лық т.б.) болып жарыса қолданылып жүрген сөздер баршылық екенін көреміз. Сөндай-ақ жеке сөздердің әрі сын есім (. жаңа үй), әрі үстеу (жаңа келді) қатар болуын немесе әрі зат есім (фіиіьмнің соңы), әрі үстеу (соң келді) және оның септеулік- ке, одан қосымшаға айнала бастау процесін көруге болады: б арғаннан соң - барған соң - барғасын т.б. Сонымен бірге сын есім мен сан есімнің про- номиналданып, есімдікке, адвербилданып, үстеу- ге айналуы (бір, біреу, бірге: бір адам, бірге бірді қос т.б. және бір қара көрінді, біреудің кісісі өлсе, қарсиіы ол, бірге жүреді), етістіктің, бір жағынан, сын ес- імге (қүттықтау сөз, жанар м ай, сүзеген сиыр, қабаған итт.Ъ.), екінші жағынан, үстеуге ( айнал- а, лық-а, эдей-і, жорт-а, от-е, ас-ат.Ь.) айналып отырғанын кереміз және бұл прөцестің тіл дамуы- ның барысында әмэн болып отыратынын да бай- қаймыз. Оның үстіне сөз тудыру тәсілдері не- гізінде жаңа сөздер жасалып, сезжасам м ағы на- сының жалпылануы, абстракциялануы арқылы жалпы грамматикалық мағы налар пайда болып, грамматикалық сипаты ж ағы нан белгілі бір сөз табының құрамына енген сөздердің қатары өсе түсті. Енді сөз таптарының шеңбері тек сөздердің семантикалық сипаты мен сөйлемдегі өрын тәртібі тұрақты бөлу (позициясы) негізінде ғана айқы н- далмай, сонымен бірге олардың түрлену жүйесі мен парадигмалық сипаты арқьшы да, синтаксистік қызметі арқылы да анықталатын, өзіндік ерекше- ліктері бар фамматикалық топ дәрежесінде қалып- тасты. Әрине, әрбір соз табының ондай қалыпта- су, даму дәрежелері бірдей емес. Сөйтіп, сөз таптарының туып, қалыптасып, да- муын схемалық түрде былай көрсетуге болар еді: Есім сөз қимылды білдіретін сөз зат есім сын есім етістік сан есім етютіктщ ерекше тұлғ. үстеу есімдік шылау |