Сборник статей (часть 2) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк 73 и 66

91
онного  развития  Правительство  страны  утвердило  Стратегию  территориального  развития  РК 
до 2015 года и Стратегию форсированного индустриального – инновационного развития РК на 
2010 – 2014гг., в соответствии с которыми предполагается обеспечить диверсификацию и повы-
сить конкурентоспособность экономики Казахстана в долгосрочном периоде, усилить взаимо-
действие бизнеса и государства, сформировать благоприятный инвестиционный климат [1].
Мировой опыт показывает, что экономическое развитие страны напрямую зависит от конку-
рентоспособности ее регионов. Под конкурентоспособностью региона понимается его способ-
ность достигать высокого и постоянно растущего уровня жизни населения за счет повышения 
производительности труда и рационального использования капитала, эффективной территори-
альной организации бизнеса, интеграции с национальным, региональным и международными 
рынками [2].
Понятие «конкурентоспособный регион» способно наполнить ся реальным содержанием в 
единстве и взаимодействии трех состав ляющих, которые подробно описаны в таблице 1.
Особенностью экономики Казахстана, как известно, является высокая неоднородность эко-
номического пространства республики. Однако до сегодняшнего дня в работах, посвященных 
оценке положения регионов республики, остается ряд важных вопросов анализа и прогнозиро-
вания конкурентоспособности как одной из основных характеристик экономического положения 
регионов республики. Наиболее важным при оценке конкурентоспособности региона является 
определение конкурентного преимущества региона – определенной ценности, присущей только 
этому региону, отличающей его от других регионов и позволяющей успешно конкурировать. 
Ввиду  того,  что  современное  развитие  Казахстана  имеет  отчетливо  выраженный  регио-
нальный  контекст,  возникает  необходимость  проведения  ранжирования  регионов  республики 
по степени схожести в экономическом развитии с целью выработки действенной политики, на-
правленной на сглаживание различий в их развитии в и использования полученных результатов 
в рамках разработки мероприятий реализации Стратегии территориального развития РК до 2015 
года.
Таблица 1 –  Основные составляющие конкурентоспособности региона
№
понятие
содержание понятия
1
Конкурентоспособность 
региональной власти
внедре ние эффективных и демократических по 
содержанию механизмов административного управления, 
кадровое обновление и омоложение, формирование доверия 
к институтам и носителям власти
2
Конкурентоспособность 
социального 
(человеческого) 
потен циала
повышение стандартов жизни для всех слоев населения, 
развития человеческого ресурса, обеспечение социально-
экономической и политической привлекательности 
реги она, инициирование процессов самоорганизации мест-
ного сообщес тва
3
Конкурентоспособность 
бизнеса
«завоевание» рынков региона и продви жение 
на другие рынки, втягивание местных бизнес-структур в 
реализацию собственных и общенациональных инвести-
ционных проектов, лоббирование и отстаивание интересов 
бизнес-сообщества 
Источник: составлено автором
Уровень экономического развития регионов можно оценить с помощью ряда показателей. 
В качестве анализируемых данных экономического и инновационного развития регионов Казах-
стана были выделены следующие показатели:
1) инновационная активность: количество инновационно-активных предприятий;
2) человеческий капитал: численность экономически активного населения на 1000 жителей;

92
3) частный капитал: промышленные инвестиции на душу населения;
4) общественный капитал: бюджетные инвестиции на душу населения;
5) региональная концентрация бизнеса: численность активных предпринимателей на 1000 
кв. км; число зарегистрированных предпринимателей, на 1000 жителей;
6) валовой региональный продукт (ВРП) на душу населения. 
Выделенные индикаторы, хоть и являются качественно различными по экономическому со-
держанию и количественно разнонаправленными, в то же время позволяют учитывать особен-
ности регионов и группировать их по уровню развития (табл.2). 
Оценка состояния развития регионов РК проведена с учетом 3 важнейших составляющих: 
уровень  жизни  населения,  показатели  конкурентоспособности  (производительности)  и  инно-
вационного развития. При расчете индекса уровня жизни использовались субиндексы: ВРП на 
душу населения, покупательной способности населения, уровня безработицы, бедности и т.п. 
Видно, что по данным показателям, лидирующее положение занимают города Алматы и Астана, 
а наихудшее – Жамбылская область. 
Таблица 2 – Ранжирование регионов РК по уровню индустриально-инновационного разви-
тия на начало 2011г.
№
отсталые 
(1,3-1,6)
среднеразвитые (1,7-
1,9)
развитые 
(2,0-2,3)
высокоразвитые 
(более 2,4)
1
СКО
Костанайская
Атырауская
г.Алматы
2
Кызылординская
ЮКО
Павлодарская
3
ЗКО
Мангистауская
г.Астана
4
Акмолинская
Алматинская
Карагандинская
5
Жамбылская
Актюбинская
ВКО
Источник: составлено автором
В индексе конкурентоспособности региона учитывались такие показатели: инвестиционная 
активность,  распределение  предприятий  сельского  хозяйства  и  промышленности,  производи-
тельность труда и пр. (рис.1).
Рисунок 1 – Рейтинг регионов РК по показателю конкурентоспособности
Интерпретируя полученные результаты, необходимо отметить, что большая часть изучае-
мых регионов обладают низким уровнем конкурентоспособности. Относительно высокими по-
казателями в рейтинге обладают город Алматы и Атырауская область, однако эта же область 
находится на одном из последних мест по уровню жизни населения, что свидетельствует о необ-
ходимости проведения активной социальной политики. Средний уровень конкурентоспособно-

93
сти преобладает в Карагандинской, Павлодарской и Восточно-Казахстанской областях, а отстает 
опять же Жамбылская область [3].
Изучение внутренней среды регионов, проведенное по методологии SWOT-анализа, позво-
лило выявить следующие группы факторов индустриально-инновационного развития (табл.3).
Развитие экономики в рыночных условиях выявило как конкурентные преимущества от-
дельных территориально-хозяйственных систем страны, так и их недостатки, связанные с раз-
личными возможностями адаптации к рынку. По результатам проведенных исследований, были 
выявлены такие проблемы в индустриально-инновационном развитии регионов: узкая сырьевая 
направленность; несогласованность действий центральных и местных исполнительных органов; 
отсутствие современной инфраструктуры; дезинтеграция экономического пространства страны 
в силу неразвитости транспортно-коммуникационной сети; технологическая и техническая уста-
релость производственного аппарата; недостаточная инновационная активность предприятий; 
отсутствие действенной связи науки с производством, недостаточное финансирование научно-
исследовательских  и  опытно-конструкторских  работ;  ухудшение  качества  исследовательского 
персонала, уменьшение интереса молодежи к научной деятельности; неосведомленность о воз-
можностях венчурного финансирования (концентрация венчурной инфраструктуры в основном 
в г.Алматы); отсутствие центра ответственности за формирование и реализации единой государ-
ственной политики в области инновационно-технологического развития страны и т.д.
Таблица 3 – Факторы инновационного развития регионов Казахстана
преимущества и благоприятные факторы риски и сдерживающие факторы
Наличие природных ресурсов
Разрыв между наукой и производством
Высокий образовательный уровень населения  Отсутствие системы, координирующей на-
циональный, региональный и отраслевой 
уровень инноваций
Политическая стабильность
Недостаточная последовательность в реали-
зации государственной политики 
Государственная поддержка и стимулирова-
ние развития индустриально-инновационной 
системы страны
 Слабая инновационная культура и нехватка 
квалифицированного персонала в области 
трансферта технологий
Сильная вертикаль власти, основанная на 
строгой субординации и дисциплине в госор-
ганах 
Отсутствие эффективного механизма взаимо-
действия с представителями бизнес и научно-
го сообщества
возможности
угрозы
Рост взаимодействия между наукой и произ-
водством 
 Отрыв от научно-технологического и произ-
водственного уровня развитых стран
Повышение производительности труда за 
счет новых технологий 
Закрепление сырьевой направленности эко-
номики
Лидерство в перспективных высокотехно-
логичных отраслях, за счет конкурентных 
преимуществ 
Низкая популярность инженерно-
технических специальностей и утечка интел-
лектуальных ресурсов за границу
Рост рынков сбыта высокотехнологичной 
продукции за счет интеграционных процес-
сов (Таможенный союз, ВТО) 
Возрастающая конкуренция со стороны за-
рубежных высокотехнологичных компаний
Создание условий для возврата интеллекту-
альных ресурсов 
Смена приоритетов в государственной поли-
тике и недостаточное финансирование
Источник: составлено автором
В целом, оценка сложившейся в РК ситуации позволяет сделать вывод, что национальная систе-
ма поддержки и внедрения инноваций остается слабым звеном, поскольку в стране нет эффективной 
системы конвертирования отечественных и зарубежных знаний в национальное богатство.

94
Анализ зарубежного опыта позволил выделить ряд мер государственной поддержки и сти-
мулирования инноваций, а также повышения с их помощью конкурентоспособности экономики, 
учитывая специфику Казахстана:
- ориентация на частно-государственное партнерство. Инновационное развитие не может 
быть обеспечено за счет бюджетного финансирования, однако такие средства, выделенные пра-
вительством, могут послужить катализатором инновационных проектов;
- существенное  софинансирование  проектов  со  стороны государства  (в Чили и Израиле 
около 40% ) при сохранении  управления  проектами в руках бизнеса. Попытки избыточной ре-
гламентации инновационной деятельности со стороны государства обычно приводят к провалу 
совместных программ;
- поддержка не только собственных разработок, но и импорта технологий и нововведений. 
Наибольший  эффект  заимствования  технологий  был  достигнут  в  развивающихся  странах  в 
среднетехнологичных отраслях, не отягощенных строгими ограничениями международного ре-
жима защиты интеллектуальной собственности и не требующих чрезмерно высоких стартовых 
затрат;
-  реализация  функций  поддержки  через  бизнес-посредников.  Риск  неэффективного  ис-
пользования финансовых средств возрастает в тех случаях, когда государственные органы не-
посредственно взаимодействуют с компаниями, претендующими на поддержку. К примеру, в 
Чили программы поддержки инноваций реализуются не министерствами, а 21 независимыми 
агентствами, большинство из которых функционирует как частные неприбыльные корпорации, 
работающие по контракту с правительством;
- предоставление услуг вместо денег. Стимулы к извлечению ренты из взаимодействия с го-
сударственными органами ослабевают, когда предприятия вместо денег получают услуги (обуче-
ние персонала; содействие сертификации продукции; обеспечение бизнеса научно-технической 
информацией и результатами НИОКР, осуществляемыми за счет госбюджета; предоставление 
площадей на территориях ВУЗов или НИИ на льготных условиях).
Также с целью решения вышеуказанных проблем предлагаются следующие рекомендации 
по  совершенствованию  государственного  регулирования  инновационного  развития  регионов 
страны:
1) реализация кластерных инициатив с целью содействия в формировании инновационной 
среды, обеспечивающей связь между крупными университетами, научными центрами, предпри-
ятиями, отечественными и зарубежными инвесторами и другими структурами, занимающимися 
трансфертом технологий и инновационным производством (рис.2). 
2)  ежегодное  увеличение  уровня  бюджетного  финансирования  фундаментальных  и  при-
кладных исследований путем пересмотра отношения к науке с целью ее финансовой, органи-
зационной и общественной поддержки. По примеру промышленно развитых стран установить 
жесткий процент отчислений на науку, который оставался бы неизменным вне зависимости от 
хозяйственной конъюнктуры;
Государственные
органы
Иностранные
компании
Предприятия
Институты
развития
Учреждения
и организации
Рисунок 2 – Взаимодействие внутри инновационного кластера
3) совершенствование законодательства в области защиты 
прав  интеллектуальной  собственности  (развитие  брэндинга, 
патентной активности) и промышленной деятельности (при-
нятие  законов  «О  регионах»,  «О  государственной  промыш-
ленной политике» и др.), наделение местных органов власти 
большими  полномочиями  в  данных  сферах  (эффективным 
могло бы стать создание Министерства регионального разви-
тия в Казахстане, используя накопленный РФ опыт функцио-
нирования данного института власти);
4) разработка и реализация мер по стимулированию аутсорсинга крупными иностранны-
ми и национальными компаниями, предполагающего передачу на подряд субъектам малого и 

95
среднего бизнеса тех бизнес-функций или частей бизнес-процесса, которые подрядчик может 
выполнить лучше;
5)  проведение  комплексного  исследования  состояния  развития  промышленного  произ-
водства  и  экономического  потенциала  каждого  региона  (района,  города,  села,  приграничной 
или  депрессивной  территории),  включая  технологический  мониторинг,  с  целью  разработки 
Индустриально-инновационной карты размещения производительных сил и определения пер-
спектив регионального развития.  
Проведенное исследование подтверждает обоснованность инновационно-ориентированного 
сценария  развития  регионов  РК.  Правильно  подобранная  стратегия  развития,  учитывающая 
кластерный подход и региональную специализацию, поможет найти золотую середину, решить, 
каким путем достичь высоких результатов по внедрению инноваций и какие меры будут приня-
ты Правительством для создания и эффективного функционирования региональных экономик. 
Предложенные меры будут способствовать более уверенному вхождению Казахстана в между-
народное сообщество, позволят предпринимателям развивать сотрудничество в условиях равно-
правного партнерства и с достаточным уровнем конкурентоспособности, где государство будет 
отвечать за безопасность, а рынок – за качество. 
список литературы:
1. Указ Президента Республики Казахстан от 28 августа 2006 года № 167. Стратегия территориального раз-
вития РК до 2015 года. – Астана, 2006.
2. Янин А.Н. Региональная экономика и управление: Учебное пособие. – М.: Проспект, 2010. – 248 с.
3. Официальный сайт Агентства по статистике РК http://www.stat.kz 
Серикбаева А.Д.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
филология, әдебиеттану және 
әлем тілдері факультетінің 
2-курс магистранты 
ҚазаҚстан территориясындаҒы Жер-су аттарыныҢ лингвомӘдени 
ерекШелІктерІ
Қазіргі  таңда  лингвистиканың  антропоцентристік  парадигма  тұрғысынан  зерттелуі  оно-
мастика  ғылымының  одан  ары  дамуына  жол  ашып  қана  қоймай,  аталған  ғылымның  аралық 
пәндер негізінде шешімін табатын түрлі мәселелері айқындалды. Аталған мәселе топонимикаға 
тікелей қатысы бар. Жалпы жалқы есімдер семантикалық, морфологиялық, құрылымдық аспект 
тұрғысынан жүйелі түрде зерттелген. Ономастикаға антропоцентристік парадигма тұрғысынан 
келгенде  қазақ  жалқы  есімдерін  түрлі  аспектіде  (лингвокогнитивтік,  лингвоелтанымдық, 
лингвомәденитанымдық, лигвопсихологиялық) қарастыруды қажет етеді. Осы мәселеге байланы-
сты Б.М. Тілеубердиевтің «Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері» (2006), 
Қ.Қ.  Рысбергеннің  «Қазақ  топонимиясының  лингвокогнитивік  және  этномәдени  негіздері» 
(2010) атты докторлық диссертацияларды атауға болады. 
Б. Тілеубердиев қазақ жалқы есімдерін зерттеудегі когнитивиік әдістің ерекшеліктерін, со-
нымен қатар қазақ есімдерінің номинативтік қызметіндегі линговмәдениттанымдық аспектілерді, 
жалқы есімдердің семиотикалық  қырларын қарастған.
Қ.  Рысберген  қазақ  топонимдерін  лингвокогнитивтік  аспект  тұрғысынан  қарастырып, 
ұлттық топонимдердің ұлттық топонимдік кеңістіктің категориалды аймақтарын, идеографиялық 
мазмұнын, топонимдік ақпараттардың жіктемесін жасап, қазақ тіліндегі топонимдік бірліктерді 
ұлттық  мәдени  кодтың  репрезентанттары  ретінде  қарастырды,  топонимдік  номинацияның 
лингвокогнитивтік негіздері мен психолингвистикалық механизмдерін т.б. мәселелерді анықтап 
берді.

96
Сонымен бірге топонимдерді этнолингвистикалық аспектіде қарастырған А. Әлімханның 
«Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймақ топонимдерінің тілдік және этномәдени негіздері» (2001), 
З. Құлманова «Жамбыл облысы ойконимдерінің тарихи-лингвистикалық және этномәдени сипа-
ты» (2006), А. Жартыбаев «Орталық Қазақстан топонимиясының тарихи-лингвистикалық және 
этномәдени негіздері» (2006) атты кандидаттық, докторлық диссертациялар бар.
Ұлттық  топонимдерді  лингвомәдениеттанымдық  аспектіде  қарастыру  «жалпы  мәдени 
нормада, оқиғалық нормада және коммуникативтік өзін-өзі ұстаудағы жекелеу нормада жалқы 
есімдердің қолдану шарттылығын анықтау; жалқы есімдер көрініс тапқан мәдениетті халықтың 
жады ретінде анықтау; белгілі халықтың мифологиялық көзқарасы, жеке ақпаратқа ие жалқы 
есімдер  ұлттық-мәдени  семантикасы,  яғни  нақты  тарихи  тілдік  қоғамдастықтың  мәдени 
құндылықтарына негізделген тұрмыстың ұлттық формаларын көрсететін жалқы есімдер жүйесін 
зерттеуге» [1:42] бағытталады.
Ұлттық  мәдени  ақпарат  беретін  жер-су  аттарын  лингвомәдениеттанымдық  аспект 
тұрғысынан қарастыру зерттеліп отырған топонимдер мен мәдениеттің бір-бірімен өзара бай-
ланысы,  сабақтастығы  басты  назарға  алынады.  Осы  ретте  тіл  мен  мәдениеттің  өзара  байла-
нысы анық көрініс табады. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы жөнінде лингвистикада В. 
Гумбольдтың  антропоцентристік  идеясы  ғылыми  теориялық  концепция  ретінде  басшылыққа 
алынады. Соңғы жылдары тіл мен мәдениеттің өзара тығыз байланыстылығы, тұтастығы мен 
бірлігі, мәдениетті тіл арқылы тану т.с.с. Ресей ғалымдары В.А. Маслова, В.В. Воробьев, Е.М. 
Верещагин, А.Г. Костомаров, В.В. Красных т.б. еңбектерінде қарастырылды. Қазақ тіл білімінде 
бұл мәселе А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, Н. Уәлиев, Ж. 
Манкеева, Г. Смағұлова, А. Ислам т.б. еңбектерінде қарастырылған.
В.А.  Маслова  лингвомәдениеттануды  «лингвистика  мен  мәдениеттің  тоғысуында  пайда 
болған лингвистиканың бір саласы», «ұлттық тілдің өмір сүруін нақты зерттейтін және тілдік 
процестерде  материалдық  және  рухани  мәдениеттің  пайда  болуын  көрсететін  гуманитарлық 
пән»  ретінде  немесе  «мәдениеттану  мен  тіл  біліміндегі,  этнолингвистика  мен  мәдени 
антропологиядағы  зерттеулердің  нәтижелерін  өзіне  қабылдайтын  білімнің  интегративті  са-
ласы»  ретінде  анықтайды  [2:9,  30].  В.В.  Красных  лингвомәдениеттану  саласына  мынадай 
анықтама береді: «Әлемнің ұлттық бейнесін, тілдік санасын, менталды-лингволды комплекстің 
ерекшкліктерін зерттеумен тығыз байланыста болатын, дискурста және тілде мәдениеттің пайда 
болуын, көрінуін және фиксациялануын зерттейтін пән» [3:12].
Лингвомәдениеттану — ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этика-
эстетикалық, рухани және тұрмыстық қатынастар мен олардың заңдылықтарын тілдік құралдар 
арқылы  зеттейтін  тіл  білімінің  бір  бағыты.  Осы  тұрғыдан  алғанда  лингвомәдениеттанудың 
негізгі мақсаты — ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, халықтың танымдық рухани болмысын, 
мәдениетін таныту [4:37].
Топонимдерді  лингвомәдениеттанымдық  аспект  тұрғысынан  қарастыру  қазақтың  ұлттық 
дүниетанымының,  мәдени-тарихи,  әлеуметтік,  рухани  және  материалдық  құндылықтарының 
топонимдерде таңбалануын анықтауға мүмкіндік береді.
Топонимдер ― жер бетіндегі кез келген табиғи немесе адам жасаған объектілер атауынан 
тұратын жалқы есім түрі. Атауы бар объектілер нақты аймаққа бекітілген. Кез келген топоним 
атау қызметімен қоса объектіге сілтеу қызметін де атқарады. Сонымен қатар олар объектінің 
ерекшелігіне, атаудың идеологиялық және эмоционалды бояуына қарай қосымша ақпарат бере 
алады. Белгілі бір аймақтың топонимиконы тарихи қалыптасады. Онда өткен дәуір топонимдері 
сақталады, сондықтан топонимдердің әр қабаты тарихи дәуірге, сол аймақта қоныстанған халық 
тарихына қатысты «қаттамаға» теңейді [1:62].
Топонимиялық атаулардың пайда болуына, қалыптасуына, дамуына ұлттың мәдени өмірі 
әсер етеді және «атауды қалыптастырған немесе пайдаланып жүрген халықтың мәдениетіне ешбір 
байланысы жоқ атау болмайды» [5:131]. Себебі, атаулар жүйесі ― ұлттың дүниетанымының, 
психологиясының,  материалдық  дүниесінің  вербалды  көріністерінің  тоғысқан  жиынтығы. 

97
Ұлттық  топонимдердің  семантикасын  танып,  олардың  ұлттық  ерекшеліктерін  айқындауда 
ұлттың мәдениетімен бірлікте қарастыратын лингвомәдениттанымдық аспектінің маңызы зор. 
Ұлттық  топонимдер  өз  бойынан  ұлттың  этникалық  құрамы  мен  мекендері,  шаруашылығы, 
дүниетанымы,  әлеуметтік  өмірі,  наным-сенімі,  әдеп-ғұрпы,  салт-дәстүрі,  яғни  материал-
ды  және  рухани  құндылықтар  жайында  ақпарат  береді.  Бұл  жағдайда  ұлттық  топонимдерді 
лингвомәдениттанымдық аспектіде зерттегенде Қазақстан аумағындағы ұлттық топонимдердің 
лингвомәдени сипатын айқындауға мүмкіндік туады.
Лингвомәдениеттану  ғылмының  негізгі  зерттеу  объектісі  ―  белгілі  бір  ұлттың  неме-
се  қоғамның  мәдени  этнобелгілері.  Кез  келген  мәдени  энобелгілер  белгілі  бір  дәрежеде 
материалдық  және  рухани  мәдениет  жиынтығынан  құралады.  Қазіргі  таңда  материалдық 
және  рухани  мәдениеттің  салаларын  лексика-семантикалық  топтарға  бөледі.  Мәселен,  Б. 
Тілеубердиев Оңтүстік Қазақстан топонимдерін осы тұрғыдан екі топқа бөліп қарастырады: 
1) Материалдық мәдениетке байланысты этномаркерлі топонимдер;
2) Рухани мәдениетке байланысты этномаркерлі топонимдер.
А. Жартыбаев Орталық Қазақстан топонимдерін этномәдени тұрғыдан материалды және 
рухани мәдениетке қатысты топонимдер деп екіге бөледі, әрі оларды іштей саралап, бірнеше 
топтарға бөлген: 
1.Материалдық мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер;
2. Рухани мәдениетке байланысты аймақтық топонимдер.
Жинаған материалдар бойынша Қазақстан аумағындағы халықтың мәдени құндылықтарынан 
ақпарат беретін ұлттық сипаттағы жер-су аттарын төмендегідей топтастырдық:
1.Материалды мәдениетті айқындайтын топонимдер;
2.Рухани мәдениетті айқындайтын топонимдер.
Қазақ  халқының  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  рухани  және  материалдық  байлығы 
Қазақстанның жер-су атауларынан орын алған.
Мәдениет — адам жасаған, сондай-ақ қоғам дамуының белгілі бір деңгейіне тән рухани және 
материалдық құндылықтардың жиытығы. Мәдениет ұғымы тіл, салт-дәстүр, наным-сенімнің, 
құндылықтар  мен  салттардың,  көркемөнер  жетістіктерінің  барша  жиынтығы  ұғымдарын 
қамтиды. Кей ретте мәдениет ұғымы өркениет ұғымының синонимі ретінде жұмсалады [6:165].
Топонимдер халық өмірінің барлық салаларымен байланысады. Себебі ежелден-ақ адамзат 
қауымы табиғат аясында өмір сүру арқылы өзін қоршаған ортаға бейімделіп, соған лайықты 
кәсіп,  шаруашылықпен  шұғылданып,  сол  шаруашылығына  сай  еңбек  құралдарын  жасап, 
тұрмыстық  заттармен,  жабдықтармен  өзін-өзі  қамтамасыз  етті.  Қоршаған  ортаға  атау  беріп, 
сөзбен таңбалап отырған. Әрбір этностың ұлттық тілінде ғасырлар бойы сақталып келген ұлттық 
рухани және мәдени құндылықтары көрініс тауып отырады. Қазақ халқының ғасырлар барысын-
да қалыптасқан рухани және материалдық байлықтары сөздік қорының құрамдас бөлігі болатын 
атамекеніндегі жер-су атауларынан орын алып, топонимияның ұлттық сипатта қалыптасуында 
маңызды рол атқарған.
Материалдық  мәдениет  ―  жер  бетінде  тіршілік  еткен  адамдардың  өзі  өмір  сүруі  үшін 
жасаған түрлі еңбек құралдарымен қоса, тұрғын үйлері, ғимараттары, мәдени ескерткіштері, 
киген киімі, тіпті жүріп-тұрған көлігіне дейін, толып жатқан көзге көрінетін, әрі өзінен кейін 
ұрпақтарына қалдырып отырған заттық байлығы [7:141]. Топонимикалық жүйенің қалыптасуына 
қазақ  халқының  шаруашылығы,  кәсіптік  іс  жүргізуі,  тұрмыс-тіршілігі,  әлеуметтік  жағдайы 
белгілі бір деңгейде өз ізін қалдырып отырды.
Мал шаруашылығына қатысты топонимдер:  Атбасар,  Ақешкі,  Ақбура,  Бозбие,  Бозінген, 
Боталы,  Күзеутабылды,  Қойтаған,  Қора,  Қозықырған,  Қойсалған,  Қойкеткен,  Нарөлген, 
Тайсойған,  Тұлпар,  Қыстаукөл,  Қойсоғым  т.б.  Қазақтың  шаруашылығының  топонимдерде 
таңбалануын  қарастырғанда  халықтың  мал  шаруашылығына  қатысты  жайылым,  қора,  жай-
лау, күзеу, қыстау, құдық сияқты атауларды да қарастырамыз. Өйткені, ерте кезеңдерден ба-
стап  дамыған  мал  шаруашылығына  қатысты  жер-су  атауларында  халықтың  санасында  ғана 

98
көрініс  беретін  көптеген  этномәдени  ақпараттар  сақталып  қалған.  Олардың  бойындағы 
энциклопедиялық,  мәдени  т.б.  білім  қорын  ұлттың  мәдени  таным-түсінігіне  қатысты  зерт-
теу топонимдердің лингвомәдени сипатын ашуға мүмкіндік береді. Қазақтардың негізгі күн 
көріс  көзі  мал  шаруашылығы  болғандықтан,  малдың  жазда  жайлауға  шығуы,  күзде  күзеуге 
баруы, қыста қыстауға қыстауы топонимдерде таңбаланған. Мысалы, Қойтаған, Қарақыңғыр 
(құдық), Кебеже (жайлау), Жайлау, Қыпшақжайлау, Күзеутабылды, Қыстау, Қыстаукүршім, 
Қыстақ, Жаманқора, Қазғанқора т.б. 
Күнделікті  тұрмыста  қолданылатын  заттар  ұлттық  топонимдерде  таңбаланған  және  осы 
топтағы топонимдер Қазақстан аумағында көп кездеседі. Көбінде олар микротопонимдер болып 
келеді. Мұндай топонимдерге мына атауларды жатқызуға болады: Айнабұлақ, Айнакөл, Айна-
тас, Арбалы, Арбақалған, Балтақалған, Бесікқорған, Бөрікқорған, Бөріктал, Бөріктас, Қазан, 
Қақпақ, Қазансу, Қапшықкөл, Қарқара, Керегетас, Керегежартас, Кебежетас, Кілемжайған, 
Қоржынкөл,  Қоржынтүбек,  Құмыра,  Маржанбұлақ,  Маржанкөл,  Мақпал,  Найзатас, 
Найзашоқы, Ошақты, Қамшылыбас, Саты, Сандықтау, Сандықтас, Саба, Сабажарылған, 
Саумалкөл, Сабынды, Тарақтас, Тұз, Тұзкөл, Түндік, Шөміштікөл, Шоқпар, Шолақсандық, 
Шотқалған, Шымылдық, Шымылдықсай т.б. 
Жоғарыда аталған топонимдердің құрамынан киім-кешек, ыдыс-аяқ, күнделікті тұрмыста 
қолданылатын  заттар  орын  алған.  Оның  өзіндік  себептері  бар.  Бұл  топонимдердің  барлығы 
дерлік метафоралану арқылы жасалған. Топонимдердің метафоралану нәтижесінде пайда бо-
латынын, тұрмыстық заттардың оним жасау үшін метафоралану процесін     Қ. Рысбергенова 
докторлық диссертациясында көрсеткен:
«Этнографиялық  бұйым  мен  географиялық  нысананың  ортақ  белгілерін  салыстыру, 
салғастыру барысында метафоралық номинация нәтижесінде табиғи нысана атауы ― оним пай-
да болуы. Мұны біз топонимиялық артефактілік метафоралану нәтижесі деп қараймыз. Оның 
метафоралану процесіне төрт компонент атсалысады: екі категорияға жататын нысаналар:
1.(бұйым) сандық және тау; 
2.әрқайсысының жеке (салыстырылатын) белгілері» [8:32]. 
В. Маслова «метафораны мәдениетті танудың тәсілі ретінде» [2:88] көрсетеді. Осы тұрғыдан 
келгенде  метафораланған  топонимдік  атаулар  мәдениеттің  көрсеткіші  екенін  анықтауға 
мүмкіндік береді.
Бұл аталған топонимдер шартты түрде материалды мәдениетті таңбалайтын топонимдер 
деп бөлінген, себебі материалдық мәдениет пен рухани мәдениет бір бірімен сабақтасып, бірін 
бірі толықтырып отырады. Мәселен, топонимдерді концеп ретінде алып, оларға концептуалдық 
талдау  жасау  барысында  концептінің  өзегіндегі  нақты  мағынасы  шеткі  жақын  және  алыс 
аймақтарда ол міндетті түрде халықтың рухани мәдениетінің көрсеткіштерімен: наным-сенім, 
салт-санасы, әдеп-ғұрпы, мифологиясымен астасып жатады. 
Рухани мәдениет ― адамдардың өмір сүру, тішілік ету барысында сол ұлттың тұмыс салты, 
білімі, заңы, этикасы, ғылымы, діні, мифологиясы, рухани дүниелері ― өнері, өлеңдері, мақал-
мәтелдері, фразеологизмдері, нақыл сөздері т.б. [7:141]. Қазақтардың шаруашылық мәдениетін 
жүргізу барысында материалдық мәдениетімен бірге рухани мәдениеті де дамып отырды. Ру-
хани мәдениеттің дамуына түрлі факторлар (саяси, әлеуметтік, экономикалық т.б.) әсер етіп 
отырды. Рухани мәдениеттің топонимдерде таңбалануын Қазақстан аумағындағы мына жер-су 
аттарынан байқауға болады: Бектау ата, Әулиеағаш, Келіншектау, Қазығұрт, Қошқар ата, 
Қоңыр әулие, Майбұлақ, Майлыкөл, Әулиекөл, Намазкөл, Мешіт, Шайтанкөл, Шайтантөбе, 
Ашамайлы, Бәйгетам, Бәйгетөбе, Көкпарсай, Тоқмақсалды, Аңырақай, Күлтөбе, Ойрантөбе, 
Қалмаққырылған т.б.
Ұлттық  топонимдер  халықтың  шарушылығы,  әлеуметтік  өмірі,  мәдени  құндылықтары 
әсерінен пайда болған, яғни экстралингвистикалық факторлар топонимдердің пайда болуына 
негізгі  себеп.  Ұлттық  топонимдердің  ерекшелігі  –  олар  белгілі  бір  реттілікпен  таңбаланып 
отырған: апеллятив пен номинацияланатын обьект бір бірімен идентификацияланып отырған. 

99
Ұлттық  топонимдік  атаулар  номинацияланған  объектінің  мәнін  толық  аша  алады,  сонымен 
қатар олар халықтың материалды және рухани құндылықтары жөнінде мәдени ақпарат беруге 
қабілетті.
Кез  келген  ұлттық  топонимдердің  бойында  тарихи-мәдени  ақпараттар  сақталады  және 
олардың кумулятивті қызметі ұлттық топонимдерде анық көрінеді. Себебі кез келген ұлттық то-
поним халықтың ғасырлар бойы жинақтаған білімдерін көрсетеді және ол білімдері топонимнің 
кумулятивтік қызметі арқылы ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: