П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
209 сөздің лексикалы қ м ағы насы мен негіз сөздің м ағы насы байланысты болады. Бұл м ағы налы қ байланы с арқылы туынды сөздің қандай негіз сезден жасалғанын табуға болады. Бұл ерекшелік сөзжасамдық типтерге қатысты. Алайда сөзжасамдық тәсілдердің түрлілігіне байланы сты туынды сөз бен негіз сөздің ара- сындағы мағы налы қ байланыс үнемі жоғарыда- ғыдай бола бермейді. С ө з ж а с а м н ы ң л е к с и к а - с е м а н т и к а л ы қ тәсілінде сәз бір сөз табынан екінші сөз табына өтеді. М ысалы, айтыс - етістік, айт ы с- зат есім. М ұнда етістік мәнді сөз заттық ұғымды білдіріп, зат есім нің грамматикалық көрсеткіш ітерімен түрленетін болды. М ысалы, айтысты ж алғас- тыр, айтысқа түс. Бірақ осы сөздің екеуінің де негізгі лексикалы қ мәнінде айырма ж оқ деуге болады. Келесі бір туынды сөздерде негіз сөздің мағы насы толық сақталып, оған үстеме мағы на ғана қосылады. Мысалы, экетай, балапан, дөңес, адыршык т.б. Ал он сегіз, белбеу, экел, білезік, бозторғай, келіп кет сияқты создердің мағыналары олардың құра- мындағы созжасамдық бірліктердің мағыналары- ның қосындысы нан ж асалғаны ан ы қ байқалы п тұр. Бұл келтірілген мысалдар туынды создердің жасалу жолы және созжасамдық бірліктері қан- дай түрлі болса, сөзж асамдық м ағы н а да түрлі екенін көрсетті. Ғ ы лы м да с ө зж а са м д ы қ м а ғ ы н а туралы ғалымдар пікірі де түрліше. Оларды ғалымдар екіге топтастырып қарап жүр. Олар: ж иы нты қ м ағы на (суммарное значение), айырма м ағы на (разностное значение). Сөзж асамдық айырма м ағы на деп негіз сөз .бен одан ж асалған туынды сөздің арасы ндағы м ағы налы қ айырмаш ылық аталады. Ж иы нты қ м ағы на деген бағы ттағы ғалым- дар сөзж асам ды қ м ағы н а деп негіз сөз бен жұрнақтың мағынасының қосындысынан ш ық- қан мағы наны атайды. Созжасамдық мағынаны оны жасауға қатыс- қан сөзжасамдық бірліктерсіз қарау мүмкін емес. Негіз сөз бен оған қосылған сөзжасамдық жұрнақ не лексикалы қ екінші сөзден (күрделі сәздерде) туынды сәз жасалатын болса, олар туынды ма- ғы наны жасаушылар, өйткені оларсыз туынды сөз жасалмайды. Сөндықтан да олар сөзжасам- ды қ бірліктер бөлып саналады. Олай болса, ту- ынды мағына да оларсыз жасалмайды. Сондық- тан туынды мағынаны созжасамдық бірліктердің мағыналарының жиынтығы деп қараудың ғылыми негізі бар. Туынды сөздің құрамындағы тұлғалар оны ң м ағы насы н жасаушылар болғанды қтан, оларсыз туынды мағынаны анықтау мүмкін емес. Бірақ туынды сөздің мағы насы н негіз сөзбен са- лыстыру арқылы да дәлелдеуге бөлады, өйткені салыстыру туынды сөздің мағынасы негіз сөзден басқа екенін көрсетеді, немесе негіз сөзден туын- ды сөздің мағынасында қандай болса да, бір өзге- шелік барын көрсетеді. Сөл мағыналық ерекшелік туынды сөздің м ағы насы бөлып табылады. Сөн- ды қтан ғалымдар туынды сөздің м ағы насы н екі түрлі бағы тта зерттегенімен, өл екеуі де туынды сөздің м ағы насы н анықтау үшін қы змет етеді. Сөндықтан туынды сөздің мағынасын анықтауға бұл екі бағы ттағы зерттеудің екеуін де қолдану қажет. Алдымен негіз сөз бен туынды сөзді са- лыстырып, ол екеуінің арасындағы айырманы табу қажет. Бұл салыстыруда негіз сөз бен туынды сөздің арасы ндағы айы рм аш ы лы ққа қарап, өл екеуінің екі сөз екенін анықтау қажет. Мұнда негіз сөзден екінші сөз жасалғаны белгілі бөлады. Сөдан келіп туынды сөздің құрам ы ндағы негіз сөз бен ж ұрнақты ң сөзжасамдық м ағы на ж асауға қаты сы анықталады. Сөзж асамды қ ма- ғы на туынды сөздің құрам ы ндағы тұлғаларды ң м ағы насы ны ң қөсындысы деген ұғым бөйынш а олардың әрқайсы сы ны ң мағына жасауға қатысы анықталады. Ал тіддегі сөзжасамдық бірліктер түрлі-түрлі, әсіресе, олардың бір-бірімен қатысы алуан түрлі. Ол ж ағдай сөзж асам ды қ м ағы н аға әсер ететіні сөзсіз. Сөндықтан сөзжасамдық бірліктердің қай түрлері қандай жағдайда бір-бірімен қандай қарым қатыста бөлуын аны қтау қажет, ол туынды ма- ғынаны айқындауға көмектеседі. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|