Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

311
Свыше четверти века успешно действует Ассоциация стран Юго-Восточной Азии (АСЕ-
АН), в которую входят наиболее развитые государства региона: Сингапур, Индонезия, Малай-
зия, Таиланд, Филиппины, а также султанат Бруней. 
Тяготение к интеграции ощущается и на другом конце Азии – на Среднем Востоке, где 
с 1981 г. активно функционирует Совет по сотрудничеству арабских государств Персидского 
залива, объединяющий Саудовскую Аравию, Кувейт, Катар, Бахрейн, Объединенные Арабские 
Эмираты и Оман. 
Это говорит о том, что процесс интеграции охватывает все большее количество стран, го-
сударства оценивают перспективы и возможности, которые дает им участие в международных 
организациях [1]. В результате многие страны делают свой выбор в пользу участия в междуна-
родной интеграции. 
Латинское  слово  интеграция  в  переводе  буквально  означает  объединение  разрозненных 
частей в нечто общее, единое, целое. Это слово употребляется в разных сферах жизни — по-
литике,  биологии,  математике  и,  конечно,  в  экономике.  И  всюду  под  интеграцией  понимают, 
по существу, всякого рода объединения. Применительно к политической интеграции речь идет, 
прежде всего, об объединении потенциалов нескольких стран не для решения отдельных каких-
либо временных задач экономического или социального порядка, а для вывода стран на прин-
ципиально новые рубежи. И если ранее она имела формальное значение, то теперь становится 
реальной. [2].  
Безусловно,  что  формальная  интернационализация  не  всегда  достаточно  эффективна,  а 
между тем вопросы реального политического результата при вступлении стран в процесс меж-
дународного сотрудничества являются решающими. 
Так, 26 апреля 1996 года в Шанхае было подписано уникальное соглашение об укреплении 
доверия в военной области в приграничных районах, положившее начало «шанхайскому про-
цессу».
Прав Н.А. Назарбаев, который отметил, что «… в глобальной повестке дня во весь рост 
встали такие нетрадиционные и трансграничные вызовы, как международный терроризм, сепа-
ратизм, религиозный экстремизм, наркобизнес, нелегальная миграция, трансграничная преступ-
ность, контрабанда оружия, торговля людьми... И в этом контексте сегодня невозможно переоце-
нить создание в июне 2001 года Шанхайской организации сотрудничества. Уже последовавшие 
вскоре трагические сентябрьские события 2001 года в США убедительно показали, насколько 
своевременным, стратегически дальновидным и глубоко продуманным шагом стало появление 
ШОС – одного из важнейших факторов стабильности в регионе и в мире».
Главной задачей Шанхайской организации сотрудничества (далее- ШОС) стало укрепле-
ние региональной и глобальной безопасности несиловыми методами и средствами.
Серьезную  угрозу  региональной  и  глобальной  безопасности  представляет  наркобизнес, 
причем огромное количество наркотиков на мировом рынке имеет афганское происхождение 
[3].
Проблема борьбы с наркобизнесом является актуальной не только для Казахстана, но и для 
всего мирового сообщества. Политологами-аналитиками подчеркивается, что основным сред-
ством финансирования терроризма является коммерческое распространение наркотиков [4].
В данном контексте интересен опыт Китайской народной Республики в борьбе с наркоти-
ками. 
Как отмечалось выше, распространение наркотиков серьезная проблема, угрожающая раз-
витию не только отдельно взятой страны, но и человечества в целом. Одним из крупнейших про-
изводителей наркотиков является регион «Золотого треугольника», граничащий с Юго-Западным 
Китаем. В настоящее время Китай превратился из страны, страдавшей исключительно от тран-
зитной контрабанды наркотиков, в страну, где появилось немало их потребителей. Наркотики 
причиняют вред как государству, так и народу. Развертывание борьбы с ними вплоть до полного 
их искоренения – такова историческая задача, поставленная китайским правительством. 

312
Еще при старом режиме китайская нация испытала на себе весь вред наркотиков. Так, с 
древности, со времен обособленных царств китайские мудрецы учили: человек есть то, что он 
употребляет. Питающиеся зерном разумны и понятливы; питающиеся травой сильны, но слабо-
умны; питающиеся мясом храбры, но безрассудны; питающиеся землей лишены разума и дыха-
ния. А потребляющие опиум теряют здоровье, разум, человеческое обличье. 
Китайские  власти  в  начале  XIX  в.  попытались  активно  ограничить  ввоз  и  потребление 
опийных веществ. В ответ английские наркоторговцы начали обмен индийского опиума на ки-
тайский чай: их сторонниками стала влиятельная китайская верхушка, владельцы чайных план-
таций и чаеразвесочных фабрик 
Чиновник китайского правительства Линь Цзесюй (1785-1850), посланный императором в 
1838 г. в Гуанчжоу, решительными действиями провел ряд мер против наркоторговли: разгромил 
притоны, провел конфискацию более 20 тысяч ящиков с опиумом с последующим их истребле-
нием, арестовал чиновников-наркоманов, организовал показательные казни. 
Две опиумные войны (англо-китайская 1840-1842 гг. и англо-франко-китайская 1856-1860 
гг.) обессилили китайскую нацию и в стране развернулась широкая антинаркотическая кампа-
ния. В начале XX столетия, в 1909 г. Международная комиссия по опиуму, собравшаяся в Шан-
хае, начала объединение мирового сообщества в борьбе с наркоманией [5].
После  образования  в  1949  г.  Китайской  Народной  Республики  (КНР)  народное  прави-
тельство  стало  проводить  решительную  борьбу  с  наркотиками:  был  объявлен  «Циркулярный 
приказ о строгом запрещении опиекурения», закрыты опиекурильни, перепаханы посевы мака, 
осуществлено принудительное лечение больных, произведены антинаркотические препараты. 
В результате подрастающие поколения китайцев практически до утверждения в конце 70-х гг. 
курса «реформ и открытости» оказались защищенными от таких социальных бед, как наркома-
ния и алкоголизм. Сегодня, столкнувшись с проблемой наркотиков в новых условиях, китайское 
правительство, руководствуясь чувством ответственности перед государством и народом своей 
страны, твердо придерживается позиции непримиримой борьбы с наркотиками, предпринимая 
необходимые меры по их пресечению. Народ поддерживает власть в ее бескомпромиссном отно-
шении к наркобизнесу, который угрожает здоровью нации и безопасности государства. В Белой 
книге по проблеме наркотиков, что оглашена Пресс-канцелярией Госсовета КНР в декабре 2001 
г., отмечено: «С конца 70-х гг. XX в. Китай непрерывно подвергается вторжению противозакон-
ного международного потока наркотиков, и связанная с наркотиками, обусловленная наркотор-
говлей преступность возродилась». Пережитый исторический опыт антиопиумных войн помог 
Китаю сформировать адекватную наркоагрессии политику [6]. 
Антинаркотическая политика осуществляется по взаимосвязанным направлениям, пред-
ставляющим комплексную государственно-общественную систему. В основу положено отста-
ивание решительной позиции запрета наркотиков. 
Были усилены институциональные формы для совершенствования антинаркотической по-
литики.
В  1990  г.  образуется  Государственная  комиссия  по  контролю  за  наркотиками  в  соста-
ве  представителей  министерств  общественной  безопасности  и  здравоохранения,  таможенной 
службы, комитета по делам просвещения, канцелярии Госсовета, Верховного народного суда и 
Верховной прокуратуры, генерального штаба Народно-освободительной армии. Министр обще-
ственной безопасности является главой Всекитайской комиссии по контролю за наркотиками. В 
данном случае действует принцип – народ должен знать человека, отвечающего за наркоситуа-
цию в стране и наделенного реальной властью. 
Строгое наказание преступлений на почве наркотиков вплоть до смертной казни – такова 
явная особенность китайского уголовного законодательства. В пересмотренном Уголовном ко-
дексе КНР полностью воплощен этот принцип. Так, во-первых, квалифицированы все составы 
преступлений на почве наркотиков и определены 12 видов преступлений. Во-вторых, кодексом 
предусмотрено привлечение к уголовной ответственности любого, уличенного в контрабанде, 

313
сбыте, перевозке и производстве наркотиков, независимо от количества наркотиков. В-третьих, 
кодексом  предусмотрено  применение  к  лицам,  уличенным  в  наркобизнесе,  экономических 
санкций, их имущество конфискуется или налагается штраф, то есть они лишаются незакон-
ных доходов от наркобизнеса и экономически становятся неспособными к новым преступле-
ниям. В-четвертых, кодекс предусматривает более тяжкие меры наказания в отношении лиц, 
которым вменяются использование и подстрекательство несовершеннолетних к занятию кон-
трабандой, сбытом, перевозкой и производством наркотиков, либо которые сбывают несовер-
шеннолетним наркотики, прибегая к уловкам, подстрекательству или обману, а также в отноше-
нии рецидивистов-наркоманов, вновь вернувшихся к преступному промыслу. В-пятых, кодекс 
предусматривает  высшую  меру  наказания  для  особо  опасных  наркопреступников.  Суровость 
наказания, его неотвратимость являются показателем непримиримой позиции китайского пра-
вительства. 
Другим направлением антинаркотической политики КНР является решительное пресече-
ние преступной деятельности, связанной с наркотиками. Наркотики, обнаруженные до сих пор 
в Китае, в основном поступают из-за рубежа, в связи с этим китайские органы пограничного 
контроля  прилагают  большие  усилия  по  пресечению  перевозки  наркотиков  через  границу.  В 
80-е гг. XX в. китайское правительство перенесло центр тяжести работы по задержанию нарко-
тиков в Юго-Западный приграничный и Юго-Восточный приморский районы. Были вложены 
огромные  людские,  материальные  и  финансовые  ресурсы,  мобилизованы  органы  обществен-
ной безопасности, войска вооруженной милиции, таможни и группы объединенной обороны из 
населения, которые стали действовать координированно. Были сформированы три кордонные 
линии: первая – задержание контрабандистов на государственной границе; вторая – досмотр в 
контрольно-пропускных пунктах; третья – проверка на важнейших коммуникациях, в аэропор-
тах, на вокзалах и в портах. 
Благодаря единому планированию в разработке операций и слаженному взаимодействию 
на условиях разделения функций в стране сложилась обстановка, сильно затруднившая провоз 
наркотиков, их транзит из района «Золотого треугольника» и транснациональный наркобизнес. 
Проведение в Китае целевых кампаний противодействия незаконному обороту наркотиков на 
протяжении последних 20 лет по материалам Госсовета КНР дало свои результаты, выразившие-
ся в раскрытии серьезных наркопреступлений, ликвидации подпольных рынков сбыта, конфи-
скации в тоннажных единицах героина, опиума, конопли, метамфетамина, разгроме крупных 
банд по торговле наркотиками и оружием [7].
Китай придает важное значение международному сотрудничеству в области борьбы с нар-
котиками.
Как было отмечено выше, Китай является партнером Республики Казахстана рамках ШОС.  
В 1998 г. главы Китая, Казахстана, Кыргызстана, России и Таджикистана подписали Совмест-
ную декларацию, в которой борьба с наркобизнесом и транснациональными преступлениями 
на почве наркоторговли фигурировала как важный аспект сотрудничества пяти стран в рамках 
ШОС [8]. 
Полагаем, что опыт КНР в противодействии наркотикам, будет изучен и эффективные его 
методы  будут  восприняты  казахстанской  моделью  борьбы  с  этим  социальным  злом,  а  также 
учтены при принятии решений в рамках ШОС в противодействии наркотрафику. 
список использованных источников
1. См.: Актуальные проблемы деятельности международных организаций: Теория и практика.. 1982; Между-
народные межправительственные организации. М., 1983: Дипломатия империализма в международных экономиче-
ских организациях. М., 1989; Полежаев В.Н., Якобсон Т.М., Международные межправительственные организации. 
М., 1986; Зайцева О.Г. Международные межправительственные организации. М., 1983; Международные организа-
ции системы ООН, Справочник. М., 1994; Международные организации, Теоретические перспективы и текущие 
тенденции. Сб. ст. М., 1994; Международные экономические отношения (в 2-х т.) М.,2992; Малинон С.А., Ковалева 
Т.М. О договорной правоспособности международных организаций// Правоведение. 1984. № 4. С. 73-74. 

314
2. Е.Р. Молчанова. Интеграционные процессы в странах СНГ: пути и направления// Теоретический журнал 
CREDO NEW. http://credonew.ru/content/view/339/28
3. Н.А. Назарбаев ШОС: десять лет истории//«Российская газета», 03 июня 2011 г.
4. Сарсеков Б.С. Контрабанда наркотиков в Казахстане: проблемы и пути их преодоления. Монография. – 
Алматы, 1998. — 160 с.
5. Крушинский А. Размышления о китайском опыте борьбы с наркоманией // Нарконет. 2002. № 7-8. С. 2. 
6. Зазулин Г.В., Фролова Н.А. «Актуальные вопросы антинаркотической политики: отечественный и зару-
бежный опыт», СПб, 2000
7. Крушинский А. Указ. соч. С. 4
8. См.: Российская газета. 2003. 30 мая. С. 2.
 
Қымбат Нұрсұлтанқызы, Қазақстан Республикасы
 Журналистер одағының мүшесі. Алматы қаласы.
м. ӘлІмбай еҢбектерІндегІ Ғылым-бІлІм мӘселесІ
Мұзафар  Әлімбай  –  публицистикалық  шығармалары  арқылы  қоғамның  көкейкесті 
мәселелеріне дер кезінде үн қосып, пікір-ұсынысын білдіріп отыратын айтулы публицист. Оның 
назарынан ел өмірінің барлық саласы қалыс қалмайды. Публицистикалық еңбектерінен замана-
уи оқиғаларға, қоғамдық құбылыстарға деген азаматтық көзқарасын аңғарамыз. «Публицистика 
– өмірдің әлеуметтік, экономикалық, өндірістік, ғылыми және басқа да рухани құбылыстарын, 
өмір фактілерін өзіне арқау ететін жанр» [1, 375] екенін ескерер болсақ, публицист жазбалары 
ел көкейінде жүрген, жұртшылықты толқытып-толғандыратын өзекті мәселелерден туындап от-
ыратынын пайымдаймыз. Оның публицистикасының тақырыптық ауқымы өте кең. «Публици-
стикада тақырыпты таңдау шығармашылық жемісіне тікелей әсер етеді. Шығарманың сәтті не 
сәтсіз болуы, оны оқырманның оқу, оқымауы да сол тақырыпты таңдаудан бастау алады»,- деп 
тұжырымдайды ғалым Бауыржан Жақып. [2, 225].
М.Әлімбай публицистикасындағы көкейкесті тақырыптардың бірі – ғылым-білім, тіл мен 
тәрбие  мәселелері.  Публицист  ұзақ  жылдар  бойы  баспасөз  арқылы  да,  жүзбе-жүз  кездесулер 
үстінде де ата-ана, педагогтардың, балалардың зердесіне толғамды пікір-ұсыныстарын ұялатумен 
келеді. Мектептерде, жоғары оқу орындарында өткен пікірталастарға, сырласу кештеріне, кезде-
сулерге де әр жылдарда сан мәрте қатысқан-ды. «Қазақ радиосынан» тәрбие мәселелерін жан-
жақты қозғаған дәрістер оқығаны да мәлім. Бұл – автордың әлеуметпен, үлкендермен, барша 
жастармен ақтарыла сырласуы, ой бөлісуі. Байсалды, терең тұжырымдар, салиқалы толғамдар 
автордың  білім  мен  тәрбие  жүйесін,  бала  психологиясының  нәзік  қалтарыстарын  сергек 
сезіммен таразылайтынын аңғартады. Ұрпақ тәрбиесіндегі үлкендер жауапкершілігін бір кісідей 
сезінетіндігі,  ұлт  болашағына  алаңдаушылығы  айқын  көрінеді.  Тәрбие  жүйесінің  қалтарыс-
қырларын тарқата саралауға ден қоятын публицист халықтық педагогиканы өз ойының алтын 
қазығы етіп ұстанады. «Халықтық педагогиканың негізгі түйіні – еңбек тәрбиесі және өндірістік 
білім, дағды шеберліктерін ұрпақтан-ұрпаққа қалдыру» [3, 591] болса, қаламгердің оның бастауы 
ретінде ата-ана тағылымы мен мұғалімдер рөліне ерекше тоқталуында үлкен мән бар. Әке-шеше 
бойында ұлттық сипат болмаса, елінің әдебиет, мәдениетінен хабары саяздығымен қоса, салт-
дәстүрден алшақтап кеткен болса, ұлт мерейін үстемдетіп, ел қажетіне жарар азамат тәрбиелеп 
шыға ала ма? Мұзафар Әлімбайдың баса көңіл бөлетіні де осы. Оның бала тәрбиесінде ата-
аналарға қоятын басты талабы – үйрету. Оңды тәрбиемен, әр нәрсенің мәнін іждаһаттылықпен 
үйрете білгендік бала өмірін кемелдендірмек, келешекте арқалы азамат болуына зор септігін 
тигізбек. Публицист тұжырымы Мағжан Жұмабаевтың: «Баланы еркіне жібермеу оны жасқаншақ, 
жасық, қорқақ қылады. Ал тіпті, тізгінсіз қоя беру, ләм-мим демеу, оның барлық еркелігін орын-
дай беру, баланы бейбастақ, ессіз тентек етіп шығарады», – [4, 151] деген пікірімен дәлме-дәл 
сабақтасатындығы  сөзсіз.  Публицист  пікірінше,  «екі  ұшқарлыққа  соқпас  алтын  аралықты  – 

315
ақылды жолды» табу үшін ата-ана педагогикалық білігін көтере білуі тиіс. Сонда ата-ана мен 
ұстаз арасындағы нәзік ұқсастық айқын көрінеді. Нәрестенің дүние есігін ашқан уағынан бастап, 
оң-солын айқын аңғартып, жақсы-жаманды кібіртіксіз салмақтайтын жеке тұлғаға айналуы жо-
лында қоршаған орта, айналасындағы адамдар өз әсерін тигізбей қоймайды. Бұл тұрғыдан кел-
генде, автор: «Ата-ана да, ағайын-ажын да, көрші-қолаң да, мектеп те – тәрбие тұтқасы», – деген 
ой түйеді. [3, 40]. Сондықтан, сәбидің өзін де қауымдаса, қанаттаса баулу қажет екен. Қауымдаса 
тәрбиелеген бала жеке басының қамынан көпшілік мүддесін жоғары ұстары анық. 
Мұзафар  Әлімбай  бала  тәрбиесі,  жастар  болашағына  бағыт-бағдар  беріп,  маңызы  қай-
қашанда өзекті мәселеге республикалық деңгейде молынан ықпал етті десек, артық айтқандық 
емес.  Публицистің  түсінікке    жеңіл    тиетін,  қарапайым    тілмен  жазылған  еңбектерінен 
жеткіншектердің  өзін-өзі  тәрбиелеуі  тұрғысында  табар  кеңестер  көп.  Өзінің  өмірлік 
тәжірибелерін іште бүгіп қалмай, жас өркен тәрбиесіне арнаған салиқалы публицистің зердесін 
келешек ұрпақты елдің атпал азаматы етіп тәрбиелеу тұрғысындағы парасатты ойлар көп маза-
лайды. Публицист бала тәрбиесіне қатысты ұсақ детальдарға дейін үлкен мән беріп, астарынан 
келешектегі себеп-салдарын дөп басып, болжай біледі.
«Білімге  ақыл  серік  болса»  [5]  мақаласында  автор  қазақ  мінезіндегі  еліктегіштіктің  та-
лай  дәстүр-салтымызды  өмірден  ығыстыра  бастағанына  алаңдаушылық  білдіреді.  Ақан 
сері  Қорамсаұлының  достық,  өнерге  талпыныс,  мейірімділік  тұрғысындағы  философиялық 
өлеңдеріне дендей еніп, сол арқылы өткен мен бүгінгі қоғам көріністерін сабақтастыра талдай-
ды. 
«Адамның біліміне ақыл серік,
Ақыл – кен таусылмайтын жанға көрік». 
Ақан серінің осы тектес философиялық сарындағы жырларын өз ойымен тығыз қабыстыра 
отырып, жастар бойынан адами-асыл қасиеттердің жиынтығын іздейді. Ал адами қасиеттердің 
бір-бірімен сабақтас, тамырлас келетіні белгілі ғой. «Қазіргі жастарымызда білім десең, білім 
жетерлік – дипломдары қалталарында, ақылға да кенде болмас. Талайына жетіспейтіні – тек 
имандылық пен адамгершілік»,- дейді. Әлеуметтік-моральдық мәселелерді тереңінен зерттеп, 
парасаттылық тұрғыдан салмақтайтын автордың мақала мазмұнынан өрістеген: «Жанашырлық 
– жан-ділдің имандылығы», «Көрегенділік – кісіліктің бір қыры десек, кісілік – жақсылардың 
құжатындай» деген нақылдары да ой иірімдеріне үйіреді. 
Мұзафар  Әлімбай  –  баспасөз  бетінде  тәрбие  мәселесіне  байланысты  ұйымдастырылған 
пікірталастарды  қалт  жібермей  қадағалап,  құлшына  қатысатын,  салмақты  пікірлерін  талмай 
білдіріп отыратын ойлы публицист. Бала тәрбиесіне қатысты пікірталастарды қорытындылап-
түйіндеу, балалар басылымдарындағы жаңа айдарларды алғы сөзімен ашу оның еншісіне жиі 
тиюі  де  бекер  емес.  Публицист  1974  жылы  «Қазақстан  пионері»  газетінде  «Алтын  сандық» 
аталған  жаңа  айдардың  алғашқы  қонағы  болған  екен.  Айдардың  мақсаты  –  балаларды  туған 
тілді қастерлеп, қадірлеуге, тілді шұбарламай, көркем сөйлеуге үйрету. Тілі жатық, әрі көркем 
ойға құрылған мақала бала түсінігіне лайықталып жазылған. 
«Сөз – құдірет, тағылым,
Соны ескерсін ұлан жас.
Білмеген сөз қадірін
Өз қадірін ұға алмас» -деген тәмсілі де көп мағына ұқтырады. Баланы тіл мәдениетіне үйрету, 
орынды сөйлеуге баулу – өте күрделі үрдіс. Әдеби тілмен көркемдеп сөйлеуге машықтанған бала 
ойын мүдірмей жеткізді. Публицист мақаласының мақсаты да – баланың ой-өрісін кеңейтуге, ой-
лау қабілетін жетілдіруге жол ашу, нәрлі сөйлеуге талпындыру, ақыл-кеңес беру. Бұл бағыттағы 
публицист  көзқарасы  терең  ойларға  тартады.  Баланы  ана  тілінде  ойлы,  еркін,  таза  сөйлеуге 
дағдыландыру, аз сөзбен көп мағына ұқтыруға жаттықтыруда публицист халықтық педагогикаға 
арқа сүйеп, содан негіз іздейді. Сондықтан да қазақ тіліне ғана тән ерекшеліктер төңірегінде ой 
өрбітеді. Балаларды халықтың асыл қазынасы – мақал-мәтел, нақылдардан тәлім алуға, санаулы 
сөзбен  салмақты  ой  айтуға  дағдыланбаққа  шақырады.  «Шешендік,  ділмарлық  дегеніміз  –  ең 

316
алдымен  білімдарлық,  білім  молдығы,  терең  ойлылық,  толғаныс-тебіреніс,  ой-пікіріңді,  ішкі 
ниетіңді білдірер сөздердің басын байлай білу. Әдетте, айтар ой-пікірі бардың әдемі сөз табуы 
да қиынға түсе қоймайды. Көкейіндегі ойын көрікті етіп, әрі аз сөзбен айта білуге ұмтылғыш 
әрбір баланың талабы – өте жақсы талап»,- дей келіп, оқыған кітаптардан шұрайлы сөздерді 
теріп, қойындәптерге жазып жүру – тіл шеберлігіне жетудің бір жолы екендігін айтады. Ертегі-
аңыздарда да құнарлы ойлар жатқанына мән береді. «Әр сөздің өз ауылыңда, өз топырағыңда 
айтылатынынан гөрі, әдеби тілдегі нұсқасына қара. Сонда сен дұрыс сөйлеп, қатесіз жазасың»,- 
деп балаға диалект сөздерді орнымен қолдануға кеңес береді. 
Қаламгер  «Лениншіл  жас»  газеті  ұйымдастырған  «Турасын  айту  айып  па?»  деген  пікір 
алысуды  «Ақиқатын  айту  айып  емес»  деген  мақаласымен,  «Білім  және  еңбек»  журналы 
ұйымдастырған «Біз әлі баламыз ба?» атты пікірталасты «Өрім жас өзін-өзі мүсіндесе...» деген 
мақаласымен  түйіндесе,  Қазақ  университетінде  ұйымдастырылған  «Жолдастық,  достық,  ма-
хаббат жайында» деген тақырыптағы жоғары оқу орындары арасындағы пікір базарына «Жан 
жомарттығына не жетсін» деген толғамымен үн қосқан. Ал «Білім және еңбек» журналындағы 
«Адам бойындағы асыл қасиеттер. Ол қандай?» тақырыбындағы пікірталасты «Жан сұлулығы 
жарқырай түссін» [7] деген мақаласымен қорытындылайды. Жеті айға созылған пікірталасқа 
әр  түрлі  мамандық  иелері  мен  солдаттар  да,  оқушылар  мен  студенттер  де,  ғалым,  жазушы, 
журналистер  де,  үй  шаруасындағы  аналар  да  қатысыпты.  Публицист  диспут  тақырыбының 
қомақтылығына  тоқтала  келіп,  «асыл  қасиеттер  жайындағы  әңгіме  тұтас  өмір  жайындағы 
әңгімеге ұласатындығын» алға тартады. Шындығында да, жалпы адамзаттың игі қасиеттерін 
сымға тартқандай тізіп шығу оңайға түспес еді. Баладан бастап ересектер бойындағы қасиеттер 
бір-бірінен  ерекшеленіп  тұрады.  Сондықтан  да  педагог-публицист:  «Абзал  өмір,  адамның 
тірлік бітімі, мінезі кілең адамгершілік қасиеттерден тұруы тиіс»,- деген ізгі көзқараспен жақсы 
қасиеттерді жан-жақты суреттейді. 
«Тән сұлулығы – табиғаттан,
Жан сұлулығы – өзіңнен»,- деген төл нақылымен ойын бір түйіп тастаған автор, жақсы 
қасиеттер  жан  сұлулығынан  бастау  алса,  асыл  қасиеттердің  адам  бойында  көрініс  табуының 
қозғаушы күші – еңбек екенін бағамдайды. Асыл қасиеттің бір тармағы – қабілет. Автор адам 
қабілетінің халыққа қызмет етуі шарт екендігін баса айтып, жастардың мамандық таңдауда мүлт 
кетпеуін қалайды. Адам бойындағы қабілет жетілгенде талант оянады. Ал қабілетті талантқа 
дем беруші, оның жетілдірушісі, тәрбиешісі деп түсінген дұрыс. Егер қабілет өз деңгейіне жетіп, 
қарқын алмаса, талант көлеңкеде қалып, ел қазынасы, ұрпақтар еншісі дәрежесіне ешуақытта 
көтеріле алмайды. «Таланттың өнері – толассыз еңбектің қияметтей қиын жұмыстың жемісі» 
екенін ұғындырған қаламгер, таланттың еңбектен бастау алатынын тағы да бір ойға сала кетеді. 
Таланттың  сан  қырлылығын,  «ғылыми  жұмыста,  ұстаздық  еңбекте,  ұйымдастырушылықта, 
әскери  тапқырлықта,  көркем  шығармашылықта  талай  көрініс  табатынын»  айта  келіп,  өнер, 
еңбек адамдарының, батырлардың өмірінен ғибратты мысалдар келтіруі арқылы шығарманың 
мазмұнын аша түскен. Еңбек жолын бастаған талаптанушылар алдарына айқын мақсат қоюлары 
тиіс. Мақсатсыз қабілет ашылып, талант игілігі көпшілікке қызмет етпейді. «Мақсаты неғұрлым 
игі,  неғұрлым  биік  болса,  соғұрлым  талаптанушының  кезіккен  тосын  тосқауылдарды  жеңер 
жігері  таси  түседі».  Тосын  тосқауылдар  –  адамдар  арасындағы  қарым-қатынаста  кездесетін 
құбылыстардың  себеп-салдарынан  туындайтын,  адам  жанына  кері  әсерін  тигізетін  теріс 
пиғылдар. Олар: қастық, арамдық, жалғандық, опасыздық. Олардан жан дүниеңді оқшаулауға, 
іргеңді алыс ұстауға кеңес беретін, жөн айтып, жол сілтейтін ілім бар ма? «Адамгершілік тәлімін 
бәрінен де молырақ ұсынатын – көркем әдебиет пен өнер», – дейді қаламгер. – Бұл екеуі сезім 
мен жүректі тәрбиелейді, баулиды». Расында да, жас талаптанушылардың басым бөлігі көркем 
әдебиет  оқымайтыны  жасырын  емес.  Біршамасы  халықтық  өнерге  ден  қойып,  қызықпайды. 
Қызығушылық жоқ жерде адам жаны марғаулана береді. Ал адам жанының қатігездікке бой ұра 
бастағанын қоғам дертіне балап жүрміз. Ұлттың идеология бағытын дұрыс ұстанбау, сараламап-
салмақтауға деген ниеттенсіздік тұрмыс-тіршілікке кері әсерін тигізуде. Болашақ қоғам иелері 

317
–  жастарды  бұл  тығырықтан  алып  шығар  тәлімді  жол  –  әдебиет  пен  өнер  екеніне  қаламгер 
шүбәланбайды. «Әдеби кітапты көбірек оқитын адамның жүрегі жұмсақ, әрі жігерлі келеді», – 
деп, пікірін шегелей түседі. Дүние жүзі халықтарының мақал-мәтел, нақылдарын жинастырып, 
қазақ тілінде сөйлетуге бір кісідей атсалысып жүрген публицист осы толғанысында да жапон, 
татар халықтарының мақалдарын мазмұн мен мән бірлігінде жымдастырып, қажетінше қолдана 
біледі. Терең тебіреніспен жазылған шығарма түйдектелген мәнді пікірлермен қоса, «Уақыт – 
ойсызға арзан, ойлыға – маржан», «Ұқыптының уақыты мол» тәрізді нәрлі байламдармен шы-
райлана түскен. «Өрім жас өзін-өзі мүсіндесе...» деп аталған мақаласының бір өзінде де бірнеше 
толғамды нақылдарын кездестіреміз: «Білім алудан тәлім алудан қиынырақ», «Көп білсең де 
көптен артық білмейсің», «Бірдің ерлігі – мыңның үлгісі», «Әр адам – тәрбиеші», «Әдебиет пен 
өнер – жүректі тәрбиелейтін ұстаз», «Ар – ақылдың сақшысы». Ал «Біз әлі баламыз ба?» деген 
пікірталас сауалының тоқетер жауабы ретінде халық даналық келтіреді:
«Өшер елдің баласы
Жиырма бесінде «жаспын!» дер.
Өсер елдің баласы
Он бесінде «баспын!» дер». Он бестегі ұланды бабаларымыз азамат санап, сенім артқанын 
нақтылап алып, жас шамасына қатысты оқу мен тәрбиенің ара қатынасын былайша сараптайды: 
«Егер оқу өмір шындығын, дүниені тануға себін тигізсе, тәрбие сол өмір шындығына, бүкіл 
дүниеге деген белгілі қарым-қатынастарды қалыптастырады. Ендеше, білім алудан тәлім алу 
қиынырақ. Мінез-құлық, талғам, қилы-қилы құштарлықтар, иланым – бұның бәрі табиғаттың 
бізге берген тарту-таралғысы емес, тәрбиенің жемісі, ортаның ықпалы әрі адамның өз қайратының 
арқасы. Бұл тұрғыдан алғанда, адамның өзін-өзі тәрбиелеуінде үлкен мән-мағына бар. Бұл, жас 
достар, он төрт пен он жеті жасар бауырлар, сендерге де қатысты. Өмірді ұғыну, өкінішсіз өмір 
кешуді үйрену, қауым үшін қайрат жасауды үйрену... анығырақ айтсақ, осыны үйрететін арнаулы 
универсал пән атымен жоқ. Бұл – барша білімнің, біліктіліктің, бүкіл күш-жігеріңнің жиынтығы, 
солардың тоғысқан тұсынан барып шығатын, толас таппас ұзаққа созылар ғылым болса керек». 
М.Әлімбай  оқырмандарының  жас  ерекшелікті  ескере  отырып,  жүйелі  түрде,  орынды  талап 
қояды: Ең бастысы, адам өзін-өзі тәрбиелеуі шарт. Оның адастырмас сара жолы – жанашырлық 
танытуға, еңбек сүйгіштікке, елгезектікке, қоршаған ортаға сыни көзқарас қалыптастыруға, өнер-
білімге құштарлыққа, қоғамшылдыққа – көптің қамын ойлауға ұмтылу. Білімде біржақтылыққа 
бой ұрмау, өзгенің еңбегін бағалау, ұстазды қадірлеу, сыйлау. «Сен барлық ғылымның негізінен 
хабардар, эстетикалық тәлімге қаныққан азамат болуға ұмтылмасаң, соңыра ұтыласың» деп жас 
оқырманына орынды кеңес берді. Жеткіншек мектепте қабілетіне қарай біліммен сусындауы тиіс 
десек, азамат болып қалыптасуына басқа да факторлар әсер ететінін топшылайды. Бала оқуда 
үздік болуымен бірге, жастайынан еңбекке төселмесе, қоғамның толыққанды азаматы бола ал-
майтынын айқындап, «Еңбексүйгіштік дейтін адамзат бойындағы ең ғажап дарынды ешкім де 
көзді ашып-жұмғанша, әп-сәтте өрістете алмайды. Бұл – ұзақ процесс» деп еңбектің адамның 
жеке тұлға ретіндегі қалыптасуын ерекше бағалайды. 
М.  Әлімбай  әлемі  –  өнеге-ғибраттың,  кемел  де  көркем  ойлардың  жемісті  дүниесі. 
Оның  шығармашылығында  ешқашан  желісі  үзілмейтін,  қай  тақырыпқа  қалам  тартпасын 
және  туындыларының  үлкен-кішісіне  қарамастан,  бәрін  бір-біріне  жалғап,  шашау  шығармай 
тұтастырып тұратын бір ғанибет қасиет бар. Ол – ұрпақ болашағы жайлы толғаныс.

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: