1 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар
Работа. Выпишите новые слова. Спишите в свою тетрадь. Обратите внимание на разницу в произнашении І
жүктеу/скачать 3,66 Mb. Pdf көрінісі
|
Работа. Выпишите новые слова. Спишите в свою тетрадь. Обратите внимание на разницу в произнашении І и Ы. Задавайте друг другу вопро- сы и получайте ответы. № 7. Мынау жаңа мектеп. Мынау ескі мектеп. Бес томдық шығармалар жинағы 107 Мектеп балаларының тізі. 1. Анна .......... 2. Антон .......... 3. Борыйс .......... 4. Кійрійл .......... 5. Науым .......... 6. Петр .......... 7. ......... .......... 8. ......... .......... Ал, бар, ойна, отыр, кел, бер, біл. Работа. Ал. Мен алдым. Сен алдың. Ол алды. Бар. Мен бар... Сен бар... Ол бар... Ойна. Мен ойна... Сен ойна... Ол ойна... Отыр. Мен отыр... Сен отыр... Ол отыр... Кел. Мен келдім. Сен келдің. Ол келді. Бер. Мен бер... Сен бер... Ол бер... Біл. Мен біл... Сен біл... Ол... Мен алма алдым Ңң, Жж. Сен алма алдың Ңң Жж Ол алма алды Ңң Жж Наблюдения: в слову данных в предыдущей работе, найдите основу и приставку. Основу подчеркниту два раза, приставку – один раз. Обратите внимание, в каких случаях в приставках пишется і вместо ы. № 8. Сен базарда болдың ба? – Иа, мен базарда болдым. Онда сен не алдың? – Онда мен алма, май, нан алдым. Антон базарда болды ма? – Иа, Антон базарда болды. Онда Антон не алды? – Онда Антон ара жана арба алды. Партада кім отырды? – Партада ол отырды. Партада сен отырдың. Пар- тада мен отырдым. Далада кім ойнады? – Далада мен ойнадым. Далада сен ойнадың. Далада ол ойнады. Онда мен алма, май, нан алдым. Ңң, Жж, Рр, Лл, Дд, Мм. Бес томдық шығармалар жинағы 108 Работа. Выпишите новые слова. Прочтите еще раз дома. По данному образцу задавайте друг другу вопросы и получайте ответы. Основу слов подчеркните один раз, а приставку – два раза. № 9. Мынау ұста. Мана тұман болды. Тұман далада болды. Мал тұман- да далада тұрды. Бұл тұман. Ол шай. Мынау тұман. Анай шай. Бұл Тарас. Ол Анна. Мынау мектеп. Мынау Шай. Анау сарай. Мынау пеш. Анау терезе. Бұл парта. Мынау парта. Ол пеш. Анау пеш. Ұста темір пісіреді. Мынау не? – Бұл пеш. Мынау парта ма? Парта емес, пеш. Анау не? – Ол ара. Анау ара ма? – Ол ара емес, парта. Партада не бар? – Партада кітап бар. Партада жана не бар? – Партада жана бор бар. Тарас сен айт, партада не бар? – Партада кітап, бор жана шай бар. Мал тұманда далада тұрды. Шш, Ұұ, Нн, Іі, Йй. Работа. Выпишите новые слова. Задавайте друг другу вопросы и полу- чайте ответы. Проспрягайте Тұр. Мен тұр... Сен тұр... Ол тұр... № 10. Бұл ақша. Бес томдық шығармалар жинағы 109 Мана мен поштада болдым. Онда мен қат салдым. Онда сен ақша алдың. Жана мен мұнда келдім. Пош- тада жана сен ақша алдың жана қат салдың. Ол мана поштада отырды, ақша салды, қат алды. Жолдас қош! Жолдас қош бол! Мұнда кел. Бұл қат. Онда бар. Мен мұнда келдім. Мен онда бардым. Сен мұнда кел... Сен онда бар... Ол мұнда кел... Ол онда бар... Поштада жаңа сен ақша алдың жана қат салдың. Ққ, Тт, Пп, Ее, Уу. Работа. Прислушайтесь к говору своего товарища-казака, как он произ- носит қ и к. Какая разница между произношением қ и к. Выпишите новые слова. Выпишите звуки, которых нет в русском языке. Подчеркните основу слова два раза, а приставку – одну раз. № 11. Мынау бор. Мынау қалам. Мынау қалам ұш. Бұл кітап. Бұл тақта. Бұл сыйа. Бұл сыйа сауыт. Мынау қалындаш. Бұл парта. Мынау орындық. Мынау кылас. Мынау пеш. Бұл терезе. Мынау не? – Бұл тақта, бұл қалам, бұл бор, бұл кітап, бұл сыйа сауыт, бұл қарындаш, бұл қалам ұш, бұл орындық, бұл парта. Кітап қайда. Тарас сен айт! – Кітап партада. Қалам ұш қайда, Анна сен айт! – Қалам ұш қаламда. Мұнда бар? Петір сен айт! – Мұнда бор, қалам, кітап, қалам ұш тақта, қарындаш, сыйа, орындық, парта жана терезе бар. Саша мұнда ма, Антон сен айт! – Саша мұнда емес, далада. Мұнда бор, қалам, кітап, қалам ұш, тақта, қарындаш, сыйа сауыт, парта жана терезе бар. Работа. Выпишите новые слова. Задавайте друг другу вопросы и полу- чайте ответы по указанному выше образцу. № 12. Сұрау: Бұл кім? Бұл кім? бұл Антон. Бұл кім? Бұл Анна. Бұл кім? Бұл Петір Тарасоп. Мынау кім? Бұл Сара Гибаноуа. Бұл Антон ба? Иа бұл Антон. Мынау Сара ма? Иа бұл Сара. Ол кім? Ол Тарас Петіроп. Анау Сара ма? Иа ол Сара. Сара анау ма? Иа Сара анау. Бұл жолдас кім? Бұл жолдас Петір. Бұл жолдас кім? Бұл жолдас Анна. Бұл жолдас кім? Бұл жолдас Анна. Бұл жолдас кім? Бұл жолдас Үйбан Бес томдық шығармалар жинағы 110 Петіроп. Жолдас, сен кім? Мен жолдас Антонып. Жолдас ол кім?Ол жол- дас Назар. Ол жолдас кім? Ол жолдас Науым. Мынау жолдас Нибаноуа ма? Жоқ ол ж. Нибаноуа емес. Сен жолдас Анна ма? Жоқ, мен жолдас Сара Антонұуа. Бұл жолдас кім? – Бұл жолдас Петір. Работа. Выпишите новые слова. Задавайте друг другу вопросы и полу- чайте ответы по указанному выше образцу. № 13 Мынау доға. Бұл таға. Ат қора тұр. Арба сарайда тұр. Доға арбада жатыр. Аға ат жекті. Үін доға берді. Ата ат тағалады. Мен арбада отырдым. Апа далада тұрды. Сен қағаз, қарындаш тағы кітап алдың. Сен қағаз, қарындаш тағы кітап алдың. Ққ, Оо, Ңң, Нн, Кк. Работа. Выпишите новые слова. Обратите внимание, как образованы названия действий из названий предметов в словах: тағала, балала. По этому образцу образуйте названия действий из названий предметов: ара, тақта, быйб, арба, базар. Прислушайтесь, как казаки произносят қ. № 14 № № № № № № № № № № № № № № 14 14 14 4 14 14 4 14 14 14 14 14 14 14 4 Мынау күн. Мынау күз. Бес томдық шығармалар жинағы 111 Күз. Күз болды. Күн қысқа. Күн ұзақ. Мектепте оқұу басталады. Балалар оқуда. Мал далада. Мектепте кілас бар. кіласта парта, үстел, орындық, тақта, қағаз, қалам, сыйа, қарындаш, кітап, қалам ұш, сыйа, сауыт, бор, жорнал, карта, жана, пылагат бар. Жорнал үстелде. Бор терезеде. Қалам ұш қаламда. Сыйа. Сыйа сауытта. Қағаз партада. Кітап ышкапта. Бала партада отыр. Сен айт, қағаз, қалам, бор, кітап қайда жатыр. Күз болды. Күн қысқа Түн ұзақ. Үү, Зз, Іі, Йй, Ұұ. Работа. Выпишите новые слова. Сравните произношение слов: тұр – түр, тұман – түмен, ұн – үн. Прислушайтесь, как казаки произносят ү. Какой из двух звуков ұ – ү твердый и какой – мягкий? № 15 Амандасұу жана қоштасұу. Аман ба? – шүкір. Аман есен ба? – шүкір есен. Есен бе? – шүкір есен. Мал жан аман ба? – шүкір аман. Мал жан есен бе? – шүкір есен. Амансыз ба? Есенсіз бе? Шүкір аманбыз. Мал жаныңыз аман ба? – шүкір аман. Аман ба? – шүкір. Жол болсын? – Алай болсын. Барысың? Қайда – осында. Шарұуашылық күйлі ме? – сондай күйлі. Қайырлы кеш! Кеш жарық! Қош! Қош бол! Қош болыңыз! Мал жан аман ба? – Шүкір. Работа. Приветствуйте по казакски своих товарищей, братьев, сестер, родителей и др. Попращайтесь с своими товарищими и домашними. № 16. Мынау өтек. Мынау үлгі. Бес томдық шығармалар жинағы 112 Сергей, Үлгі, Егөр Георгій, Грійгөрій – Кісі аттары. Қалам, қағаз, кітап, сыйа, қарындаш – оқұу құралдары. Арба, ара, өтек, сератыр, бүук- кір шарұуашылық құралдары. Қазақ, өзбек, орыс, қырғыщ, дұңған, ойғыр, неміс, татар, ноғай, башқұрт, түрікпен – ел аттары. Өгіз жана ат – мал ат- тары. Өтек. Өлгі. Өө, Гг. Работа. Сравните произношение о и ө в следующих казакских и рус- ских словах: Ол Бол Қол Өл Бөл Көл Ольга Больше Кольца Сделайте вывод: которая из о и ө является мягким, какой – твердым. Прислушайтесь к речи казака, как он произносить ө. Выпишите новые слова. № 17 Мынау қызыл əскер. Мынау қызыл əскер. Қызыл əскер еңбекшілер баласы. Қызыл əскер – əлді əскер. Қызыл əскер – тəртіпті əскер. Қызыл əскер əкесі – еңбекші. Қы- зыл əскер əжесі – еңбекші. Қызыл əскер еңбекшілерді қорғайды. Қызыл əскер – қаһарман. Пійəнерлер, тəртіпті бол! Пійəнерлер, əзір бол! Қызыл əскер – қаһарман. Пійəнерлер, əзір бол! Əə, Һһ, Нн. Работа. Сравните произношение а и о с произношением русского а (под ударением) в следующих словах: Бес томдық шығармалар жинағы 113 № 18 Сравните произношение Ы и І. Определите, который из них твердый и который – мягкий. сыз қыр тый сіз кір тій Сравните произношение І с руским не ударным о в следующих словах: тіл тірі кір Учитель Матери Буккер Вывод: І усть мягкий вид звука Ы и произносится как послеударен- ное руское е. Ы произносится приблизительно как послеударенное рус- ское ы. № 19 Сравните произношение а и ə и определите, который из низ твердый и который – мягкий. ал сəн аз нан əл сан əзір нəн Сравните произношение ə с руским ударным и, стоящим после соглас- ного: Білəл тəртіп нəн ЗемлЯ тЯтя вЯня Вывод: ə произносится мягче, чем а. Ə выговаривается приблизитель- но как русское и, стоящее после согласного. № 20 Сравните произношение ұ и ү и определите, который из них мягкий и который – твердый. ұр сұр тұр құл тұс үр сүр түр күл түс Сравните произношение ұ с русским послеударным о в следующих словах: тұман сұм құм лЕтом лЕсом Эхом Бес томдық шығармалар жинағы 114 Вывод: ұ есть твердая разновидность звука ү и произносится прибли- зительно как послеударное русское о. № 21 Сравните произношение ң, сначало с н, потом с г. Определите, ко- торому из этих последних двух звуков ближе ң по способу произноше- ния: жаңа өң жаң жана өн шана жүген өгіз шеге Вывод: ң есть носовая разновидбность звука г. При произношении ң органы произношения складываются так, как и при г. № 22 Қазақша əліппе. Аа Ғғ Ңң Ұұ Бб Һһ Оо Уу Шш Іі Өө Үү Жж Ии Пп Зз Дд Кк Ққ Ыы Ее Лл Рр Əə Мм Сс Гг Нн Тт Работа. Усвоят алфавитный порядок букв и списать в тетрадь. Выписат буквы, заглавная форма которых расходиталь со срочной формой. № 23 Г л а с н ы е з в у к и к а з а к с к о г о я з ы к а. а, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, ə. Подчеркните гласные в следующей статейке. Біздің үй іші: əкем, əжем, ағам, апам, шешем, інім, атам, жеңгем, қа- рындасым. Гласные казакского языка по-парно делятся на твердые и мягкие. Твер- дой разновидности не имеет лишь звук е. Твердые гласные: а, о, ұ, ы. Бес томдық шығармалар жинағы 115 Соответствующие мягкие гласные: е, ө, ү, і, ə. В следующей статейке подчеркните твердые мягкие один раз и мягкие два раза: Мен бүгін мектепте болдым. Мектепте сабақ оқыдым. Бүгін есеп, қазақ тілі, орыс тілі, сүгірет, дене шынықтырұу жана еңбек болды. Өзім сабақты жақсы білдім. Пійəнер сабақты жақсы біледі. Работа. Спишите и обратите внимание, встречаются ли в одном и том же слове твердые и мягкие звуки. № 24 Обратите внимание, встречаются ли в одном и том же слове твердые и мягкие. Если они в одном слове не встречаются то** подчеркните твердое слово один раз, а мягкое – два раза. Сен бүгін қайда болдың? Мен бүгін базарда болдым. Сен базарда не көрдің? Мен базарда астық, мал, тауар жана адам көрдім. Сен онан не ал- дың? Мен онан нан, алма, сүт, ет, қарбыз, қауын алдым. Сен базардан қа- шан келдің? Мен базардан жана келдім. Вывод: В казакском языке в одном и том же слове гласные бывают или лишь твердые или лишь мягкие, но твердые и мягкие гласные в одном сло- ве не встречаются. Это называется созвучием гласных или по научному – сингормонизмом. № 25 Согласные звуки: Б, ш, ж, д, г, һ, й, к, л, м, н, ң, п, қ, р, с, т, у, з. Подчеркните согласные звуки в следующей статейке: Қазағыстан қалалары: Алматы, Семей, Керекүу, Қарқаралы, Ақмола (Қара өткел), Атпасар, Көкшетау, Қызыл жар, Қостанай, Торғай, Ырғыз, Ақтөме, Темір (Қара қа- мыс), Ойыл, (Көк жар) Жімпійты, Теке, Үйшік, Қызыл орда, Түркістан, Шімкент, Əуеійе ата, Қапал, Лепші, Жəркент тағы басқалар (т.б.). Найдите по карте перечисленные города. Найдите по карте главные города своего района. Если есть, все это укажите на карте с казаксками надписами. Бес томдық шығармалар жинағы 116 № 26 Согласные звуки казакского языка по-парно делятся на глухие и звонкие. При этом не которые звонкие не имеют соответствующих глу- хих: Глухие: п, т, б, ш, к, қ. Звонкие: н, д, з, ж, г, ғ, р, л, м, н, ң, й, у, һ. Работа. Выпишите отдельно сначало звонкие, которые не имеют соот- ветсвующих глухих, потом выпишите глухие и под ними подвишите соот- ветствующие звонкие. Қазағыстан өзендері: Ертіс, Есіл, Нұра, Тоьыл, Елек, Жайық, Ойыл, Жем, Қалдығайты, Бұл- дырты, Аңқаты, Ор, Ырғыз, Торғай, Сыр дарыйа, Шұу, Талас, Іле, Сары сұу. Работа. Спишите и подчеркните глухие звуки одной чертой, а звонкие – двумя. Укажите по карте перечисленные реки. Найдите по карте реки вашего района. № 27 Сұрау: қайда? қашан? Бұл кім? Бұл Антон. Кітап қайда? Кітап Антонда. Антон қайда? Антон мектепте. Мектеп қайда? Мектеп Ленин орамында. Антон қашан тұрды? Антон сағат алтыда тұрды. Антон оқуға қашан кетті? Антон оқұуға сағат жетіде кетті. Антон қайда тұрады? Антон далада тұрады. Антон қай қала- да тұрады? Антон Семей қаласында тұрады. Семей қайда? Семей Қазағы- станда. Алты сағатта кім тұрады? Алты сағатта Антон тұрады. Работа. Выпишите слова, которые отвечают на вопросы қашан, қайда с приставкой: 1) да, 2) де, 3) та, 4) те. Вывод: Слова, отвечающие на вопросы қашан, қайда ставится в жатыс жалғау – местно падеже. Жатыс жалғау имеет приставку да – де, та – те. № 28 Работа: Допишите приставку жатыс жалғау с соблюдением в ней со- звучания гласных (сингармонизм) и оглушения или озвончения начальных согласных приставки: Мен бүгін базарда болдым. Сен мана ауыл... болдың. Ол кеше қала... болды. Əкем енді бағзал... тұрады. Бес томдық шығармалар жинағы 117 Жаз мал дала... болады. Бір кітапта он бет бар. Кеше арық... сұу болды. Бір сағат... алпыс мүйнет бар. Сыйа сауыт... сыйа жоқ. Менің апам Семейде оқыйды. Сенің ағаң Темір... тұрады. Мен бүгін үй... болдым. Менің əкем... үлкен кітап бар. Сенің əжең... үлкен орамал бар. Ол бүгін мектепте болды. Семөн есікт... тұр. Бала бесік... жатыр. № 29 Работа: Обратите внимание какому русскому падежу соответствует жатыс жалғау и на какие вопросы отвечает. Қағаз мұнда жатыр. Бор терезеде жатыр. Кітап партада жатыр. Оқытұушы мектепте тұрады. Бала кіласта отыр. Терезе оңда тұр. Есік сол- да тұр. Тақта алда тұр. Парта артта тұр. Төбе үсте тұр. Ійден аста жатыр. Кереге жанда тұр. Мен онда болдым. Сен сонда болдың. Сен қайда бол- дың? Мен сағат алтыда мектепте оқұуда болдым. Выпишите новые слова. Вывод: жатыс жалғау отвечают на вопрос қайда? қашан? и соответ- ствует русскому предложному падежу (с предлогами и, на) и родительно- му с предлогом у. № 30 Сұрау: қандай? Мынау қандай қағаз? Бұл ақ қағаз. Мынау қандай қарындаш? Бұл қызыл қарындаш. Мынау қандай сыйа? Бұл қара сыйа. Мынау қандай пеш? Бұл сұр пеш. Бұл қандай есік? Бұл сары есік. Мынау қандай қалам? Бұл жасыл қалам. Бұл қандай кітап? Бұл көк кітап. Бұл қандай кітап? Бұл шұбар кітап. Бұл ала кітап. Бұл қандай терезе? Бұл жылтыр терезе. Бұл қандай сұу? Бұл мөлдір сұу. Бұл ылай сұу. Бұл қандай кітап? Бұл қоңыр кітап. Работа. Выспрашивайте друг друга, показывая предметы. Пусть това- рищи отвечают, каков цвет предмета. Проведите в тетради красками раз- ные цвета и напишите против них названия. Бес томдық шығармалар жинағы 118 № 31 Қара тақта алда тұр. көк қалам ійденде жатыр. Жылтыр терезе солда тұр. сұр есік оңда тұр. қара пеш артта тұр. сары үстел жанда тұр. Көк төбе үсте тұр. сары ійден аста жатыр. Бала кіласта отыр. Оқытұушы үстелде отыр. Оқұушы орындықта отыр. Жасыл қарындаш кітап ішінде жатыр. Шұбар кітап парта үстінде жатыр. Шұбар кітап парта үстінде жатыр. Қоңыр кітап терезеде жатыр. Работа. Выспрашивайте друг друга с вопросом қандай? и қайда? и получайте ответы. Допишите следующие слова: Ақ қағыз ійденде жатыр. Ала кітап үстел... жатыр. Қоңыр кітап терезе... жатыр. Сары қарындаш орындық... жатыр. Бала далада арба... отыр. Оқытұушы үйде орындық... отыр. Оқұушы кіласта парта... отыр. № 32 Сұрау: Қанша? Неше? Нешеу? 1 – бір 6 – алты 2 – екі 7 – жеті 3 – үш 8 – сегіз 4 – төрт 9 – тоғыз 5 – бес 10 – он 20 – жыйырма 70 – жетпіс 30 – отыз 80 – сексен 40 – қырқ 90 – тоқсан 50 – елүу 100 – жүз 60 – алпыс 1000 – мың 11 – он бір 12 – он екі 19 – он тоғыз 44 – қырқ төрт 67 – алпыс жеті 138 – жүз отыз сегіз 200 – екі жүз 102 – жүз екі 915 – тоғыз жүз он бес 2304 – екі мың үш жүз төрт Бес томдық шығармалар жинағы 119 Үстелде неше қалам жатыр, Сергей сен сана! Үстелде он алды қалам жатыр. Партада қанша қанша қалам ұш жатыр, Кəтə сен сана! Партада елүу қалам ұш қалам жатыр. Терезеде неше кітап жатыр, Петə сен айт! Те- резеде жеті кітап жатыр. Кіласта қанша бала бар, Маша сен сана! Кіласта жыйырма сегіз бала отыр. Орындықта неше бала отыр. Грійша сен сана! Орындықта жыйырма алты бала отыр. Мектепте неше оқытұушы бар, Бəротшкə сен айт! Мектепте төрт оқытұушы бар. Работа: Цифры назовите словами: Ауылда 1 мектеп бар. Мектеп ауыл сыртында тұр. Мектепте 7 кілас, 7 оқытушы бар. Мектепте 250 бала бар. 100 бала қыз, 140 бала ер. Сабақ сағат 9 басталады. Сағат 2 бітеді. № 32 Сұрау: Нешінші? Быйыл бір мың тоғыз жүз отызыншы жыл. Быйыл Қазағыстан ре- спүблікесінің оныншы жылы. Былтыр Қазағыстанда кеңестердің жетінші сійезі (тобы) болды. Мен алтыншы ауылда тұрамын. Он жетінші ауылда кəперетіп бар. ол бірінші ыстансада тұрады. Бір жылда он екі ай бар. Бір айда отыз күн бар. Бір күн жыйырма төрт сағат болады. Бір сағатта алпыс мүйнет бар. Бір мүйнетте алпыс секүнт. Мектепте күнде бес сабақ болады. Əр сабақ елүу мүйнет болады. Работа: Допишите следующее: Мынау екінші үй. Ол он сегізінші парта Мынау қырқ жет... бала. Мынау он тоғыз... ауыл. Март үш... ай. Үйел жеті... ай. Быйыл неш... жыл? Былтыр неш... жыл өтті? № 33 Сұрау: кімнің? Ненің? Обратите внимание, какую приставку принимает слово, отвечающее на вопросы Кімнің? Ненің? Подчеркните эту приставку. Мынау кімнің кітабы? Бұл Серөжінің кітабы. Мынау кімнің қарын- дашы? Ол Аннаның қарындашы. Анау кімнің баласы? Ол Андрейдің Бес томдық шығармалар жинағы 120 баласы. Мынау ненің есігі? Бұл кіластің есігі. Сен кімнің баласы? Мен Петірдің баласымын. Сенің əкең кім? Менің əкем Сергей. Мəрійə кімнің қызы? Мəрійə Алексейдің қызы. Работа: Допишите следующее: Баланың кітабы. Қала... тауар-. Терезе... көз-. Шам... мөржесі. Нан... қабығ-. Алма... қабығ-. № 34 Работа: Допишите следующее: Менің əкем. Сенің əкең Менің алма- Сенің алма- Менің арба- Сенің арба- Менің апа- Сенің апа- Менің іні- Сенің іні- Оның əкесі Оның алма- Оның арба- Оның апа- Оның іні- Менің қаламым. Сенің қаламың. Менің қыз- Сенің қыз- Менің қағаз- Сенің қағаз- Менің сағат- Сенің сағат- Менің кітап- Сенің кітаб- Оның қаламы. Оның қыз- Оның қағаз- Оның сағат- Оның кітаб- Выводы: Вопросы кімнің? ненің? указывают на принадлежность пред- мета или свойства кому-нибудь или чему-нибудь. Поэтому после вопросов кімнің? ненің? слово неприменно ставится в притяжательной форме. При- ставки притяжательной формы: 1) для І лица после гласных м, для ІІ – ң, для ІІІ сы. 2) для І лица после согласных – ым, ІІ – ың, ІІІ – ы. Бес томдық шығармалар жинағы 121 Задание: Поставте в притяжательной форме а І, ІІ и ІІІ лицо следую- щие слова: Ат, үй, қала, ауыл, мектеп, сыйа, тауар, мал, дала, арба, аға, əже, қарын- дас, ата, сабақ, күн, сұу, нан. № 35 Сұрау: Атың кім? Сенің атың кім? Менің атым Ійбан. Əкең аты кім? Əкем аты Антон. Сенің шешең бар ма? Иа, менің шешем бар. Шешең аты кім? Шешем аты Анастасыйа. Үйіңде басқа тағы кім бар? Үйімде тағы апам, ағам, қарын- дасым, інім, жеңгем, атам, бабам бар. Олардың аты кім?Апамның аты Екə- терійна. Ағамның аты Нійкөлай. Қарындасымның аты Надежда. Інімнің аты Петə. Жеңгемнің аты Анна Степанобна. Атамның аты Наум. Бабамның аты Быладіймір. Сенің пəмійлің кім? Менің пəмійлім Көбалөп. Жақсы, сен отыр! Работа: Вы спрашивайте фамилии и имена своих товарищей и их род- ных. Подчеркните притяжательную приставку. № 36 Сұрау: Кім мен? Не мен? Мен сұраймын. Бəнə, сен тұр, жауап бер! Сен мұнда Кім мен келдің? Мен мұнда апам мен келдім. Мана кім мен кеттің? Мана Серөжі мен кеттім. Ійденді не мен сыпырдың? Ійденді сы- пыршық пен сыпырдым. Қағазды не мен жаздым? Қағазды қарындаш пен жаздым. Кітапты кім мен оқыдың? Кітапты жолдасым мен оқыдым. Ол жолдасыңның аты кім? Ол жолдасымның аты Болодə. Орындықты не мен сүрттің? Орындықты шүбірек пен сүрттім. Тақтаны не мен сүрттің? Тақта- ны шүбірек пен сүрттім. Кəрійдорды не мен сыпырдың? Кəрійдорды сы- пырңыш пен сыпырдым. Жолдас, Бəнə, сен жақсы жауап бердің. Енді сен отыр. Работа: Вы спрашивайте друг друга, употребляя вопросы кім мен? не мен? Бес томдық шығармалар жинағы 122 № 37 Сұрау: қайдан? Петір, сен тұр. Сүгіретте не көресің, айт! Адам жол мен келеді. Адам жол мен ауылдан келеді. Арбада адам қа- сында қыз отыр. Мал даладан келеді. Малдан мұнда бала кіледі. Ауылда адам аттан түсіп жатыр. Қатын арбадан түсіп жатыр. Балалар мектептен келеді. Қатын сұудан сұу алып келеді. Сергей, сен қайдан келдің? Мен үйден келдім. Работа: Вы спрашивайте друг друга при помощи вопроса қайдан? Допишите следующие слова, отвечающие на вопрос қайдан? Мен бүгін қаладан келдім. Сен кеше базар... келдің. Ол мана Алматы... келді. Мен жаңа парта... түстім. Сен жаңа орындықтан түстім. Ол жаңа ат... түсті. Мен мана кілас... шықтым. № 38 Работа: Прочитайте и подчеркните приставку тех слов которые отвеча- ют на вопрос қайдан? Кеше мен мұнда ауылдан келдім. Мен ауылдан ағам мен келдім. Бү- гін жолдасым мен үйден мұнда келдім. Жолдасым жаңа базардан қайтты. Бес томдық шығармалар жинағы 123 Жолдасымның аты Алексей. Менің атым Мыйқайыл. Алексей базарда ар- бадан үлкен қауын сатып алды. Ол қауын үйде тұр. сабақтан соң үйге ба- рамыз. Мен мектептен үйге қайтамын. Үйде жəшіктен алып қауын жеймін. Выпишите сначала слова с приставкой дан, потом тан, затем ден, нако- нец тен. Сделайте вывод, почему некоторые слова имеют приставку дан- ден, а некоторые тан-тен. Вывод: Если в конце основы имеется глухой звук, то и приставка начи- нается с глухого звука, напр., аттан. Орындық-тан, мектеп-тен. Если ос- нова кончается на звонкий или на гласный звук, то и приставка начинается с звонкого звука напр., базар-дан, мал-дан, үй-ден, бала-дан, терезе-ден. Слово, отвечающее на вопрос қайдан? ставится в шығыс жалғау (ис- ходном падеже). № 39 Мен бүгін ерте тұрдым. Ерте мен шай іштім, нан жедім. Шайдан соң үйден шықтым. Үйде апамнан он тыйын ақша алдым. Он тыйын мен дү- кенде болдым. Дүкеннен қағаз жана қарындаш алдым. Дүкеннен мұнда келдім. Қарындыш төрт тыйын тұрады. Қағаз екі тыйын тұрады. Енді мен ***нде он тыйыннан неше тыйын қалды сен ағаңнан неше тыйын алдың? Работа. Выпишите слова с приставкой нан-нен. Обратите внимание на конечный звук основы этих слов. Сделайте вывод, когда шығыс жалғау имеет приставку нан-нен. Поставьте в шығыс жалғау следующие слова: Мен атам... кітап алдым. Сен əкең... гəзет алдың. Ол базар... нан алды. Мен ат... түсті. Сен парта... қағаз алдың. Ол тəрезе шаң... сүртті. Мен сбақ... қайттым. Сен мектеп... қайттың. Ол үй... қайтты. № 40 Сұрау: қайда? неге? кімде? Сергей быйыл қаладан ауылға барды. Сергей ауылда бірійгəді мен бар- ды. Ауылда Сергей атқа мінді, арбаға мінді. Ауылдан Сергей егіске барды. Ол тірəктірге мінді, жер жыртты. Қара шарұуаға жəрдем берді. Онан соң Сергей дем алысқа кетті. Мектеп Сергейге екі жеті дем алыс берді. Ол дем алыстан Мектепке кеше қайтты. Бүгін Сергей сабаққа келді. Мен ауылдан қалаға кеше қайттым. Мен сабаққа бүгін келдім. Бес томдық шығармалар жинағы 124 Работа. Выпишите слова, отвечающие на вопросы қайда? неге? кімге? Напишите их в виде таблицы так, чтобы слова с приставкой қа, ке, ға, ге стояли отдельно. Допишите следующее: Мен нанға он тыйын төледім. Сен бала... екі қарындаш бердің. Ол дала... апам мен кетті. Мен парта... отырдым. Сен орындыққа отырдың. Ол ат... мінді. Мен мектеп... бардым. Сен есік... бардың. Ол ійденге.. отырды. Мен терезе... отырдым. Сен төбе... қарадың. Ол үй... қайтты. № 41 Маған, саған, оған. Кішкене қат! Жолдас Сергей! Менің қарындашым үйде қалды. Сен бүгінге маған қарындашыңды бер. Мен саған қағаз беремін. Петір бүгін мектепке мені мен келді. Сен оған айт: ол ертең мұнда сені мен келсін. Сүйүуші жолдасың Алексей. Работа. Совместно составьте письмено на доске и спишите. Обра- тите внимание, когда к основе прибавляется приставка қа – ке, и когда ға – ге. Мен бүгін ерте тұрдым. Сонан соң сұуға бардым. Сұудан соң атқа шөп салдым. Мұнан соң бет қолымды жұудым, кійіндім, шашымды тарадым, шайға отырдым. Шайдан соң інім мен бірге мектепке келдім. Інім бірінші бөлімге кетті. Мек үшінші бөлімге кірдім. Сабақтан соң мен базарға бара- мын. Інім үйге қайтады. Выводы. Слова, отвечающие на вопросы қайда? кімге? неге? имеют приставку барыс жалғау (падеж правления). Приставка барыс жалғау: 1) После глухих звуков в твердых словах қа, в мягких –ке; 2) После звонких звуков в твердых словах –ға, в мягких –ге. Бес томдық шығармалар жинағы 125 № 42 Приставка падежных слов: (склонение) Твердые слова: Сұрау: 1. Кім? не? (атау). Ол орындық. Бұл қағаз. 2. Кімнің? ненің? (ілік жалғау) Орындықтың айағы. Қағаздың жазұуы. 3. Қайда? кімге? неге? (барыс жалғау). Мен орындыққа отырдым. Сен қағазға жаздың. 4. Нені? Кімді? (табыс жалғау). Ол орындықты сындырды. Мен қағазды жаздым. 5. Қайдан? кімнен? Неден? (шығыс жалғау). Мен орындықтан түстім. Ол қағаздан дəптер істеді. 6. Қайда? кімде? неде? (жатыс жалғау). Мен орындықта отырмын. Қағазда жазұу бар. Работа. Просклоняйте по всем падежам. Ол бала. Бұл ат. Мынау кітап. Бұл қат. Анау базар. Ай аттары: Қ ы с а й л а р ы: декəбір, ғынұуар, пебрал. Ж а з ғ ы т ұ р ы а й л а р ы: март, əпрел, май. Ж а з а й л а р ы: үйен, үйел, ағыс. К ү з а й л а р ы: сентəбір, өктəбір, нөйəбір. Бұл қай ай? № 43 Кілас. Бұл кілас. Кіласта үш терезе, бір есік, бір пеш бар. артта ішкап тұр. кіласта он бес парта тұр. Партада екі баладан отыр. Тақта алдында Бес томдық шығармалар жинағы 126 оқытұушы тұр. Бір бала тақтаға бор мен жазып жатыр. Керегеде сүгірет, метір өлшеуі ілүулі тұр. Алдыңғы керегеде Леніннің сүгіреті ілүулі тұр. Бұрышта шот тұр. Оқытұушы сұрап тұр. Қыз жауап беріп тұр. Төрт бала қол көтеріп отыр. Басқа балалар тыңдап отыр. Тақтада «Қазақ тілінің сабағы» деген жазұу бар. Работа. Расскажите, что видите в своем классе. Күн аттары: Сембі, жексембі, дүйсембі, сійсембі, сəрсембі, бійсембі, жұма. Бүгін күн не? № 44 Работа. Допишите следующее: Мен мектепке бардым. Біз мектепке бардық. Мен қат жаз... Біз қат жаз... Мен бор сұра... Біз бор сұра... Мен сөз айттым. Біз сөз айттық. Мен үйге қайт... Біз үйге қайт... Мен кітап сат... Біз кітап сат... Мен есік аш... Біз есік аш... Мен от жақ... Біз от жақ... Мен есік жап... Біз есік жап... Мен мұнда келдім. Біз мұнда келдік. Мен бор бер... Біз бор бер... Мен нан же... Біз нан же... Мен шай іштім. Біз шай іштік. Мен аттан түс... Біз аттан түс... Составьте сами предложения при помощи мен, біз из следующих слов: Ал, отыр, тұр, жат, кет, жүр. Прочтите: Біз кеше ауылдан шықтық. Кешкісін жолда қондық. Бүгін ертең қалаға келдік. Қалада кəперетіпке кірдік. Кəперетіптен шай, шекер, тауар сатып алдық. Кəпіретіпке астық саттық. Енді қаладан ауылға қайтамыз. № 45 Работа. Допишите следующее: ІІ Сен мектепке бардың. Сіз мектепке бардыңыз. Сен қат жаз... Сіз қат жаз... Бес томдық шығармалар жинағы 127 Сен бор сұра... Сіз бор сұра... Сен сөз айттың. Сіз сөз айттыңыз. Сен үйге қайт... Сз үйге қайт... Сен кітап сат... Сіз кітап сат... Сен есік аш... Сіз есік аш... Сен от жақ... Сіз от жақ... Сен есік жап... Сіз есік жап... Сен мұнда келдің. Сіз мұнда келдіңіз. Сен бор бер... Сіз бор бер... Сен нан же... Сіз нан же... Сен шай іштім. Сіз шай іштіңіз. Сен аттан түс... Сіз аттан түс... Составьте сами предложения при помощи сен, сіз из следующих слов: Ал, отыр, тұр, жат, кет, жүр. Прочтите: Сіз кеше ауылдан шықтыңыз. Кешкісін жолда қондыңыз. Бүгін ертең қалаға келдіңіз. Қалада кəперетіпке кірдіңіз. Кəперетіптен шай, шекер, тауар сатып алдыңыз. Кəпіретіпке астық саттыңыз. Енді қаладан ауылға қайтасыз. № 46 Работа. Допишите следующее: Ол мектепке барды. Олар мектепке барды. Ол қат жаз... Олар қат жаз... Ол бор сұра... Олар бор сұра... Ол сөз айтты. Олар сөз айтты. Ол үйге қайт... Олар үйге қайт... Ол кітап сат... Олар кітап сат... Ол есік аш... Олар есік аш... Ол от жақ... Олар от жақ... Ол есік жап... Олар есік жап... Ол мұнда келді. Олар мұнда келді. Ол бор бер... Олар бор бер... Ол нан же... Олар нан же... Ол шай ішті. Олар шай ішті. Ол аттан түс... Олар аттан түс... Составьте сами предложения сначала в первом лице (мен, біз), потом ва втором лице (сен, сіз), наконец в третьем лице (ол, олар) из следую- щих слов: Ал, отыр, тұр, жат, кет, жүр. Бес томдық шығармалар жинағы 128 Прочтите: Ол кеше ауылдан шықты. Кешкісін жолда қонды. Бүгін ертең қалаға келді. Қалада кəперетіпке кірді. Кəперетіптен шай, шекер, тауар сатып алды. Кəпіретіпке астық сатты. Енді қаладан ауылға қайтады. № 47 Работа. Допишите следующее: Мен қат жазамын. Біз қат жазамыз. Мен сөз айт... Біз сөз айт... Мен есік аш... Біз есік аш... Мен мектепке бар... Біз мектепке бар... Мен сүт ішемін. Біз сүт ішеміз. Мен саған қат бер... Біз саған қат бер... Мен сені жақсы көр... Біз сені жақсы көр... Мен ауылға кет... Біз ауылға кет... Мен көшеде жүр... Біз көшеде жүр... Мен қорада ойнаймын. Біз қорада ойнаймыз. Мен сөз сұра... Біз сөз сұра... Мен гəзет оқы... Біз газет оқы... Мен ақша сана... Біз ақша сана... Мен сағат қара... Біз сағат қара... Мен тамақ жеймін. Біз тамақ жейміз. Мен қағаз тірке... Біз қағаз тірке... Мен сөз сөйле... Біз сөз сөйле... Мен бор ізде... Біз бор ізде... Найдите разницу в значении следующих парных предложений: 1. Мен оқыдым. Мен оқыймын. 2. Біз оқыдық. Біз оқыймыз. № 48 Работа. Допишите следующее слова: Сен қат жазасың. Сіз қат жазасыз. Сен сөз айт... Сіз сөз айт... Сен есік аш... Сіз есік аш... Сен мектепке бар... Сіз мектепке бар... Сен сүт ішесің. Сіз сүт ішесіз. Сен саған қат бер... Сіз саған қат бер... Сен сені жақсы көр... Сіз сені жақсы көр... Сен ауылға кет... Сіз ауылға кет... Сен көшеде жүр... Сіз көшеде жүр... Сен қорада ойнайсың. Сіз қорада ойнайсыз. Сен сөз сұра... Сіз сөз сұра... Бес томдық шығармалар жинағы 129 Сен гəзет оқы... Сіз газет оқы... Сен ақша сана... Сіз ақша сана... Сен сағат қара... Сіз сағат қара... Сен тамақ же... Сіз тамақ же... Сен қағаз тірке... Сіз қағаз тірке... Сен сөз сөйле... Сіз сөз сөйле... Сен бор ізде... Сіз бор ізде... Найдите разницу в значении следующих парных предложений: 1. Сен оны жақсы көрдің. Сен оны жақсы көресің. 2. Сіз оны жақсы көрдіңіз. Сіз оны жақсы көресіз. № 49 Работа. Допишите следующее: Ол қат жазды. Олар қат жазды. Ол сөз айтты. Олар сөз айтты. Ол есік аш... Олар есік аш... Ол мектепке бар... Олар мектепке бар... Ол сүт ішті. Олар сүт ішті. Ол саған қат берді. Олар саған қат берді. Ол сені жақсы көр... Олар сені жақсы көр... Ол ауылға кет... Олар ауылға кет... Ол көшеде жүр... Олар көшеде жүр... Ол қорада ойнады. Олар қорада ойнады. Ол сөз сұра... Олар сөз сұра... Ол гəзет оқы... Олар газет оқы... Ол ақша сана... Олар ақша сана... Ол сағат қара... Олар сағат қара... Ол тамақ же... Олар тамақ же... Ол қағаз тірке... Олар қағаз тірке... Ол сөз сөйле... Олар сөз сөйле... Ол бор ізде... Олар бор ізде... Найдите разницу в значении следующих парных предложений: 1. Ол қат жазды Ол қат жазады. 2. Олар қат жазды Олар қат жазады. № 50 Үшінші бөлім балаларының тізімі. №№ іреті Пəмілійесі мен өз аты Декəбір 1 2 3 4 5 1 Антоноп Петір + + + - + 2 Бөрійсұуа Надежда + + + + - Бес томдық шығармалар жинағы 130 3 Долгоп Грійгөрій + - + + + 4 Епіймұуа Екəтерійне + + + + - 5 Жүурəблөп Анатөлій + + - + + 6 Кійселөуа Мəрійə + + + + - 7 8 Работа: Напишите список учеников вашей группы, прибейте его к сте- не и ежедневно отмечайте приход учеников. Əдіріс: Алма-Ата Маркіс көшесі № 69 үй. Нійкөлай Дементійепке. Зірəнөбск П. Нежданоптан Работа: Напишите адрес письма своему знакомому. № 51 Біз 7 жылдық мектепте оқыймыз. Біздің мектептің аты: «Ленін атын- дағы 7 жылдық мектеп». Мектебіміз Істепной деген пəсөлкеде. Істепной пəс өлкесі Антонопкі пəселке кеңесіне қарайды. Біздің ауданның аты Ат- пасар ауданы. Атпасар ауданы Қазағыстанға қарайды. Біз Қазағыстанда тұрамыз. Қазағыстанда 122 аудан бар. 1930 жылы өкірік жойылды. Қазағыстанда мектеп көп. 1931 жылы Қазағыстанда бар- лығы 624 мың бала мектепте оқыды. Работа: Расскажите, в какрй школе учитесь, в каком поселке и районе живете. Как называется ваша школа, ваш район, ваш сельсовет. Ваш рас- сказ совместно напишите на доске и спишите в тетрадь. Таза бол! Бес томдық шығармалар жинағы 131 № 52 Работа: Рассмотрите подписи под рисунками и скажите, какая приставка прибавляется в основе слова для того, чтобы указать на занятие человека. Мынау етік. Бұл етікші. Бұл мал. Бұл малшы. Бұл арба. Бұл арбашы. Бес томдық шығармалар жинағы 132 Бұл үй. Бұл үйші. Бұл егін. Бұл егінші. Образуйте слова, указывающие на занятие человека из следующих слов: Бəшке, сұу, тірəктір, пішен, темір, сабан, оқұу, оқытұу, ағаш, мəшій- не. Вывод: Для указания на занятие человека к основе слова прибавляет- ся приставка шы. № 53 Работа. Допишите подписи под рисунками: Мал – мал бағады. Бес томдық шығармалар жинағы 133 Егін – тұқым шашады. Тірəктір – жер жыртады. Етік – етік тігеді. Пеш – пеш салады. Тігін – кійім тігеді. Бес томдық шығармалар жинағы 134 Жұмыс – жұмыс қылады. Балық – балық аулайды. Образуйте слова, указывающие на занятие человека, из следующих слов: Ара, бақша, қарауыл, қат, телгірам, пошта, сағат. № 54 Тамақ пен сұусын. Тамақ аттары: Нан, ет, сорпа, ботқа, төп, кеспе, көже, тұз, ұн, ба- уырсақ, тоқмаш, май, қант (шекер), құуырдақ. Сұусын аттары: сүт, қымыз, айран, шай, сыра, ліймонат. Нанбайшы нан пісіреді. Кəперетіп адамға күніне үш шійрек қадақ нан береді. Адам ет, ботқа жейді. Əжем ет, ботқа, кеспе, көже, тоқмаш асады. Біз ет жейміз – көже ішеміз. Нанбайшы қамыр ійлейді. Апам ба- уырсақ құуырады, ет құуырады, нан пісіреді, көше асады. Тамаққа тұз тұз салады. Біз мектепте сүт ішеміз, нан жейміз. Қазақ сүт ішеді, айран ішеді, қы- мыз ішеді. Адам шай, қымыз, айран, сыра, ліймонат жасайды. Работа: Проспрягайте по лицам следующие слова: 1. Мен нан пісірдім. 2. Мен қамыр ійледім. 3. Мен ет құуырдым. 4. Мен тамақ астым. 5. Мен шөлдедім. 6. Мен қандым. 7. Менің қарным ашты. 8. Мен тойдым. Бес томдық шығармалар жинағы 135 № 55 Работа. Допишите подписи под рисунками: Дүкен – шай, ліймонат, сыра, сүт сатады. Ас – қамыр ійлейді, сорпа асады, құуырдақ құуырады. Адам тамақ жейді. Бала сүт іш... Бес томдық шығармалар жинағы 136 Расскажите, что видите из этой картине. № 56 Мал Ат арба тартады. Түйе оттайды. Нар жүк көтереді. Өгіз сабан тартады. Бес томдық шығармалар жинағы 137 Сыйыр сүт береді. Қатын сыйыр сауады. Бұзау енесін емеді. Мынау шошқа. Мынау қой. Мынау ешкі. Работа. Расскажите, какое животное какую пользу приносит. № 57 Мал не пайда келтіреді? Біздің қалқозда мал көп. Мал адамға көп пайда келтіреді. Сондықтан біз малды жақсы күтеміз. Қалқоз ат пен жүк тасыйды. Түйе жүк көтереді. Өгіз сабан тартады. Сыйыр сүт береді. Сыйырды күніне екі ірет сауамыз. Шошқадан ет пен май аламыз. Қой ет, жүн, ет береді. Ешкіден түбіт пен сүт аламыз. Ешкі түбіті базарда қымбат болады. Сүттен май, қаймақ, ірімшік, құрт жасаймыз. Жақсы айғыр ұста! Жақсы бұға ұста! Бес томдық шығармалар жинағы 138 Жақсы қошқар ұста! Мал тұқымын асылдандыр! Работа. Расскажите, какой скот держите, как за ним ухаживаете, какую пользу приносит каждый скот. № 58 Кійім Мынау тон. Бұл байпақ. Бұл көйлек. Бұл көйлек. Бұл шалбар. Бұл желет. Бұл түжіркі Бұл дамбал. Бес томдық шығармалар жинағы 139 Бұл шұлық. Бұл бөрік. Бұл құлақшын. Бұл бөрешкі. Бұл жіп. Бұл ійне. Бұл гəлош. Белбеу. Работа. Нарисуте эти предмети на доске и под рисунком напишите названия. № 59 Кім не істейді? Тоншы тон тігеді. Байпақшы байпақ істейді. Көйлекші көйлек тігеді. Шалбаршы шалбар тігеді. Ағам желет кійеді. Əкім түжірбі шешеді. Қатын мəшійне мен шалбар тігеді. Апам шұлық тоқыйды. Атам бөрік, құлақшын, бөрекші тігеді. Үйне мен кійім тігеді. Жіп пен кійім тігеді. Мен кійім кій- емін. Сен кійім шешесің. Атам шешінді. Бала белбеу бұуынды. Егінші егін салады. Малшы мал бағады. Үйт үреді, қора күзетеді. Ат жүк тартады. Бес томдық шығармалар жинағы 140 Работа. Допишите слова: Мен кійдім. Сен кійдің. Ол кійді. Мен шеш.. Сен шеш... Ол шеш... Мен тік... Сен тік... Ол тік... Мен шешінемін. Сен шешінесің. Ол шешінеді. Мен күзет... Сен күзет... Ол күзет... Мен тоқы... Сен тоқы... Ол тоқы... № 60 Базарда. Алматыда алма көп. Алма ағыста піседі. Ең үлкен, ең жақсы алма – апорт. Базарда тəтті дəмді алмалар болады. Алма күз арзан болады, қыс қымбат болады. Үйткені алма күз көп, қыс аз болады. Алманы қара шарұуа семіз ат пен базарға алып келеді. Алмадан басқа базарда күзді күні кəртоп, кəпүсте, қауын, қарбыз, асқа- бақ, памійдор, жұуа, қыйар сатады. Базарда қатындар жұмыртқа, май, сүт, қаймақ, тауық, бал сатады. Бал тəтті болады. Жұуа ашшы болады. Сүт дəмді болады. Работа. Расскажите, что продается у вас на базаре. Нарисуйте назван- ные выше предметы и подпишите под ними их названия. № 61 Работа. Допишите следующее: ІІ лицо. Един. число. Множ. число. Сен кітап оқыма. Сіз кітап оқымаңыз. Сен базарға бар... Сіз базарға бар... Сен мұнда отыр... Сіз мұнда отыр... Сен мұнда келме. Сіз мұнда келмеңіз. Сен ет же... Сіз ет же... Сен сөз айтпа. Сіз сөз айтпаңыз. Сен қалаға қайт... Сіз қалаға қайт... Сен от жақ... Сіз от жақ... Сен мұнда жат... Сіз мұнда жат... Сен мұнан кетпе. Сіз мұнан кетпеңіз. Сен тамақ іш... Сіз тамақ іш... Сен сұу төк... Сіз сұу төк... Сен қағаз жазба. Сіз қағаз жазбаңыз. Сен оған нан... Сіз оған нан... Работа. Образуйте отрицательную форму из глаголов: қаш, сөйле, жүр, кір, аш, жап, тұр, пісір, тік, сат, ал, бер. Бес томдық шығармалар жинағы 141 № 62 Біздің жер. Біздің ауыл таудың бөктерінде. Бұл таудын аты Ала тау. Ала тау өте бійік. Ауыл жанында өзен бар. Өзен қасында көл бар. Көл қасында тегісті- ке бар. Тегістікте біз егін саламыз. Өзен мен көл арасында кішкене төбе тұрады. Ауыл қасында сай көп. Сайға қалың шөп шығады. Ол шөпті мал жейді. Біздің жерде қыс сұуық болады. Қар көп жауады. Жаз ыссы болады. Жаңбыр көп жаумайды. Қар жазғытұры сұу болады. Жаз жауын мен шөп көп шығады. Сіздің ауыл мал бағады жана егін салады. Работа. Расскажите об окрестности нашей деревни или города. № 63. Біздің ауыл маңы. Работа. Рассмотрите картину и расскажите, что на ней видите. Рассказ напишите совместно на доске и спишите в тетрадь. № 64 Біздің ауылдың кесібі Біздің ауылда 100 үй бар. 500 жан бар. оның 245 еркек, 255 əйел. Бала 80. Жұмысшы адам 350. Біздің ауыл қалқоз болды. Біздің ауыл егін салады жана мал бағады. Жерді тірəктір мен жыртады. Тұқымды мəшійне мен себеді. Жерді тырма мен тырмалайды. Егінді мəшəйнемен орады, мəшійнемен басады, мəшійне мен сұуырады. Быйдайдан ұн тартады. Ұнды дійірменде тартады. Артық астықты кəперетіпке береді. Біздің ауыл жылқы, қой, сыйыр ұстайды. Жылқы жұмыс қылады. Қой жүн, ет береді. Сыйыр сүт береді. Сүттен май, қаймақ, ірімшік алады. Малға пішен береді. Работа. Расскажите, чем занимаются в вашем ауле. Бес томдық шығармалар жинағы 142 № 65. Ауыл жұмысы. Работа. Рассмотрите картину и расскажите, что делают люди. Рассказ совместно напишите на доске и спишите в свою тетрадь. № 66. Біздің ауылың ұйымдары мен мекемелері. Біздің ауылда көп ұйымдар бар. олар: мектеп, кəперетіп, оқұу үйі, кəмсамол жана партыйа ұйасы. Біздің ауылда көп мекеме бар. олар: ауыл кеңесі, қалқоз басқармасы тағы басқалар. Мектепте бала оқыйды. Кəперетіп елге тауар береді. Кілүпте жыйылыс болады. Кітапқанада кітап оқыйды. Работа. Расскажите, какие ечреждения имеются в вашем поселке и что они делают. № 67. Біздің ауылдың ұйымдары. Работа. Рассмотрите картину и расскажите, что там видите. Рассказ со- вместно выпишите на доске и спишите в свою тетрадь. Бес томдық шығармалар жинағы 143 № 68. Работа. Прочтите рассказ и обратите внимание, чем служит первое из существительных, которые стоит рядом. Первое существительное подчер- кните. Мектеп ағаш үйде тұрады. Мектепте ағаш тақта бар. шыны терезе бар. Темір қалам ұш бар. Темір пеш бар. Ағаш ійден бар. Темір төбе бар. Ағаш парта бар. тас кереге бар. Керпіш парта бар. Тас кереге бар. Керпіш сарай бар. Ағаш арба бар. Темір сабан бар. Вывод: Первое из двух существительных, стоящих рядом, указывает на качество другого. № 69. Біз не білдік. Біз быйыл қазақ тілін үйрендік. Енді біз қазақша білеміз. Біз қазақша сөйлейміз. Біз қазақша кітап оқыймыз. Біз қазақша қат жазамыз. Қазақша біз гəзет оқыймыз. Біз қазақша сұраймыз. Біз қазақша жауап береміз. Біз қазақша жолдасымызға қат жазамыз. Біз қазақша көп білеміз. Біз орысша да білеміз. Біз орысша оқыймыз, сөйлейміз, жазамыз. Біз үшінші бөлімде оқыймыз. Работа. Расскажите, чему вы научились по-казакски. № 70. Өлең Біздің сəуле оқыйды оқұу, білім алып, білет тоқұу. Ей, сəуле, сəуле жан! Даусың шырқап, салсайшы əн! Кəмсамолкі сəуле болған, жалшы əйелге сəуле қорған. Ей, сəуле, сəуле жан! Сен бақытты, сенде сəн. Работа. Заучите наизусть это стихотворение. Научитесь петь мотивом русской песни «Дуня». Сан. 1 – бір 6 – алты 2 – екі 7 – жеті 3 – үш 8 – сегіз 4 – төрт 9 – тоғыз 5 – бес 10 – он 20 – жыйырма 70 – жетпіс Бес томдық шығармалар жинағы 144 30 – отыз 80 – сексен 40 – қырқ 90 – тоқсан 50 – елүу 100 – жүз 60 – алпыс 1000 – мың Словарь – сөздік. Объяснение: ~ означает полное повторение основы, напр., бол, ды нуж- но читать болды. Мн. ч. означает множественное число; ед. ч. означает единственное число; н. в. Означает настоящее время; пр. в. Означает про- шедшее время. А. Аш – открой. Голодный. Ашшы – горький. Адам – человек. Аға – старший брат. Ағаш – дерево. Ағыс – теченье. Ай – месяц; луна. Айақ – нога, чаша. Айғыр – жеребец. Айран – арьян, кислое молока. Айт – говори, скажи. Ал – бери; возьми; получай. Ед.ч., н.в. ~ амын, ~асың, ~ады; пр. в. ~дым, ~дың, ~ды. Алма – яблоко. Алматы – Алма-Ата (город) Алпыс – шестьдесят. Алты – шесть. Аман – здорово; благополучно; ~ва – сдоров ли. Анау – тот, то, та. Апа – старшая сестра. Ақ – белый. Ағады – течет. Ақша – деньги. Ара – пила. Пчела. Между. Арба – телега. Арзан – дешево; –вый. Артта – сзади; позди. Артық – излишек; лишний. Арыма – будьте здоровы (приветствие), ~ңыз – будьте здоровы. Ас – пища. Вари (пищу); ~ады – он варит. Асқабақ – тыква. Аста – внизу. Астық – хлеб (в зерне). Асылдандыр – улучшайте породу (скота). Бес томдық шығармалар жинағы 145 Ат – лошадь (мерин). Стреляй. Имя. Ата – дед. Назови ~ймын – называю. Аудан – район. Аула – двор, лови ~йды (ловит) Ауыл – аул, деревня. Аз – мало. Б. Ба – ли. Аз ба – мало ли. Башқұр – башкир. Бағады – пасет. Бай – боготый. Муж (жены) Байпақ – валеньки. Бал – мед. Бала – ребенок. Балық – рыба. Бақ – паси. Бақша – огород, бахча. Бақытты – счатсливый. Бақзал – вокзал. Бар – есть. Иди туда. ~дым – ходил туда. Бас – голова. Басады – молотит. Басқа – другой. Басқарма – правление. Басталды – начался (основа – бастал). Бау – сноп. Сад. Бауырсақ – злебные шарики, жареные сале. Базар – базар. Бер – дай. ~емін (даю) Бес – пять. Бесік – Люлька. Бет – лицо. Біл – знай. Ед.ч., н.в. ~емін, ~есің, ~еді; ед.ч., п.в. ~дім, ~дің, ~ді. Мн.ч, н.в. ~еміз, ~есіз, ~ді. Мн.ч., п.в. ~дің, ~діңіз, ~ді. Бір – один. Бірге – вместе. Бірійгəді – бригада (рабоч.) Бітеді – мирится, заживает, растет. Шөп бітеді – трава растет. Біз – мы. Шило. Бол – будь. Бор – мел. Ботқа – каша. Бөшке – бочка. Бөлім – отделение, деление. Бөлме – комната. Бөл – дели. Бес томдық шығармалар жинағы 146 Бөрешкі – фуражка. Бөрік – шапка. Бұл – это. Бұқа – бугай. Бұрыш – угол. Бұуын – слог. Сустав. Бұзау – теленок. Бүгін – сегодня. Быйдай – пшеница. Быйыл – нынче. Былтыр – в прошлом году. Ш. Шаш – волос Сей. Ед.ч., н.в. ~амын, ~асың, ~ады. Шай – чай. Шалбар – брюки. Шам – лампа. Шана – сани. Шаң – пыль. Шарұуа – сельский хозяин. Шарұуашылық – хозяйство. Шеш – рязвяжи. Шеше – мать. Шеге – гвоздь. Шешін – раздевайся. Шекер – сахар. Шійрек – четверть. Шошқа – свинья. Шот – счеты (торговые). Шөлдейді – жаждет, хочет пить (основа шөлде) Шөп – трава. Шұбар – пестрый. Шүбірек – материя. Шүкір – славу богу (ответ при приветствии) Шыңы – отекло. Шық – выходи. Ж. Жалшы – наемный рабочий. Жаман – плохой. Жана – еще. Жан – душа. Жанында – около. Жаңа – новый. Жап – закрой; жабады – закрывает. Жақсы – хорошо; -ий. Бес томдық шығармалар жинағы 147 Жарық – светлый; -о. Жаса – делай; строй. Жасыл – зеленый. Жат – ложись, ляг. Жатыр – лежит. Жауап – ответ. Жауап бер – отвечай. Жаз – пиши, лето. Же – ешь. Жек – запрягай. Желет – жилет. Жеңге – старшая сноха. Жер – земля. Жеті – семь. Жетпіс – семьдесят. Жəшік – ящик. Жəрдем – помощь. Жіп – нитка. Жойылды – пропал; не стал. Жол – дорога. Жолдас – товарищ. Жоқ – нет. Жорнал – журнал. Жұмыртқа – яйцо. Жұмыс – работа. Жұмыс – работа. Жұу – мой; стирай. Жұуа – лук. Жұуын – умывайся. Жүген – узда. Жүк – груз; поклажа. Жүн – шерсть. Жүр – иди. Жүз – сто. Жыйылыс – собрание. Жыл – год. Жылқы – лошадь. Жылтыр – прозрачный. Блестящий. Жырт – рви. Д. Дала – степь. Поле. Дамбал – штаны. Дауыс – голос. Деген – называемый. Дем алыс – отдых. Дене шынықтырұу – физкультура. Бес томдық шығармалар жинағы 148 Дəмді – вкусный. Дійірмен – мельница. Доға – дуга. Дұңған – дунган (народи). Дүкен – лавка. Мастерская. Е. Ешкі – коза. Егін – хлеб на корню. Егіс – пашня. Екі – два. Ел – народ. Население. Елүу – пятдесят. Емес – не. Емеді –сосем. Енді – теперь. Ең – самый. Ең жақсы – самый хороший. Еңбек – труд. Еңбекші – трудящийся. Ер – муж; мужчина. Седло. Ертең – завтра. Ерте – рано. Ертек –сказка. Ер бала – мальчик. Есен – здорово. Есеп – счет. Есік – дверь. Ескі – старый (про неодушевленный предмет). Ет – мясо. Етік – сапог. Етікші – сапожник. Ə. Əже – мать, мама. Əйел – женщина. Əке –отец. Əл – сила, мощь. Əн – мотив, песня. Əңгіме – беседа, разговор. Əр – каждый. Əскер – войско. Əзір – готово, -ый. Г. Гəзет – газета. Бес томдық шығармалар жинағы 149 І. Іш – пей. Живот. Ішіне – внутри; в. Сандық ішінде – в сундуке. Ішкап – шкаф. Ійден – пол. Ійле – меси. Ійне – иголка. Ійт – собака. Іл – повешь. Ілүулі тұр – весит. Іні – младший брат. Ірет – ряд. Ірімшік – сыр. Ізде – ищи. Й. Йа, йе – да. К. Кеш – вечер. Поздно. Кеше – вчера. Кел – приходи, приди. Келтір – принеси, заставь притти. Кеңес – совет. Керпіш – кирпич. Кереге – стена. Кет – уходи. Кеспе – лапша. Кəмсамол – комсомол. Кəпүсте – капуста. Кəперетіп – кооперация. Кəртоп – картофель. Кій – одень. Кійім – одежда. Кілас – класс. Кілүб – луб. Кім – кто. Кір – зайди, входи. Кісі – человек (адам). Кітап – книга. Кітапқана – библиотека. Көше – улица. Көже – суп. Көйлек – рубажка. Дамское платье. Көк – синий. Бес томдық шығармалар жинағы 150 Көл – озеро. Көп – много. Көреді – видит (основа көр). Көтер – подними. Көз – глаз. Очко. Күйлі – в состоянии. Состоятельный. Мощный. Күл – смейся. Зола. Күн – солнце. День. Күт – ухаживай. Күз – осень. Күзет – стереги. М. Ма (ме, ба-бе, па-пе) – ли. Арба ма – телега-ли. Маған – мне. Май – масло; месяц май. Мал – скот. Мама – мама. Мана – давеча. Мекеме – учреждение. Мектеп – школа. Мен – я. Мені – меня. Метір – метр. Мəшійне – машина. Мін – садись (на движущийся предмет). Ед.ч., н.в. ~емін, ~есің, ~еді. Ед.ч., пр.в. ~дім, ~дің, ~ді. Мөлдір – прозрачный. Мұрша – труба. Мұнда – здесь. Мүйнет – минута. Мың – тысяча. Н. Нан – хлеб (печеный). Нар – одногорбый верблюд. Не – что. Неше, нешеу – сколько. Нешінші – который (по счету). Неміс – немец. Нəн – крупный, очень большой. О. Оған – ему. Ойғыр – уйгур (народ). Бес томдық шығармалар жинағы 151 Ойна – играй. Ол – он. Олар – они. Он – десять. Онан – от него. Онда – там. Оң – право. Оңда – направо. Исправляй. Оқұу – ученье. Чтение. Оқұушы – учащийся. Оқұу үйі - изба-читальня. Оқыт – учи. Оқытұушы – учитель. Ор – жни. Орамал – платок. Орал – Урал (горы). Орам (көше) – улица. Орымбор – Оренбург. Орындық – стул. Орыс – русский. От – огонь. Оттайды – пасется (основа отта). Отыр – садись. Отыз – тридцтать. Ө. Өгіз – вол. Өкірік – округ. Өлшеу – измерение. Өл – умри. Өлең – песня. Стихотворение. Өнді – привился; размножился. Өң – чвет. Өтек – утюг. Өзбек – узбек. Өзен – река. Өзі – он сам. Өзім – я сам. Өзің – ты сам. П. Пайда – польза. Прибыль. Памыйдор – помидор. Папа – папа. Парта – парта. Партыйа – партия. Бес томдық шығармалар жинағы 152 Пеш – печь. Пішен – сено. Пійəнер – пионер. Піседі – варится. Пісір – вари (пищу), см ас. Пошта – почта. Пылақат – плакат. Қ. Қашан – когда. Қағаз – бумага. Қаһарман – герой. Қай, қайсы – который. Қайда – где. Куда. Қайдан – откуда. Қаймақ – сливки. Қайта – вернись. Қайырлы – плодотворно. Қал – оставайся. Қала – город. Қалам – ручка. Қаламұш – перо. Қалқоз – колхоз. Қамыр – тесто. Қанды – напился. Утолил жажду. Қанша (неше) – сколько. Қандай – какой. Қант (шекер) – сахар. Қара – смотри. Черный. Қара шарұуа – сульский хозяин. Қарауыл – караул. Қарбыз – арбуз. Қарта – карта. Қарын – желудок. Қарындаш – карандаш. Қарындас – младшая есттра. Қасында – возле. Қат – письмо. Қатын женщина. Қауын – дыня. Қазақ – казак (народ). Қош – до свидания. Қошқар – племенной баран. Қой – баран. Қол – рука. Қон – ночуй. Қоңыр – коричневый. Бес томдық шығармалар жинағы 153 Қора – двор. Қорға – защищай. Қорған – защита. Құрал – орудие. Құралшын – треушник. Құм – песок. Құрт – творог. Червь. Құуыр – жарь. Құуырдақ – жареное. Қыйар – огурец. Қыл – делай. Қымбат – дорого. Қымыз – кумыс. Қыр – степь, возвышенность. Қырғыз – киргиз. Қырық – сорок. Қыс – зима. Қысқа – короткий. Қыз – девочка, -ушка, -ица. Қызыл – красный. Қызыл отау – красная юрта. С. Сабан – сабан, плуг. Сабақ – урок. Сағат – часы. Саған – тебе. Сай – овраг. Сал – клади. Сан – число. Сана – считай. Сарай – сарай. Дворец. Сары – желтый. Сат – продай. Сатып ал – купи. Сау – дой. Здоров. Сауады – доит. Сегіз – восемь. Сексен – восемьдесять. Секүнт – секунда. Семіз – жирный. Сен – ты. Сені – тебя. Сəн – роскошь. Сіз – вы. Солда – налево. Сом – рубль. Бес томдық шығармалар жинағы 154 Сонда – там. Сондықтан – поэтому. Соң – после. Сорпа – бульон. Сөйле – расскажи, говори. Сөз – слово. Сұм – хитрый. Сұр – серый. Сұра – спрашивай; ~у – вопрос. Сұу – вода. Сұуырады – вееть (основа сұуыр). Сұусын – напиток. Сүурет – рисунок, картина. Сүй – целуй. Сүйүуші – любящий. Сүр – заготопленное. Сүр ет – заготопл. мясо. Сүрт – вытри. Сүт – молоко. Сыйа – чернила. Сыйа сауыт – чернильница. Сыйыр – корова. Сындыр – сломай. Сыпыр - подметай. Сыпырғыш – метла. Сыра – пиво. Сыз – сырое мясо. Т. Таға – подкова. Тағы (жана) – еще. Дикий. Тағы басқалар – и другие. Тамақ – пища. Тақта – доска. Тарт – тяни, тащи. Тас – камень. Тасы – перенеси, перевези. Татар – татарин. Тау – гора. Тауар – товар. Тауық – курица. Таза – чистый. Телгірам – телеграм. Темір – железо. Терезе – окно. Тəтті – сладкий. Тəртіп – дисциплина. Тігін – шитье. Бес томдық шығармалар жинағы 155 Тій – коснись, задень. Тік – шей. Тіл – язык. Тірактір – трактор. Тірі – живой. Тірке – зарегестрируй; запиши. Той – торжество; пир. Тон – тулуп. Топ – съезд. Тоқмаш – лапша. Тоқы – тки. Тоқұу – тканье. Запоминание. Төбе – потолок. Холм. Макушка. Тоғыз – девять. Топ – каша. Тоқсан – девяносто. Төрт – четыре. Тұман – туман. Тұқым – семя. Племя. Тұр – вставай. Стой. Тұс – сторона. Тұз – соль. Түбіт – пут. Түжіркі – тужурка. Түйе – верблюд. Түмен – десять тысяч. Түн – ночь. Түр – цвет. Түркпен – туркмен. Түс – сон. Цвет. Тый – запрети. Тыйын – копейка. Тыңда – слушай. Тырма – грабли. Борона. Тырмала – борони. Ұ Ұйым – организация. Ұн – мука. Ұр – бей. Ұста – держи. Ұзақ – долгий; -о. Ү. Үш – три. Үй – дом. Бес томдық шығармалар жинағы 156 Үй іші – семья. Үйрен – учись. Үйткені – потому что. Үлкен – большой. Үр – лай; ~еді – лает. Үсте – наверху. Набавь. Үстел – стол. З. Зауыт – завод. Ы. Ыстанса – станция. Бес томдық шығармалар жинағы 157 Бес томдық шығармалар жинағы 158 Шонан ұлы Телжан Қазақ тілінің оқұу құралы Учебник казакского языка Орыс мектебі үшін Для русской школы Бірінші бөлім жүктеу/скачать 3,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|