П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
ИНТОНАЦИЯ 8.9.1. Кіші формалы тақпақтардың
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯ
8.9.1. Кіші формалы тақпақтардың интонациялық ерекшеліктері Кіші формалы тақгіақтар түріне қазақ ауыз э д е б и е т ін д е е ж е л д е н о р н ы б а р , б у ы н ы ң ғай л асты ғы н а, үндесуіне құры лы п ш ебер айтылған ақыл, нақыл, шешендік, насихат сөздер болып табылатын мақал-мәтел, тақпақ создері жатады. О л а р д ы ң ө з ін е тә н м а ғ ы н а с ы ж ә н е формасымен қатар интонациялық көріністері де бар. М ақал-мәтел, нақыл создер жаратылыста, қоғам өмірінде б олған өзгеріс, құбылыстар, халықтың тұрм ы с-салты на, тірш ілік-тілегіне, ұғы м -сенім іне, ел-жұрт, батырлық, ақы л-ой , еңбек-кәсіп сияқты түрлі-түрлі тақы рыптарға байланы сты ай ты л ға н , халы қ д ан ал ы ғы н ан ш ыққан ықшам формалы, буын ұйқасты ғы на құрылған сөздер. М а қ а л - м ә т е л д ің ф о р м а с ы , с ө й л е м д ік құры лы м ы ы қш ам , үйлесімді құ р ы л ған 2,4 т а р м а қ т ы с а н а у л ы б у ы н н а н т ұ р а д ы . Е кі тармақтылардың ішінде де, төрт тармақтылардың іш інде де 4-5 б у ы н н ан ж ән е 7-8 б у ы н н ан тұратындары кездеседі. Олар хабарлы, бұйрықты, сұраулы, толымды, толымсыз, жақсыз, жалаң, жайылма жай сөйлемдер түрінде келе береді. Айтылуына қарай, мақалдарда хабарлы, бұйрықты, сұраулы, лепті сөйлемдер интонем алары ны ң вариаттары кездеседі. 1. Әр тармағы бір-екі бунақ болып, әр бунағы 4-5 буыннан тұратын мақалдарға мысал: ________ з 1) Ақыл жастан// 2------~ і Асыл тастан. 3) Атадан а қ ы л // 2 ~ ^ 1 Ағадан нақыл . 2) Ел көркі м а л // 2 ---------— 1 Өзен көркі тал . 4) К өбіктітөкпг 2 ---------і Көпті сөкпе. Ж о ғ а р ы д а к е л т ір іл г е н ек і т а р м а қ т ы мақалдардың әр тарм ағы бір-бір жалаң жай сойлемнен тұратын іргелес салалас сойлемдер. Алдыңғы үшеуінің тармақтары хабарлы сойлем де, соңғысыны ң екеуінің тармақтары бұйрықты сөйлем түрінде келіп тұр. Бұл мысалдардағы әрбір тармақ бір-бір бунақ болып, яғни бір-бір ырғақты топ құрып, соңғы буындары ғана емес, алғашқы, ішкі буындары да бір-бірімен ыңғайласып, үйлесіп тұр. Мақалдардың эр тармағы бір бунақты болып, ал әр бунағы екі буынды екі сөзден тұрса да, құрылымдық жағынан әр тармағы бір жалаң жай сөйлем түрінде келіп, өзара паузамен бөлінеді. Бұл жердегі ырғақты төп синтаксистік-интөнациялық өлшем болатын синтагмаға сәйкес. Бұл екі тармақты мақалдардың өзіне тән и н то н ац и ял ы қ сы зы ғы бар. Екі тарм ақты ң алдыңғысының соңғы буыны жоғары көтеріліп, мол интен си втілікп ен ж эне ұзақты лы қп ен , ерекш еленеді, ал екінш ісінің соң ғы буыны бэсең д еп келіп, жай и н тен си втіл ікп ен сэл созылыңқы айтылады. Әр тармағы тиянақсыз жэне тиянақты интонемалардың варианттарымен сипатталады. С оңғы бұйрықты сейлем түрінде келген м а қ а л д ы ң и н т ө н а ц и я л ы қ к е л б е т ін д е г і айырмашылығы - табыс жалғауыңдағы сөздердің (көбікті - көпті) сөл жалғауына ой екпінінің түсіп, оның акценттелуі. Осы ой екпіні мен тармақтың соңындағы бұйрық райда тұрған етістіктердің де (т ө к п е-с ө к п е ) с о ң ғ ы буы ны а к ц е н т т е л іп , б ұ й р ы қ т ы б іл д ір іп тұ р . Ал б ұ л а р д ы ң интонациялы қ сызығын алып қарасақ, басқа тақпақтардан айырмашылығы шамалы. Мұндада сол котеріңкі-бэсең интонация, бірақ бұлар кей с о з д е р д ің а к ц е н т т е л іп , кей б у ы н д а р д ы ң с о з ы л ы ң қ ы , м о л ы р а қ и н т е н с и в т іл ік п е н айтылуымен ерекшеленеді. Сонымен әрбір мақалдың буын үйлестігіне сүйенген озіне тэн ырғақты - интонациясы бар. Оның сызығы алдыңғы үш мақалдың бірінші тармағының аяғы на қарай екінші (2) тоналды деңгейден үшінші (3) тоналды деңгейге котеріліп паузамен болінсе, екінші тармақтың аяғына қарай екінші (2) тоналды деңгейден бір жарым (1,5) және б ірін ш і (1) тоналды д ең гей ге түсіп барып аяқталады. Ал бұйрықты сәйлем болып келген соңғы мақалдың интонациялық сызығы алдыңғы тармақтары хабарлы сойлем болып келгендерінен аздап озгеш елеу. Б ұ й р ы қ ты рай д а тұ р ған баяндауыштары (сөкпе, төкпе) мөлырақ ұзақтылық және интенсивтілікпен сипатталады. Бұларға бұйрықты сөйлем интөнемалары тэн. 2. Т өрт тарм ақты , бір бунақты м ақал- мәтелдерге мысал: 1) Ж алғыз ағаш / / 3---------—\ 2 Орман болмас, / / 2 __ ^ 3 Ж алғыз кірпіш / / 2 --- -V, 1 Қ орған болмас. 2) Сөйлей білмеген / / 3 — 2 Сөзді қор етер ,// Тіге білм еген// 2 ---------— Бөзді қор етер. |