П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

ЗАТ ЕСІМ
443
лер. Л ексикалы қ м ағы насы тек адамды, кісіні 
білдіретін зат есімдер ғана жіктеу есімдіктерінің 
барлық түрімен (мен, сен, ол, біз, сіз) предикат- 
тық қатынаста айтыла алады, ал зат есімнің басқа 
түрлері болса, олар еш уақыт жіктеу есімдіктерінің 
бірінші, екінші ж ағымен предикаттық қатынасқа 
түсе алмайды. Солай болғандықтан да мағынасы 
ж ағы нан “адам ” деген жалпы үғы м ны ң ішіне 
кіретін зат есімдерді үш жақта бірдей жіктеп ай- 
туға болғаны м ен, зат есімдердің қалған тобы 
бірінші, екінші жақта жіктелмей айтылады. Мы- 
сал ға 
әйел, үіиқыш, жүмыскер, етікші, көрші, қүда-
ғи, Ж амал, Нүрлан
деген секілді адамға қатысты 
зат есімдерді алатын болсақ, бүлардың кез кел- 
генін жіктеу есімдіктерімен қосы п 
м ен әйелмін,
сен жүмыскерсің, ол көріиі
деген тэрізді ретпен 
бірінші жақта да, екінші жақта да, үшінші жақта 
да айта беруге болады. Ал енді 
озен, сай, уық, төбе,
зейін, ықылас, надандық, бөдене, өрмек, жидек, бүры-
лыс
тәрізді адам нан өзге барлы қ нэрселер мен 
құбылыстарға, жан-жануарға қатысты айтылатын 
зат есімдерге келсек, бұлардың жайы бір басқа. 
М ұндай зат есімдердің бірден-бірі өзінің тура 
мағы насы нда ж ұм салғанда, ж іктік жалғауының 
бірінші, екінші ж ағы н қабылдамайды, бұлай бо- 
луы жіктеу есімдіктерінің тек адамға, кісіге (пер- 
сона) байланысты қолданылатын сөздер екенді- 
гінен. Мінекей, осы сияқты қасиеттері тұрғысы- 
нан алғанда үш ж ақта бірдей жіктелу қабілеті 
бар адамға байланысты зат есімдерді шартты түрде 
жақты зат есімдер, ал үш ж ақта бірдей жіктелу 
қабілеті ж оқ адамнан басқа зат атауларына бай- 
ланысты зат есімдерді ж ақсы з зат есімдер деп 
атасақ та болады. Бұлайша атаудың бір олқылық 
келтіретін де кілтипаны бар. Ол - осы зат есімнің 
жоғары дағы адамзат, ғаламзат деп бір-бірінен 
ажырага көрсетіп оты рған топтарының екеуінің 
де тәуелдік жалғауының үш жағында бірдей қол- 
даныла алатындығы. Сондықтан бұл жердегі жақ- 
ты, ж ақсы з дегенді тек ж іктік жалғауымен ғана 
байланыстыра ұққан абзал.
Адамды білдіретін зат есімдер мен адамнан 
ты сқарғы ұғымды білдіретін зат есімдерді бір- 
бірінен ажырату үшін кей түрколог ғалымдар- 
дың орыс тілінде ж азған еңбектерінде “ катего- 
рия лица и не л и ц а ” деген терминдерді қолдан- 
ған да кезі бар. Әрине, бұлай деп атауда еш қай- 
ш ылық жоқ. М ұндағы “л и ц о ” деп оты рғаны 
“ кісі” де, “ не л и ц о ” деп оты рғаны - “ кісі емес, 
кісіден басқа” деген түсінік.
Нәрселер мен құбылыстардың жан-жануар- 
дың аты болып келетін зат есімдердің адамға тән
әр алуан қасиетті бейнелі түрде көрсету үшін кейде 
көркем эдебиетте, көбінесе поэзияда, жоғарыда 
аталған “адам ” ұғы м ы ндағы зат есімдердің ор- 
нына жүретін кездері де болады. М ұндайда олар 
жіктік жалғауында келе берді.
Дулат деген еліңмін,
Асуы жоқ беліңмін
(Жамбыл).
Мен келем қара бүлтпен
Келе ж аумай аш ы лм ан(
Махамбет).
Хан емессің, қасқырсың,... қара іиүбар жылан-
сың
(Махамбет).
Бір-бірімізбен тілдесіп сойлескен кезімізде, 
сон дай -ақ хат жазысып хабарласқан кезімізде 
кім ?
деген сұрақты біздің тілімізде тек адам 
жөніңде ғана қою ға болады. Бұдан тыс фольклор 
шығармалары мен діни ұғым-нанымда және жо- 
ғарыда айтылғандар тәрізді поэзияда адам бейне- 
сінде ұшырайтын образдар жөнінде ғаналгш? деп 
сауал қоюмызға болады. Бұлардан өзге барша жан- 
жануар мен нәрсе атаулары 
не?
деген сұраққа жа- 
уап береді. Соз болып отырған зат есімдердің екі 
тобын бір-бірінен даралайтын басты бір белгі - 
осы. Ал орыс тілінде 
кім ? (кто?)
деген сауалды 
адам мен барша кеудесінде жаны бар м ақұлы ққа 
қолданатыны, 
не?(что?)
деген сауалды өлі таби- 
ғат денелері мен осімдіктер дүниесіне қатысты 
есімдер жөнінде қолданылатыны мэлім.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: