Қазақстанның «АҚ жол» демократиялық партиясы xxi-ғасырдағы Алаштың Ақ жолы Астана – 2014 ж

143

тыс-тартыстарда  Алаш  қайраткерлері  Ə.Ермеков,  Р.Мəрсеков, 

Х.Ғаббасов,  А.Қозыбағаров  т.б.  шығыстағы  қазақ  жерлерін 

қорғап  қалды.  Ол  ол  ма,  өзін  нағыз  Сібірдің  қожайыны  сезінген 

революциялық  комитет  Лениннің  нұсқауымен 1920 жылы  Қазақ 

АССР-ы құрылса да, солтүстіктегі бес бірдей облысымыздың жер-

лерін  ұзақ  уақыт  əкімшілік-територриялық  жағынан  мəжбүрлеп 

ұстап,  уысынан  шығарғысы  келмеді.  Мəскеулік  тарихшы  ғалым 

Дина  Аманжолова  «Россия  и  Центральная  Азия. 1905-1925 гг.» 

атты зерттеу еңбегінде бір ресми құжатқа берген түсініктемесінде: 

«Вопрос о фактическом подчинении органам власти КАССР Се-

мипалатинской  и  Акмолинской  губерний,  до  революции  вхо-

дивших  в  Степной  край  с  центром  в  Омске,  решался  вплоть  до 

1923  года» - деп  жазады.  Жалпы,  бұл  арада  шығыстағы  қазақ 

жерінің  тұтастығын  сақтап  қалған  Əлихан  Бөкейханов  бастаған 

Ə.Ермеков, Х. Ғаббасов, М.Əуезов, Ж.Аймауытов, Ы.Мұстамбаев, 

Р.Мəрсеков,  А.Қозыбағаров  тəрізді  ұлт  зиялыларының  еңбегі 

тыңғылықты зерттеліп, түпкілікті бағасын алған жоқ.

Алаш  Қозыбағаровтың  тағы  бір  баса  назар  аударалық 

қоғамдық  қызметі - Алаш  қаласында  ұлттық  педагог  кадрларды 

даярлау  мен  қазақ  мектептерін  ашу  мəселелерімен  тығыз  байла-

нысты  болды.  Осы  сала  бойынша,  Мəннан  Тұрғанбаев,  Мұхтар 

Əуезов,  Жүсіпбек  Аймауытов,  Əбікей  жəне  Қаныш  Сəтбаевтар 

жəне  тағы  басқалармен  бірлесіп  жұмыс  жасады.  Сол  уақытта 

Алаш қаласында үш қазақ, бір мұсылман (қазақ жəне татар бала-

лары оқитын), арнаулы білім беретін қыздар мектептері ашылып, 

қызмет көрсетті.[Сарыарқа, 1919, №11] Ал, 1920 жылдары Семей 

уезіндегі  бастауыш  мектептер  саны  жетпіске  жетті.  Əрине,  бұл 

бастауыш  оқу  орындарында  білім  беретін  ұстаздар  жағы  үнемі 

жетіспеді,  сондай-ақ  оқу-құралдарының  тапшылығы  да  қатты 

сезіліп отырды. Мысалы, осындай өзекті мəселелер жайында Ах-

метжан  Қозыбағаров 1918 жылдың 16 қыркүйегіндегі  «Қазақ» 

газетінің  №265  санында  жарияланған  «Оқу  құралдары»  атты 

мақаласында айтады. Дегенмен, Семей Земстволық басқару орган-

дары бұл кедергілерді асқан қажырлылықпен шеше білді.

Семейде  Кеңес  өкіметі  орнағаннан  кейінгі  кезеңде  де, 

А.Қозыбағаров  біраз  уақыт  жергілікті  əкімшілік  орындарын-

144

да  басшылық  қызметтер  атқарды.  Алғашқыда,  Алашорда 

қайраткерлеріне  кешірім  жасалғанымен,  оларға  ГПУ  органдары 

қысым жасауын тоқтатпаған еді. 1920 жылдың 21 шілдесіндегі Се-

мей губерниялық төтенше комиссиясының ресми құжатында «А» 

тізімі  бойынша 1483, ал  «Б»  тізімі  бойынша 462, жалпы  жиыны 

1945  адамды  тұтқындауға  шұғыл  шешім  шығарылған.  Сондағы 

бірінші тізім бойынша Əлімхан Ермеков, Ике Əділов, Турағұл Иб-

рагимов, Ахметжан Қозыбағаров, Мəннан Тұрғанбаев, Райымжан 

Мəрсеков,  Қаражан  Үкібаев,  Мұхамеджан  Тыншбаев  жəне  тағы 

басқалардың  есімдері  аталған.[Семипалатинский  ЦДНИ.  Фонд-

692, опись-01, дело-01. «Список розыскиваемых лиц, подлежащих 

задерживанию»] Содан, ол басқа жаққа еріксіз кетуге мəжбүр бо-

лады. Бірақ та, 1929 жəне 1932 жылдары екі рет тұтқынға алынып, 

кінəсі дəлелденбегендіктен қамаудан босатылған.

Ахметжан Қозыбағаровқа қатысты 1937 жылдың 26 тамызын-

да толтырылған НКВД органдарының тергеу құжаттарында оның 

1921 жылдан бастап Алматы қаласында тұрып, №3 кірпіш зауы-

тында амбулатория меңгерушісі болып істегені, сондай-ақ отбасы 

мүшелері  туралы  айтылады. Соның ішінде,  А.Қозыбағаровтың – 

58, ал əйелі Тұрардың – 43, үлкен ұлы Алаштың – 19 жаста екені 

көрсетіледі. Сірə, ол 1918 жылы туған тұңғышының есімін Алаш 

деп ырымдап қойған болуы керек. 1937 жылдың 9 қыркүйегінде 

Шығыс  Қазақстан  облыстық  НКВД  басқармасы  жанындағы 

үштіктің  Қаулысымен  Ахметжан  Қозыбағаров  Кеңес  өкіметіне 

қарсы күрескен астыртын контрреволюциялық ұйымның басшысы 

ретінде айыпталып, өзімен қатар қамауға алынған Жағыпар Қуанов, 

Баймұхамбет  Бигелдин,  Жағыпар  Хакимов,  Мұқатай  Имамбаев, 

Зұлпарыстан  Əзімбаев,  Қайырлыхан  Еркебаев,  Мəжит  Дихан-

баевтармен  бірге  ату  жазасына  кесілді.  Алайда,  оның  жазықсыз 

екені анықталып, 1947 жылдың 28 қарашасында Түркістан əскери 

округының Əскери трибуналы А.Қозыбағаровтың ісінде ешқандай 

қылмыстық əрекет жоқ деп тауып ақтады.

145

Əнес Ғарифолла 

филология ғылымдарының 

докторы,

Халелтанушы.

Төлеуішов Əбілхан Сейтімұлы 

ҚР Мəдениет Қайраткері, 

саясаттанушы

ХАЛЕЛ ТҰҒЫРЫ

Тыңға түрен салған тұңғыш ғалымдар деген тұста, екі адамның 

аты-жөні  қашанда  көкейде  жаңғырып  тұрады.  Бірі – ұлттың  ұлы 

ұстазы, һəм рухани көсемі, ғұлама тілші-ғалым, күллі қазақ қоғамдық 

ғылымдарының бастау-көзінде тұрған түркітанушы (қазақтанушы) 

Ахмет Байтұрсынұлы болса, екіншісі – жаратылыстанудың сан са-

ласынан  қазақ  тілінде  тұңғыш  оқулықтар  жазған  оқымысты  дəрі-

146

гер,  энциклопедист  ғалым  Халел 

Досмұхамедұлы.

1903-1909  жылдары  Академия 

қабырғасында  студенттік  жылдарын 

өткізген  Халел  тек  адамның  тəн  жа-

расына  шипа  іздейтін  дəрігер  болып 

қана  қоймай,  өз  замандастары  Əлихан 

Бөкей хан, 

Ахмет 

Байтұрсынұлы, 

Мұхамед жан  Тынышбайұлы  сынды 

халқының жан дертіне үңілген қайрат-

кер,  ескінің  көзі,  жаңаның  басы  бола 

білді. Халел Досмұхамедұлы Петербур-

гтегі  Императорлық  жол  қатынастары 

институтында  оқыған  В.В.Бартольд, 

В.В.Радлов, Бодуэн де Куртене сияқты 

атақ-даңқы айшылық жерге жайылған бірегей ғалымдардың дəрісін 

тыңдады, олардың қырағы көздеріне шалынды.

Осы  орайда,  энциклопедист  Халелдің  көп  тіл  білген  поли-

глот екенін де жастардың біле жүргені жөн. Оның жеті жұрттың 

тілін  меңгеруге  күш  салғаны,  оған  мұрша-мүмкіндігі  болғаны 

да  осы  Петербургте  оқыған  студенттік  кезі  еді.  Ол  алдымен  ана 

тілін  сүйді,  қадірледі. «Тіл – жұрттың  жаны.  Өз  тілін  өзі  білме-

ген ел ел болмайды. Мəдениетке ұмтылған жұрттың алдымен тілі 

өзгермекші. ...Тілінен  айырылған  жұрт – жойылған  жұрт»,  дейді 

ғалым-дəрігер. Ал оның мына бір тарихи жазбасы тура бүгінгінің 

жастарына  бағышталғандай  əсер  қалдырады: «Ана  тілін  жақсы 

біліп  тұрып,  бөтенше  жақсы  сөйлесең,  бұл – сүйініш.  Ана  тілін 

білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – күйініш. Ана тілін 

білмей тұрып, жат тілге еліктей беру зор қате. Бұл – оқығандардың 

һəм оқушылардың есінен шықпау керек».

Біз  ғұламаның  аттан  түспей,  Алаштың  көсемі  болған  күрес 

жылдары  мен  айдаудағы  азапты  айларын  аттап  өтіп,  оның 

ғылыми-шығармашылық 

һəм 

қоғамдық-педагогикалық 

қызметпен  шындап  айналысуға  мүмкіндігі  туған  «Ташкент 

кезеңіне» жəне осы 1921-1928 жылдары атқарған ұлан-ғайыр 

тындырымды істеріне ғана тоқталмақпыз.

1920 жылдың соңына таман Х.Досмұхамедұлы көптеген «Ала-

шшыл»  қазақ  оқығандары  қатарында  Түркістан  Автономиялық 

147

Республикасының  орталығы - Ташкент  қаласына  келеді.  Осы 

жылы  тамыздың 21-і  күні  Түркістан  Республикасының  Халық 

ағарту комиссариаты жанынан туыстас түркі халықтарының оқу-

ағарту, мəдени һəм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы Білім 

комиссиясы  құрылады.  Ол  алдымен  осы  комиссияның  мүшесі 

(төрағасы – И.Тоқтыбайұлы), кешікпей төрағасы (1921-1923) бо-

лады. Оның органы есепті «Сана» журналын шығарады, «Талап» 

атты əдеби-мəдени бірлестік ұйымдастырады... Осы жылдардағы 

архив деректеріндегі Х.Досмұхамедұлының өз қолымен жазылған 

ғылыми  есептер  қазақ  мектептері  үшін  алғашқы  оқулықтардың 

жазылу тарихы мен баспа ісінің жолға қойылуы, жалпы Түркістан 

Республикасы  мен  Қазақ  өлкесіндегі  оқу-ағарту  мен  ғылыми-

зерттеу жұмыстарының жай-күйі туралы көп мағлұмат береді.

Біздің  айтпағымыз:  осы  жылдардағы  Х.Досмұ хамед ұлының 

ұйымдастырушылық жұмысының арқасында кейін сан салаға жік-

теліп  өрістеген  қазақ  ғылымының  іргетасы  қаланды,  ол  ғылым-

білімнің,  оның  ішінде  түркітанудың  (қазақтанудың)  алғашқы 

дəнін себуші, көшетін көктетуші ретінде бағалануы қажет. Ғалым 

бірінші  кезекте  қоғамдық  ғылымдарды  дамытуға  күш  салды. 

Əсіресе, Ə.Диваевтың ел арасынан 35 жыл жина ған ауыз əдебиеті 

үлгілеріне  ерекше  назар  аударып,  экономикалық  жағдайдың 

ауырлығына  қарамай,  оны  сатып  алуға  қаржы  тапты.  Сырдария 

мен  Жетісу  облыстарына  тұрақты  түрде  кешенді  этнографиялық 

экспедициялар ұйымдастырды. Қазақ тілінің (түсіндірме) сөздігін 

түзуге мұрындық болды.

Х.Досмұхамедұлының  биология  мен  зоология,  медицина 

мен жаратылыстану саласындағы алғашқы оқулықтарының 

тілі,  осы  салалар  бойынша  оның  қазақ  терминологиясы-

на  қосқан  үлесі  əлі  күнге  арнайы  зерттеу  объектісі  болған 

емес. Оған бір жағынан біздің де «кінəміз» бар. Өйткені, кезінде 

Халекеңнің мұрасын жинастырып, оны араб қарпінен қазіргі жазу 

үлгісіне  көшірген  жылдары  біз  аталған  оқулықтардың  алғашқы 

10-15 бетін ғана қайталап жариялаған болатынбыз. Кезінде уақыт 

жетімсіздігі  мен  кітап  көлемін  белгілеген  баспа  талабына  құлақ 

асқанымыздың үстіне, ол оқулықтар заманауилық тұрғыдан ескір-

ді, мəнін жоғалтты деген ой-пікірде болғанымыз да жасырын емес. 

Əйтсе де, соңғы жылдары қазақ ғылыми терминологиясына ерек-

ше  сұраныс  туған  кезеңде  ғалымның  еңбектерін  тұтастай  оқып-

148

көргісі  келушілер,  оның  төл  терминдік  жүйесіне  қызығушылар 

көбейді. Бірақ, өкінішке қарай, оны қазіргі жазу үлгісіне көшірем 

деп  ешкім  белсеніп  суырылып  шыға  қоймады.  Сондықтан, 

ғалымның биология мен зоология, медицина мен жаратылыстану 

саласындағы  ғылыми  терминологиясын  зерделеу,  талқылап  тал-

дау ісі де айналысқа түспегендіктен тоқталып тұр.

Ал,  ағартушы-ғалымның  қазақ  ғылыми  терминологиясына 

қосқан үлесін арнайы сөз етудің əбден қажеттілігінің тағы бір ба-

сты себебі бар. Өйткені, Х.Досмұхамедұлы – білгір түркітанушы, 

тілші-ғалым. Сондықтан да оның термин түзушілік қызметін жай 

сала маманының ділгірлігінен ғана туған құбылыс деп емес, ерек-

ше жауапкершілік жүктеген, тіл қамы мен қамытын қоса сүйреген 

лингвист еңбегі деп бағалаған орынды.

Х.Досмұхамедұлы  түркітанушы  дегенде  біз  алдымен  оның 

«Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» атты кітапшасы мен 

«Диуани лұғат ат-түрк» мақаласын ауызға аламыз. Оның сыртын-

да əлі қолымызға түспеген мұралары мен «Түркі тілдері туралы» 

сынды авторлығы толық анықталмаған жəне əліпби ауыстыру мен 

термин  (пəн)  атауларын  қалыптастыру  хақындағы  талас-тартыс-

тарда  айтылған  пікірлерін  де  назардан  тыс  қалдыруға  болмай-

ды.  Мамандығы  дəрігер  ғалым  ең  алдымен  қазақ  (түркі)  тілінің 

құрылымы  мен  жүйесін,  оның  фонетикасы  мен  грамматикасын 

терең меңгеруімен таңғалдырады.

«Түрік  тілі – жалғамалы  тіл.  Жалғамалы  тілдегі  сөздердің 

түбірі  өзгермейді.  Сөз  аяғына  жалғанған  қосымшалар  арқылы 

өзгереді. Қазақ-қырғыз тілі – түрік тілінің бір тарауы. Сондықтан 

қазақ-қырғыз  сөздері  де  түбірін  өзгертпей,  аяғына  қосылған 

жалғаумен өзгереді, – дейді де, бұл тілдік заңдылыққа анықтама 

береді. – Қазақтың  негізгі  жалқы  сөзінің  түбірінде  жуан  дыбы-

стар  мен  жіңішке  дыбыстар  бəрінің  бірдей  дауыспен  (не  жуан, 

не  жіңішке)  ұйқасып  айтылуын  білім  тілінде  «сингармонизм» 

дейді.  Сингармонизм  деген  сөз,  қазақша  айтқанда,  үндестік, 

ұйқастық  деген  мағынада».  Оның  өзге  де  түрік  тілдерінің  жүйе-

құрылымымен таныстығына мына жолдар дəлел: «Сингармонизм 

түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Түрік тілдерінің көбі 

(Ыстамбұл  түріктері,  Қазан  ноғайы,  сарт-өзбек,  тағы  талайлар) 

түрік  емес  халықтардың  сөзін  көп  алғандықтан,  жат  жұрттарға 

көп  араласқандықтан  осы  айрықша  қасиетінен  айырылып  қалып 

149

отыр. Осы күндерде қазақ-қырғыз секілді шет жұрттармен жары-

тып араласпай, нағыз түріктікті сақтаған елдердің тілдерінде ғана 

сингармонизм  заңы  өзгерместен  қалып  отыр» . Одан  əрі  тіліміз-

ге  ертеректе  араб-парсыдан,  орыс  тілінен  енген  кірме  сөздердің 

(Халекең  «жат  сөздер»  дейді)  үндестік  заңына  бағынғандығын 

дəлелдейді.  Одан əрі ғалым түрлі-түрлі тілдердің жіктеліс, класси-

фикациясына тоқталады. «...Əр топ  тың бір-бірінен айырмасы түрік 

тілінің маңғұл иə фин тілінен айырмасындай», – деген полиглот-

ғалымның  пікірі  оның  өз  дəуірінің  барша  ғылыми  жаңалығымен 

таныстығын,  əсіресе,  түркітанудың  заманауи  білім-біліктерін, 

ақпарат-мəліметтерін игергендігін танытады.

Кітапшаның  соңында  ғалым  əрбір  жастың  ана  тілінде  сауат 

ашып, ұлттық білім алуының маңыздылығына ерекше назар ауда-

рады. «Жасында ұлт мектебінде дұрыстап оқыған адам ана тілінің 

заңын ұмытпайды... Əксент туады, бөтенше сөйлеуге, бөтен елдің 

адамынан  айырылмастай  болып  сөйлеу  бұларға  өте  қиын  бола-

ды»; «Орыс мектептеріне кіргендердің есі-дерті орыс тілін жақсы 

білу,  орысша  жақсы  сөйлеу  болатын  еді.  Орыс  мектептеріндегі 

оқытулардың да бар тілегі жасөспірімге орыс тілін жақсы білдіріп, 

орыс тілін ана тіліндей қылып жіберу еді», – деген ескертпесін 70 

жыл білмей, бойымызға сіңірмей келгеніміз қандай өкінішті!?.

 Ғалымның «Диуани лұғат ат-түрк» мақаласы да дəл осындай 

заманауи  өзектілігімен,  ғылыми  тереңдігімен  жəне  тарихи-руха-

ни мұраға деген үлкен жанашырлығымен ерекшеленеді. Түркияда 

А.Рифат  əфəнді  бастырған  үш  томдық  М.Қашқари  сөздігін 

жаһандық  соғысқа  байланысты  алдырта  алмағандығын,  енді  ғана 

қолына тигеніне риза бола отырып: «Түрік азаматтарының білімге, 

түрік ұлтының тілі мен əдебиетіне мынадай назар салғандықтарына 

қуанышымыз қойнымызға сыймай отыр», – дейді ғалым. Одан əрі: 

«Бірақ  сонда-дағы  бұл  кітаптың  басылуы  өзінің  жақсылығымен 

осы  күнге  дейін  Түркияда  басылған  бұрынғы  кітаптардан  айыры-

лып  тұр.  Қатасын  түзетуге  артықша  назар  салғандық,  жете  қарап 

бастырғандық,  қолдан  келгенше  түп  (оригинал)  кітаптың  су-

ретін сақтауға ыждаһат қылғандық... Түркияда кітап басуға осын-

дай  артық  назар  салуды  көріп,  біздің  қуанышымыз  екі  есе  болып 

отыр», – деген жолдардан оның мұраға деген махаббат-ыждағаты, 

баспагер-редакторлық тəжірибесінің молдығы сезіліп тұрады. Осы 

сын-рецензия  есепті  көрінетін,  ал  шындығында  толымды  зерттеу 

150

еңбегінде  Х.Досмұхамедұлы  түркі  тілінің  тарихын  сөз  ете  оты-

рып, өзін диапазоны кең тарихшы ғалым ретінде көрсетеді. Шағын 

шолуынан біз оның Йусуф Хас Хажиб жазған «Құдатғу білікпен» 

де  жан-жақты  таныстығын  аңғарамыз.  Сонымен  бірге,  ол  араб-

ша  «Түрк-мағол-парсы  тəржіманы» (Хоутсма  һəм  Мелиоранский 

нəшрі),  Абу  Хайан  əл-Гарнатидің  «Китаб  əл-идракы»,  Мысырдан 

табылған  «Гүлстан»  тəржімесі, «Құман  һежесі – Кодекс  Кума-

никус»  сияқты  түркологияның  əлемдік  жауһарларының  тек  атын 

емес,  сын-сипаттарын  да  ерекшелеп  атап,  бүгінгі  жоғары  білімді 

филологтардың өзін таңғалдырады. Тіптен ол осы мақаласында əл-

Фараби есімін де ауызға алып (мүмкін қазақ баспасөзінде тұңғыш 

рет!), кемел білімдарлығымен бізді айрықша қайран қалдырды: «Ис-

лам дүниесінде иктисадий ғылымдарды Сырдария жағасынан барған 

бір түрік ғалымы (Фараби) бастап жазған болса, М.Қашқаридың да 

таза бір диуани (светский) ғалым, дүнияуи жағрафия һəм тіл ғалымы 

болып,  кітабын  мынадай  бір  жолға  қойды».  Одан  əрі 1923 жылы 

Тəшкенде жарық көріп, кейін тыйым салынған мақаламен танысқан 

жан 1970-1980 жылдары  ҚазМУ-дің  филология  факультетінің  ау-

диториясында  отырып,  профессор  Б.Кенжебаев  сынды  жаңашыл 

ғалымның енді-енді жария бола бастаған тың да даулы ой-пікірлері-

мен танысқандай əсерде болады: «Түрік қауымының тіл, əдебиет һəм 

мəдениет  тарихы  үшін 1889-жылы  Орхон  жағаларында  Ядринцев 

тапқан, Томсен, Радлов һəм басқа ғалымдар тарапынан үйреніліп, 

нəшр  етілген,  барлық  мəдениет,  хан  дүниесінің  назарын  өзіне 

қаратқан, хан ерлерінің фікірін алыстырған ескі түрік, Орхон «бітік-

тастары» қандай аһамиаты болса, Махмұд Қашқари кітабының да 

аһамиаты сондай. Махмұд Қашқаридің түрік қауымына, өз ұлтына 

мунасабаты Күлтегін, Білге хандардың мунасабатындай һəм түрік 

руларын, түрік тілін білуі, əсіресе, білімі олардан артық болған».

Х.Досмұхамедұлының  рухани-мəдени  өміріміздегі  тағы  бір 

шыңы, өшпес тарихи ізі – қазақ поэзиясының классигі, жыраудың 

соңы, ақынның басы-Махамбеттің алдаспан жыр-толғауларын жи-

нап, хаттап, арнайы кітап етіп құрастырып, бүгінгі ұрпаққа мирас 

қылуы. Өткенін қастерлеген халықтар үрдісіне ден қойсақ, ол осы-

нау жалғыз-дара ерлік-еңбегімен – махамбеттанушы ретінде, оның 

бастау-көзінде тұруымен ғана өз-өзіне мəңгілік ескерткіш орнатып, 

ұлттың ұлы көшті шежіресіне атын алтын əріппен жазып қалдырды.

151

 БАЙҚАУДА  

ЖҮЛДЕГЕ ІЛІНБЕГЕНІМЕН,  

НАЗАР  АУДАРУҒА  ТҰРАРЛЫҚ 

МАҚАЛАЛАР

152

Сұлтанов Өмірзақ Сембайұлы

Шəкəрім атындағы Семей 

мемлекеттік университетінің

«Экономика жəне бизнес» 

кафедрасының доценты, ауыл 

шаруашылығы ғылымдарының 

кандидаты

ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҰЛТ САЯСАТЫ ЖƏНЕ 

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТƏУЕЛСІЗДІК МƏСЕЛЕЛЕРІ 

Ə. БӨКЕЙХАН ЕҢБЕКТЕРІНДЕ 

Экономика мен ұлт саясаты арасында сырт көзге соншалықты 

байқала бермейтін күрделі байланыс бар. Оның себебі, өндіріске, 

қызмет  ету  саласына  керегі,  адамның  ұлттық  қасиетінен  гөрі, 

іскерлігі,  кəсіби  қабілеті.  Яғни,  адамның  ұлтына  экономика  са-

ласынан бұрын, саясат сахнасында аса зор мəн беріліп, көптеген 

қайшылықтар тудырып, күрмеуі қиын жағдайлар туындатып жа-

татын  мысалдардың  көп  екені  тарихтан  белгілі.  Бұл  мəселенің 

мемлекет  басшылығына,  яғни  отырған  орынтағына  байланысты 

болған кезде тіпті қиындап кетеді. Оның айқын айғағы, көптеген 

елдердің конституциясында: «мемлекет басшысы болып мемлекет 

құрушы ұлттың өкілі ғана болуы тиіс» деген қағидатты айтсақ та 

жеткілікті болар. Ал, экономика тəжірибесіне үңілсек, қалай айтсақ 

та,  өндіріс  пен  экономиканың  этностық  үдерістермен  байланы-

сын жоққа шығару мүмкін емес. Осы жағдай туралы белгілі фи-

лософ, қоғам қайраткері А.Айталы: «Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, 

ұлттық тілі, мəдениеті, дəстүрі мен басқа да ерекшеліктеріне дем 

беретін,  қолдайтын  өмірдің  өзі,  əсіресе,  өндіріс.  Ол  адамдардың 

қоян-қолтық  тəжірибе  алмасатын,  еңбекке  жұмылдыратын, 

мүдделердің  түйісетін  жері.  Сонымен  бірге,  өндіріс – тілдік, 

мəдени,  психологиялық  орта.  Ал,  көпұлттық  ортада  ұлтаралық 

153

теңдік,  сыйластық  өте  өткір  қойылып,  қайшылықтар  жиі  көрініс 

алады» [1].

Бүгінгі заманда бұл шиеленісті мəселені тіпті өркениетті, эко-

номикасы  қуатты,  дамыған  Еуропа  елдерінің  тəжірибесінен  де 

байқауға  болады.  Мəселен,  өткен  ғасырдың 60-шы  жылдарында 

Батыс  Германия  өнеркəсібі  қарқынды  өркендеу  кезеңін  бастан 

кешіргенде, жұмысшы күшінің күрт жетіспеушілігі байқалды. Бұл 

тығырықтан шығу үшін ел үкіметі шетелдерден жұмысшыларды 

тартуға  мəжбүр  болды.  Кейінгі  деректерге  қарағанда,  қазіргі 

Германияда  бірнеше  миллион  шетел  азаматтары  жұмыс  істеу-

де,  соның  ішінде 2 миллионға  жуығы  Түркия  елінің  өкілдері. 

Ал,  осылардың  көпшілігі  қара  жұмыста,  денсаулыққа  зиянды, 

экологиялық, гигиеналық тұрғыдан тартымсыз, жалақысы да басқа 

жұмыстағылардан  төмен  қызмет  түрлерімен  айналысуда.  Оның 

себебі,  негізінен  этностық  фактормен  байланысты  екені  ешкімге 

де құпия емес болатын.

Сонымен,  өзгені  қойып  өзімізге,  Қазақстанның  жағдайына 

келейік.  Кеңес  заманында  қазақ  ұлты  ауылдық  жерде,  негізінен 

мал шаруашылығында, өнеркəсіпте, қара қызметте болса, орыстар 

өнеркəсіпте,  ғылыми-техникалық,  инженерлік  қызмет  атқарды. 

А.Айталының пікірінше: «Қазақтардың өнеркəсіптен алшақ болуы, 

кеңсе жұмысы, мал шаруашылығымен айналысуы ұлттың психоло-

гиясына əсер етіп, тіпті қазақтар табиғатынан ғылыми-техникалық 

мамандықтарға  бейім  емес  деген  пікір  қалыптасты.  Сонымен 

бірге,  өндірістегі  ұлттық  алалық  қазақтардың  қоныстануына, 

денсаулығына, материалдық жəне рухани игіліктерге қол жеткізуі-

не, түгелдей ұлттық болмысына жағымсыз ықпалын тигізді» [2].

Осындайда,  бұл  мəселе,  Кеңес  заманынан  бұрын,  яғни 1917 

жылғы  Қазан  революциясына  дейін  қалай  болып  еді  деген  ойға 

жетелейді. Ол кезде, қазақ елі патшалық Ресейдің боданы болғаны 

белгілі. Сондықтан да, саяси тəуелсіздік пен қатар экономикалық 

тəуелсіздік те қазақ халқы жағында болмады. Патша үкіметі қазақ 

жерінің байлығын Ресейдің орталық губернияларында орналасқан 

қалалардағы өнеркəсіп орындарының шикізат базасы ретінде са-

нады.  Қазақ  халқы  кең  далада  негізінен  мал  шаруашылығымен 

айналасқанымен  одан  алынған  өнімдерді  көбінесе  таза  не  жар-

154

тылай  шикізат  күйінде  пайдаланып,  оны  өңдеп  дайын  өнімдер 

шығаруға  өнеркəсіп  орындары  болмаған  соң,  ішкі  Ресейден, 

көршілес Орта Азия елдерінен келетін саудагерлерге арзанға бе-

руге мəжбүр болды. Ал, этностық тұрғыдан кемсітушілік, əсіресе 

қазақ  жеріне  орыс  шаруаларын  қоныстандыру  кезеңінде  анық 

байқалды.  Империялық  билік  нулы-сулы,  шұрайлы  жерлерден 

байырғы  тұрғындары - қазақтарды  тықсырып,  шөл  жəне  шөлейт 

жерлерге ығыстыру саясатын жүзеге асырды.

Қазақ  ұлты  резервацияда  тұратын  шеттетілген  халық  секіл-

ді болмағанымен, XIX ғасырдың соңғы ширегі мен XX ғасырдың 

басындағы кезеңде кең-байтақ даланың əсіресе орталық жəне шығыс 

аймақтарындағы  қазба  байлықтарын  игеріп,  кен  өндіретін  өндіріс 

ошақтарын ашқан шетел алпауыттарының тапқан табысынан жер-

гілікті  халық  үлесін  ала  алмады.  Өнеркəсіп  өндірісінде  істейтін 

қазақ жұмысшыларының үлес салмағы өте мардымсыз болды. Ал, 

қазақ байларына ата-баба жеріндегі қазба байлықтарын игеріп, кен 

орындарын  ашып  іске  қосуына  мүмкіншілік  берілмеді.  Алайда, 

қазақ жерінің байлықтарын игеруде шетелдік кəсіпкерлер көптеген 

қиындықтарға  кездесті.  Өйткені,  оларға  қазақ  жерінің  табиғаты, 

жер жағдайы, климаты ауа-райы ерекшеліктері бейтаныс еді. Оны 

зерттеп, қанығуға біраз уақыт қажет болатын. Сондықтан, кен ізде-

ушілер еріксіз жергілікті халықтың кеңесіне, көмегіне тəуелді бол-

ды. Халық арасында кен барлаушылық қабілеті бар қандастарымыз 

да  аз  емес - тін.  Қазақ  жеріндегі  бүгінгі  əйгілі  көмір  кен  орны 

Қарағандыны 1833 жылы жергілікті қойшы Аппақ Байжанов тапса, 

сол жердің иесі Өтепов деген бай көмір шыққан атырапты Никон 

Ушаков деген орыс кəсіпкеріне 250 сомға сатады [3]. 

Ал,  қазіргі  Павлодар  облысындағы  Екібастұзда  қоңыр  көмір 

бар екенін 1876 жылы жергілікті зергер Қосым Пішенбаев ашқан 

[4].  Ол  бүгінде,  көмір  қоры  жөнінен  Қазақстанда  Қарағандыдан 

кейін екінші орын алады.

Қазақ жігіттері қандай қазба байлықты тапқаны, оның қасиеті, 

маңызы,  пайдасы  қаншалықты  екенін  сезгенмен,  білгенмен  оны 

игеріп, өндірістік түрде игілікке жаратуға қауқарсыз болатын. Оған 

себеп,  бір  жағынан  қаржының  жетіспеушілігі,  техникалық  құрал 

–  жабдықтың  жоқтығы  болса,  екінші  жағынан  патша  үкіметінің 

рұқсаты керек еді. Оны алу, яғни куəлік, лицензияға қол жеткізу 

155

қиямет – қайым шаруа болатын. Сондықтан, ондай адамдар еріксіз 

қолында  тұрған  байлықты  келімсек  кəсіпкерлерге  арзан  бағаға 

сата салатын.

1841  жылдың 16 желтоқсанында  сұлтан  Шыңғыс  Уəлиханов 

кен орнын ашып, қазба байлықтарын өңдеумен айналысуға рұқсат 

сұрап,  өтініш  жазады.  Шыңғыс  Омбыдағы  əскери  училищені 

бітірген,  патша  əкімшілігімен  жақсы  қарым – қатынаста  болған, 

подполковник шенін алған белгілі тұлға. Міне, осындай адамға да 

патша үкіметі сенімсіздік білдірген, яғни кен қазуға рұқсат берме-

ген [5].

Осы  жағдайдан 15 жыл  өткеннен  соң,  дəлірек  айтсақ, 1856 

жылдың 6 маусымында  Қарқаралы  округі  Нұрбике – Шаншар 

болысының  басқарушысы (20.01.1842 - 25.01.1854ж.)  болған 

Тəттімбет Қазанғапұлы алтын өңдеу, кен барлау жұмыстарымен ай-

налысу үшін Батыс Сібір генерал – губернаторы Г. Х. Гасфордтың 

атына  өтініш  жібереді.  Ол  өз  кезегінде  Петербургке  қаржы 

министірінің  атына  хат  жазады.1856  жылдың 13-тамызында  сол 

кездегі Сібірдің астанасы Омбыға, Батыс Сібір бас басқармасына 

қаржы министірінің орынбасарынан Тəттімбеттің өтінішіне қарсы 

еместігін білдірген жауап хат келеді. Бұдан кейін бұл мəселені об-

лыс губернаторы генерал – майор фон Фридрихс қарап, ең аяғында 

1857  жылдың 28-ақпанында  Алтай  кен  зауыттарының  бастығы 

Тəттімбет Қазанғаповқа «алтын кəсібімен» айналысуға рұқсат бе-

ретін №89 куəлік беруге шешім шығарады [6]. 

Жалпы, осы жерде өзі асқан күйші – домбырашы, оның үстіне 

болыс болған Тəттімбеттің алтын өндірісіне неге аңсары ауды де-

ген сұрақ туындауы əбден мүмкін. Белгілі мөлшерде бұл сұрақтың 

жауабын  Қарағандылық  танымал  өлкетанушы  Ю.  Г.  Поповтың 

зерттеулерінен  байқауға  болады.  Оның  жазуына  қарағанда, 

Тəттімбет  Томск  губерниясынан  шыққан  ірі  көпес - өндіріс  иесі 

С.  И.  Поповпен  жақсы  таныс  болған.  Сол  кезеңде  кен  өндіруші 

ағайынды Поповтар аты қазақ даласына кеңінен тараған екен. Əр 

түрлі  кезеңде  олардың  иелігінде 6 зауыт, 42 мыс  рудниктер, 27 

көмір ошақтары жəне зерттелген 42 полиметалл кен орындары бо-

лыпты [7]. 

«....  Осылардың  ішінде,  қазақ  даласындағы  ең  алғашқы  ме-

таллургия зауыты болып есептелетін Благодатно – Стефановский 

156

зауыты Түндік өзенінің бойындағы Тəттімбет ауылының үстінен 

салынған.  Бұл  завод 1844-1861 жылдар  аралығында 78,3 мың 

пұт  қорғасын, 394 мың  пұт  қарамыс, 32 пұт  алтын  аралас  күміс 

өндірген» [8].

Өлкетанушы  Юрий  Григорьевич  Попов  өзінің  кітабында 

Қарағанды  облысы  Егіндібұлақ  ауданында  тұратын  Түсіпбек 

Кенжетаев,  Ықаш  Жүкежанов,  Мəндер  Сəрсенбаевтардан, 

Тəттімбеттің кезінде Благодатно – Стефановский зауытын салған 

Поповтарға  əр  түрлі  көмектер  көрсеткенін  жазып  алыпты.  Жер-

гілікті  тұрғындардың  ата – бабаларынан  естіген  бұл  сөздерінің 

жаны бар секілді. Өйткені, Поповтардың алтын шығарған зауыты 

да, біраз кен орындары да Тəттімбет билігіндегі болыстық аумағына 

кірген.  Ал,  кен  қазу,  оны  тасымалдау  ауыр  қара  жұмыстарды 

атқару үшін жүздеген жұмысшылар қажет еді. Міне, осы жағынан 

кен өндірушілерге Тəттімбеттің көмектесуі əбден мүмкін болатын. 

Сондықтан, Поповтар өздерімен жақсы қарым - қатынаста болған 

Тəттімбетті кен өндірумен айналысуға үгіттеуі əбден мүмкін екен-

дігін жоққа шығаруға болмайды [9].

Алайда, өзінің ата – бабасының жерінде алғашқы қазақтардың 

бірі болып патша үкіметінен кен өндіруге рұқсат алған Тəттімбет, 

бастаған ісін аяғына дейін жеткізе алмаған секілді. Өйткені, атақты 

күйші – композитор əрі билік тұтқасының бірін ұстап болыс болған 

тұлғаның  зауыт  салып,  түсті  металдар  өндірумен  айналысқаны 

туралы  деректер  осы  мəселемен  айналысқан  ғалымдарға  кезде-

спеді. Сонымен бірге, көнекөз қариялардан жеткен дəйектемелер 

жоқ.  Бұндай  жағдайға  байланысты  айтарымыз,  яғни  оған  себеп 

болған  империялық  патшалық  биліктің  саясаты.  Жоғарыда  атап 

кеткеніміздей, Ресейлік патшалық үкіметтің саясаты – жергілікті 

тұрғындардың өндіріспен айналысып, алтын жəне тағы басқадай 

бағалы металдар алумен шұғылдануын қолдамады. Сондықтан да, 

топты жарып жаңа іске, жаңалыққа ұмтылған Тəттімбет сияқты бір-

лі – жарым адамдарға қаржылай демеушілік, арнайы техникалық 

құрал – жабдықтар  жəне  технологиялық  тұрғыдан  көмек,  ақыл 

– кеңес берілмеді. Ал, бұларсыз өндіріспен айналысу ол заманда 

инемен құдық қазғандай қиын шаруа еді.

Сөйткен патша үкіметі орыс кəсіпкерлерін жан – жақты қолдап, 

өндіріске өте қажет бағалы жəне түсті металдарды Ресейдің шет 

157

аймақтарынан  іздеп,  барлау,  өндіруге  қолайлы  жағдай  тудырды. 

Сол үшін 1812 жылы орыс азаматтарына пайдалы қазбалары бар 

кен  орындарын  іздеп  əрі  өндіруге  рұқсат  ететін  арнайы  қаулы 

қабылдады [10]. 

Ресей үкіметі Наполеон бастаған Француз армиясымен болған 

соғыстан кейінгі таусылған экономикалық ресурстарын тез арада 

толықтыру  мақсатымен  жан - жаққа  экспедициялар  жасақтады. 

Соның ішінде, қазақ даласының байлықтарына деген қызығушылық 

бұрыннан  бар  болатын.  Биліктің  ондай  үміті  ақталды  да.  Қазақ 

жеріндегі алғаш ашылған кен орындарын маңызды оқиға ретінде 

атау  үшін  Александр I патшаның  қаулысымен  ескерткіш  медаль 

құйылды.  Онда  таудың  тасасынан  шығып  келе  жатқан  күннің 

шапағы,  триумфалдық  бағаналар,  алтын  тиындар  бейнеленген. 

Адамдар шығып келе жатқан күн нұрына қарап тұр. Суреттің айна-

ласына, яғни медальдің жиегіне «Европа венчает Россию славой, 

Азия  отверзает  ей  сокровища»  деп,  ал  астына  «Благославенный 

рудник  в  Киргизской  (қазақ - Ө.  С.)  степи  открыт  в 1814 году», 

деген жазу жазылыпты [11].

XIX  ғасырдың  ортасында  қазақ  жеріндегі  кен  орындарының 

саны 85-ке  жетіпті.  Алайда,  ол  кезде  кен  өндірумен  тек  Царица 

– Мариинский (Бесшоқы), Михайловский (Күзеуадыр), Вознесен-

ский (Қалмақтас) жəне Берікқара баурайындағы Самбет, Лазарев, 

Семенов –Вознесенский кен орындары ғана айналысыпты [12].

1895 жылы Қазақстанда ашылған кен орындарының саны 491-

ге жетті. Оның ішінде, тек Қарқаралы округінде ашылғаны 311 бол-

са, қалғандары Павлодар, Ақмола, Атбасар, Көкшетау жəне Семей 

өңірлеріндегі жерлер табылды. Олардың 190-ы Поповтар əулетінің 

қолында болса, ал 28-і Н. А. Ушаков, А. Т. Рязанов, Т. Т. Зотов, Н. И. 

Севастьянов секілді кəсіпкер, көпестердің иелігінде болды. Қалған 

273 кен орындары Деров, Перфильев, фон Рибен, Бродский, Макси-

мов, Кузнецов, Маляхинский, Карла – Кан, Железнов, Сурин, Вах-

тов, Бурдаков жəне т. б. кəсіпкерлердің билігінде болыпты. 

Көптеген  уақыт  олар  Қарқаралы  жəне  Баянауыл  ішкі 

округтерінің билеуші қазақтарымен жəне беделді ақсақалдарымен 

жақсы  қарым-  қатынаста  болған,  яғни  олардан  алтын,  күміс  со-

нымен бірге қорғасын жəне мыс рудаларын өндіруге рұқсат алып 

отырған. Ал, қабілеті күшті, кен барлаушылық қасиеттері бар жер-

158

гілікті қазақтар (Жимаев, Зарипов, Арғынбаев, Пішенбаев жəне т. 

б.) аздаған төлемге оларға қызмет көрсеткен: бұрынғы кен орын-

дарын көрсеткен, əр түсті бағалы тастарды жинаған [13].

Осы кен орындарының негізінде 22 шағын зауыт жұмыс істеп-

ті.  Олардың  қатарында  Түндік  өзенінің  бойындағы  Благодатно 

–  Стефановский (1844-1861 жылдары  аралығында  жұмыс  істе-

ген - Ө.  С.),  Александровский (1851-1872 ж  ж.)  Қанды – Қарасу 

жағасында,  Николаевский – Богославский (1859-1877) Берікқара 

тауында, Иоанно – Предтеченский (1859-1880 ж ж.) Қызылтау та-

уында, Степановский (1888-1917 ж ж) Балқашқа таяу Қызылеспе 

тауында,  Козьмо – Демьянский (1888-1913 ж  ж)  Қарқаралыға  та 

таяу Жалғыз - Қарағай жерінде жəне т. б. бар [15].

Осы зауыт қожайындарына жұмысшы күші мен көлік құралдары 

өте арзанға түсті. Өйткені, жергілікті кедей қазақтар оларға түкке 

тұрмайтын  тиын – тебен  үшін  жалданып  жұмыс  істеді  əрі  олар 

ең  ауыр,  қолмен  орындалатын  еңбекті  атқарды.  Олардың  ауыр 

тұрмысы, аянышты халі Ə. Бөкейхановтың еңбектерінен де көрініс 

тапты.  Əлихан  жас  жігіт  кезінде  «Дала  уалаяты»  газетінде (1899) 

жазған «Ахмет» атты əңгімесінде кен қазатын прийскіде еңбек ет-

кен қазақтардың ауыр жұмыс жағдайы туралы былай деп жазыпты: 

«Шалбар - дамбалдан басқа киімі жоқ, көбі жалаңаш, күнге күйген, 

қолдарында қайла, лом, күрек. Дамыл көрмей тас аударып жатыр... 

Əуелі  бізге  орысша  боқтасқан  дауыс  шықты.  Боқтап  тұрған  над-

смотрщик (жұмысшылардың үстінен қарайтын) екен.

... Заводта жұмыс қиын. Күнінде 16 сағат жұмысты қылатын. 

Ыстық, суық, қар, дауыл, жаңбыр демей ашық далада, сазда тұрып 

ауыр тастарды аударып, сондай қатты жұмысты қылғанда күніне 

20 тиын ақысы. Азғантай нан, қай уақытта ет беретін.

Мұнда жұмыс қатты, ұрады, алдайды» [15].

Əлихан Батыс – Сібір жағрафиялық қоғамының мəжілістерінде 

де  қазақ  ұлтына  байланысты  мемлекет  тарапынан  болып  жатқан 

қысымшылық,  келіспеушілік  əрекеттерді  қалт  жібермеді.  Мыса-

лы  қоғамның 1903 жылдың 27 қарашасында  өткен  мəжілісінде 

В.  В.  Фон – Рибен  қазақ  даласындағы  тау  –кен  өнеркəсібі 

жөніндегі баяндамасын талқылағанда, Ə. Бөкейханов сөз сөйлеп, 

тау – кен  өнеркəсібімен  айналысатын  кəсіпкерлердің  жергілікті 

тұрғындармен  отырған  келісім – шарттарының  мəтініне  сілтеме 

159

жасай  отырып,  кен  өндірушілердің  пайдалы  қазбаларды  қалай 

болса солай, жыртқыштар секілді талан – таражға салып жатқан 

еңбек əдістерін қатты сынға алады. Əлиханды қолдап сөйлеген В. 

Ф. Королев, мемлекеттік мүліктер басқармасының басқа құрылым, 

яғни Ішкі істер министрлігінің жұмысына араласуда сауатсыздық 

танытып отырғанын айтады [16]. 

Ə.  Бөкейханов  əсіресе  патша  үкіметінің  орыс  шаруаларын 

қазақ  даласына  қоныстандыру  саясатындағы  келеңсіздіктерге, 

қазақтарды  шұрайлы  жерінен  ығыстыру  саясатына  наразылық 

білдіріп,  оның  қаншалықты  келеңсіздік  əкелгенін  бұлтартпас 

дəлелдермен  көрсетіп,  мақалалар  жазды. 1913 жылы  Орынборда 

«Қазақ»  газеті  баспадан  шыға  бастағаннан - ақ  Əлихан  алғашқы 

жылғы  сандарында  «Төртінші  Дума  һəм  қазақ», «Көшпелі  һəм 

отырықшы  норма», «Дума  һəм  қазақ», «Жауап  хат», «Жер  жал-

дау  жайынан»  деген  мақалалар  жазып,  қазақ  даласына  Ресейдің 

Еуропалық  бөлігінен  дендеп  еніп  жатқан  қоныстандыру 

қозғалысын ретке келтіруге үндейді.

Əлихан «Көшпелі һəм отырықшы норма» деген мақаласында 

империялық  Ресей  үкіметінің  қазақ  даласындағы  «артық  жер-

лерді»  алып,  орыс  губернияларынан  көшіп  келген  келімсектерді 

орналастырудағы  басты  мақсаты  не  болғанын  ашып  көрсетеді. 

Ондай  пікірді  айтып  отырған  да  патша  шенеуніктері,  нақтылап 

айтсақ  переселен  управлениясының  бастығы  Глинканың 1913 

жылғы 11 маусымда  депутаттар  алдында  Думада  сөйлеген 

сөзі  екендігін  мысал  ретінде  келтіреді.  Глинка  ашықтан  ашық 

ешқандай  қымсынбай  былай  дейді: «Қазаққа  істеп  отырған 

жолсыздық емес ебіміз, əдісіміз бар: қазаққа тиісті жер беріп ор-

наластыру  турасында  думаға  закон  жобасын  кіргізбей  отырмыз. 

Кіргізбей отырғанымыздың мəнісі мынау: Көшпелі қалпында жер 

беріп  орналастырсақ  қазаққа  көп  жер  тиеді;  артылатын  жер  аз 

болмақшы. Оны дума арқылы законмен бекітіп қазаққа берген соң 

ала алмаймыз. Қазақ жері қазақтан көп артылып қалу үшін, яғни 

переселендерге қазақтан жерді көбірек алу үшін біз əдіс істеп отыр-

мыз.  Əдіс  қылу  жолсыздық  емес,  ептілік.  Біз  министр  советінен 

ептілік етуге рұқсат алып, қазақты ебімізге түсіруге қайырмалап 

едік, топ тобымен топырлап түсіп жатыр. Ол істеген ебіміз мынау 

еді. Қазаққа отырықшы болып жер алуға ырза болсаңдар, сендер-

160

ге де мұжықпен қатар 15 десятинадан еркек басына жер береміз 

деді. Айтуымыз – ақ мұң екен қазақтар отырықшы нормамен жер 

бер деп жабыла сұрап жатыр. Өткен жылда отырықшы нормамен 

қазақтарға 700 мың десятина жер бердік...» [17].

Міне,  Əлихан  қоныстандыру  басқармасы  бастығының  құпия 

хаты  не  досына  жасырын  айтқан  сөзін  емес,  мемлекеттік  дума-

да  бүкіл  депутаттардың  алдында  ашық  айтқан  сөзін  тайға  таңба 

басқандай  етіп  көрсеткен, «Қазақ»  газеті  арқылы  оқырмандарға 

жеткізуге тырысқан, түсінсе деген мақсат ұстанған. Мақаласының 

соңында: «Қазақтан  отырықшы  нормамен  жер  алушы  неғұрлым 

көбірек  болса,  соғұрлым  жер  көбірек  артылмақшы  һəм  пересе-

лендерге  көбірек  артылмақшы.  Отырықшы  норманы  қазаққа  не 

үшін шығарғандығын, отырықшы нормамен қазақтар жер алғанын 

переселен  чиновниктері  не  үшін  қуаттайтындығын,  қазақтарға 

түсіну енді қиын болмас шығар. «Тісі шыққан балаға шайнап бер-

ген  ас  болмас»  деп  көрсетеді.  Тісі  шыққан  адамдарға  айтылып 

отырған  сөз  ғой», - деп  жазыпты [18]. Сөйтіп,  Əлихан  қазаққа 

патша үкіметінің экономикада жүргізген ұлттық саясатының мəн 

– мағынасын ашып, яғни жергілікті тұрғындардың мүддесін аяққа 

таптаушылық, құнарлы жерлерін ептілікпен алудың қандай айла – 

тəсілдерін қолданып отырғанын түсіндіріп берген.

Ресей  жағрафиялық  қоғамның  қызметіне  араласу  барысында 

Əлихан  өзінің  дарынды  зерттеушілік  қабілеттерімен  көзге  түсті. 

Патша  үкіметінің  аграрлық  саладағы  жəне  қоныстандыруға  бай-

ланысты жүргізген саясатын жіті қадағалап, оның жағдайын жəне 

нəтижелерін бақылап отырды. Мəселен, 1907 жылдың жазында өз 

еркімен Тобыл губерниясының Тара үйезіндегі қоныстанушылыр 

орналасқан 27 поселкаларды  аралап,  статистикалық  зерттеу-

лер жүргізді. Осы жерде қоныстанған тұрғындардың құрылымы, 

материалдық жағдайы, жəне шаруашылық құрылысына толықтай 

сипаттама беріп, ондағы келеңсіздік, шешілмеген мəселелерді де 

қамтып, арнайы мақала жазды [19].

Ə.  Бөкейхановты  ұлт  патриоты  ретінде  əсіресе  толғандырған 

мəселе – XX ғасырдың басында аса қарқын алған орыс шаруаларының 

қазақ  даласына  шегірткедей  қаптап  қоныстануға  бет  алысы  еді. 

Əлихан патша үкіметінің Ресейдің орталық губернияларында жəне 

тағы  басқа  Еуропалық  аймақтарында  жерге  орналастыруға  байла-

161

нысты  қалыптасқан  күрмеулі  мəселелерді  қазақ  даласына  көшіру 

барысында шешпекші болған саясатын жақсы түсінді. Өйткені, XIX 

ғасырдың соңғы он жылдығында төрт жыл бойы Ресей империясының 

астанасы  Санкт – Петербургтегі  жоғары  оқу  орнында  білім  алды. 

Сол  кездегі  орыстың  бас  қаласында  жолдары  тоғысып,  саясаттың 

қара қазанда қайнап жатқан əр түрлі партиялар мен қозғалыстардың 

көздеген  идея,  мақсаттары,  революциялық  пиғылдың  белең  алуы, 

патша үкіметінің жүргізіп отырған саясаты жəне т. б. мəселелердің 

қалай бет алғанын ол көзімен көріп, ортасында болды. Ал, 1894 жылы 

елге оралып, қызметке тұрғанда, қоныстандыруға байланысты іс – 

шаралардың басы – қасында жүрді. Оған дəлел - Əлиханның Щер-

бина,  Швецовтар  басқарған  экспедицияларға  қатысып,  Омбыдағы 

қоныстандыру басқармасының қызметкері болып жұмыс істеуі де-

мекпіз.

Сондықтан  да  болар,  қоныстандыру  саясатының  қазақ 

халқының  болашақ  тағдырына,  саяси  жəне  экономикалық 

тəуелсіздігіне  қандай  қауіп  төндіргенін  Əлихан  жақсы  түсінді. 

Оған  қарсы  тұрудың  бір  жолы  ретінде  қолға  қалам  алып,  патша 

үкіметінің  саясатын  барынша  жіліктеп,  барша  халыққа  жеткізу 

екенін Əлекең уақытында сезіне де білді. Осы мақсатты өзінің кре-

досына айналдырған ол қоныстандырудың қазақ халқына қандай 

қиыншылық  əкелетінін,  оның  қалай  жүріп  жатқанын  айтып, 

баспасөз  арқылы  жазған  мақалаларымен  жеткізуден  жалықпады. 

Бұл мəселе, оның қайраткерлік, шығармашылық жолындағы өзекті 

тақырыпқа  айналды.  Осы  жолда  Əлихан  ешнəрседен  тайынбады 

да, қорықпады. Оған дəлел оның орыс газеттерінде жарияланған 

мақалалары. 1908-1910 жылдар аралығында Ə. Бөкейханов Санкт 

–  Петербургтен  шығатын  «Сибирские  вопросы»  журналында 

төмендегідей  мақалалар  жариялады: «Киргизы  на  совещании 

Степного генерал губернатора», «Переселенческие наделы в Ак-

молинской области», «Бюрократическая утопия», «Киргиз канце-

лярского  переселения», «Русские  поселения  в  глубине  Степного 

края», «Ничьи деньги», «Долой с дороги: идет овцевод!», «Пересе-

ленцы в Тарских урманах», «Ненужное генерал - губернаторство».

Жоғарыдағы  мақалаларында  Ə.  Бөкейханов  сол  кезеңдегі 

қоғамда  қалыптасқан  күрделі  əлеуметтік  мəселелерді  қарапайым 

əрі  түсінікті  жəне  əрбір  адамның  жүрегіне  жол  тартатындай 

162

əсерлі сөзбен айта білген. Ол оқырманның назарына өз халқының 

əлеуметтік  мəселелерінің  шиеленісіп,  қазақтардың  қалыптасқан 

өмір сүру дағдысының негізі шайқала бастағанын сөз етеді. Оны-

сы  орыс  билігіне  жету  үшін,  Ресейлік  саяси  жəне  əлеуметтік – 

экономикалық ортада пікір қалыптасу үшін, мақалаларды əдейі орыс 

тілінде  жазады.  Ондағы  тағы  бір  мақсаты,  өз  пікірін  түсінушілер 

мен қолдаушылар көбейсе деген ниеті болған деп жорамалдаймыз.

Жоғарыда келтірген сүбелі мақалалар тізбегі Далалық өлкенің ге-

нерал – губернаторы болған Иван Надаровтың жергілікті тұрғындар 

өкілдерімен  өткізген  жиналысқа  байланысты  жазылған  «Киргизы 

на  совещании  Степного  генерал - губернатора»  деген  еңбегімен 

басталады.  Онда, 1905-1907 жылдардағы  революция  кезіндегі 

қоғамдық – саяси қатынастардың тұрақсыздануына орай, жергілікті 

жерлерде земство енгізу жөніндегі сұрақты талқылау жəйі сөз бола-

ды. Əлихан алдымен бұл мəжілістің қандай оймен өткізілу сырын 

ашады. Оның ойынша, бұл іс басынан – ақ қазақтардың билікке де-

ген өкпе – назын, наразылығын басқа жаққа бұрып, генерал – губер-

натор  өлкені  мекендеген  жергілікті  тұрғындардың  қажеттіліктері, 

талап – тілектерін ескеруші тұлға дейтін пікір қалыптастыру үшін 

ұйымдастырылған мəжіліс деп жазады [20].

Ə. Бөкейханов сол кездегі шешілмеген көптеген мəселелердің 

түйіні  жер  иелену  жəне  жерге  орналастыруға  келіп  тірелетінін 

айтып, соны дұрыс шешудің жауабын іздейді. Осы мəселеге бай-

ланысты көптеген қосымша статистикалық материалдарды негіз-

ге  ала  отырып,  губернатор  Надаров  жəне  оның  қарамағындағы 

істейтін  шенеуніктердің  осы  келеңсіздіктерді  əділ  жəне  тең  ше-

шуге дайынбыз деген пиғылдарынан нəтиже шығарына сенбейді. 

Ол  нақтылы  мысалдармен  қазыналық  жер  өлшеушілердің  ойы-

на  келгенін  істеп,  мал  шаруашылығына  қолайлы  қысқы  жайы-

лымдар,  шабындықтар,  егістіктер  мен  жақсы  су  көздерін  жаңа 

қоныстанушыларға  кесіп  беріп,  қазақтарды  тастақ,  құм,  сортаң, 

батпақ,  сусыз  шөл  далаға  шеттетіп  тастағанын  жазады.  Əлихан 

қазақтардан,  су  көздерін  алып  қоюдың  астарында  олардан  кіріс 

түсіреміз деген ниет жатқанына сенімді екенін білдіреді. Сөйтіп, 

қоныстандыруды  ұйымдастыру  түрінің  өзі  жергілікті  халықтың 

онсызда шектеулі қорларын шамадан тыс қанауға бағытталған де-

ген қорытындыға келеміз.

163

Пайдаланған əдебиеттер тізімі:

1.  А.  Айталы.  Ұлт  саясаты:  басымдықтар  мен  мақсаттар.  Ұлт 

саясатының мəні. - Егемен Қазақстан, №3, 2008. 4 б.

2.  Бұл да сонда, 4 б.

3.  Қазақ совет энциклопедиясы, т. 6, Алматы. 1975. 468-469 б.

4.  Бұл да сонда, том 4, 110 б.

5.  Ю. Г. Попов. Свидание с Сары – аркой. Алматы. Казахстан, 1980. 

с. 45 

6.  Бұл да сонда, 45 б.

7.  Бұл да сонда 46 б.

8.  В.А.Пазухин. Металлургия в Киргизской степи. М-Л.,1926.с.16.

9.  Бұл да сонда, Ю. Г. Попов, 48 б.

10.  Полное собрание законов Российской империи за 1819 г. XXXII, № 

25119.

11.  Известия о рудниках в Кригизской степи. – Вестник Европы, 1816. 

ч. 87, кн. 11, с. 327-328.

12.  Бекмухаметов Е. Б. Цветная металлургия и горное дело дореволюци-

онного Казахстана. Алматы. 1964. с. 29-30.

13.  А. Азиев. Сокровища Сарыарки. Алматы. Казахстан, 1986. 13-с.

14.  Бұл да сонда, Бекмухаметов Е. Б., 21 б; Дильмухамедов Е. Из исто-

рии горной промышленности Казахстана. Алматы. 1976. с. 8-108.

15. «Дала уалаятының газеті». Алмата: Ғылым, 1992. 89-94 б.

16.  Отчеты о деятельности Западно –Сибирского отдела РГО за 1903. г. 

Омск, 1905. с. 12-13.

17. «Қазақ» газеті / Бас редактор Ə. Нысанбаев. Алматы. «Қазақ энци-

клопедиясы» Бас редакциясы, 1998. 44-45 б.

18.  Бұл да сонда, 45 б.

19.  А. Букейханов. Переселенцы в Тарских урманах / Из записной книж-

ки статистика /. Сибирские вопросы. № 11, 1908. 23 марта, с. 1-9; № 

12, 1908. 31 марта, с. 7-12.

20.  Ə. Бөкейхан. Киргизы на совещании Степного генерал – губернато-

ра. Таңдамалы (избранное) / Гл. ред. Р. Нургалиев. Алматы: «Қазақ 

энциклопедиясы», 1995. с. 249.

164

жүктеу/скачать 5,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: