П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет125/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

4 .1 . Ү Н Д Е С Т І К
З А Ң Ы
Дыбыстардың өзара тіркесуінде әр тілдің 
өзіне ғана тән белгілі бір қалыптасқан заңды- 
лы қ, жүйе болады.
Қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымш а- 
ның аралығында қатар келген буындар мен ды- 
быстарға тән, негізгі үндестік заңдар мынадай 
болып келеді:
1. 
Түбірдің соңғы буыны жуан болса, оған 
жалғанатын қосы м ш аларда жуан буынды бола- 
ды: 
мал-ш ы-лық-т а, ал-ды-рың-дар, институт-
тар-дың, қала-лық-т ар-ға, республика-мыз-дың,
жылқы-лар-ымыз.


84
ФОНЕТИКА
2. Түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, оған 
ж алғанаты н қосы м ш алар да жіңіш ке буынды 
болып 
къпецг.мек-теп-тер-ің-ді, кел-тір-ің-дер,
университет-ім-ді, пионер-лер-дің, кате-лік-тер-
ді, мұғалім-дер-ге.
3. Түбірдің со ң ғы дыбысы дауысты не үнді 
болса, о ған ж алғанаты н қосы м ш алар ұяң не 
үндіден басталады: 
бала-лар, бала-ға, бала-да, бала-
мен, жел-дің, жел-ге, жел-мен.
4. Түбірдің соңғы дыбысы ұяң болса, қосым- 
ша ұяңнан басталадь
ү.каз-дар, қаз-ға, жез-ге, жез-
ді, мұқтаж-дық, уәж-дер, уәж-ге, уәж-ді, уэж-ден.
5. Түбірдің со ң ғы ды бы сы қатаң болса
қосы м ш а тек қатаңнан басталады: 
м ақсат -қа,
мақсат-тан, мақсат-пен, университет-те, универ-
ситет-пен.
М орфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке 
буынды болып және олардың аралығында қатар 
келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-арти- 
куляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын 
дыбыстардың үйлесуі 
нем есе 
үндестік заңы
дейміз.
Дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы 
қазақ тілі ф онологиясы ны ң ең өзекті мәселе- 
лерінің біріне жатады. Ды быстардың акустика- 
артикуляциялық сипаттарын нақты білгенде ғана 
бұл заңдылықты ж ақсы аңғаруға және түсінуге 
болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет