Сөзж асам
терм инін үсы нған - осы ж олдардың авторы.
“ Е динственны м и истинны м объектом лингвистики является язы к, рассматриваемый в самом себе и для себя”
дегенді Ф ердинанд де Соссюр, сіро, тіл қүбы лы стары ны ң бір-бірін тілдің оз ішіндегі осы сипаттағы ш ты қ қызм етінен
ш ығары п айтқан болу керек. О зінің “ Курс общ ей лин гви стики ” дейтін атақты еңбегін де ол осылай, осы сөздермен
аяқтаған.
ЗАТ ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
283
дәстүрлі синхрондық талдау талабынан ш ы ғы п
кеткендік сияқты көрінуі мүмкін. Ш ын мәнінде
әсте де олай емес. Ж алпы сөзж асам ны ң өзіндік
лингвистикалық табиғатына бір сәт тереңірек ден
қойы п, әрірек үңіле түссек әсте де олай болмай
ш ығады. Себебі сөзжасам жалпы өзінің тілдік
тіні, жаралысы (генезисі) ж ағы нан синхрония-
лы қ “ая-кемерден” , яғн и синхрондық “жағадан
асық, асып жатқан ж үйе”\
Ш ынында да, созжасамның лингвистикалық
табиғатын нақты да неғұрлым терең танудың ең
негізгі алғы шарты - түбір мен жұрнақтың құра-
мын анықтау. М әселе бұл арада сөзж асам ны ң
негізгі осы екі ком понентінің құрам ы н нақты -
лай түсуге, олардың арасы ндағы өзара ты ғы з
тілдік байланысты, тарихи тамырластықты еске-
рудің маңы здылығына баса көңіл аудару туралы
болып отыр. Д әлірек айтқанда: түбірлер құра-
мы ны ң қанш алы қты толы қ ашылуы сөзжасам
ж ұрнақтары ны ң құрамы қай дәрежеде, қандай
көлемде ан ы қты ғы н а тәуелді, керісінш е де дәл
осылай (яғн и сөзжасам ж ұрнақтары ны ң құра-
м ы ны ң нақты аны қты қ деңгейі түбірлер құра-
м ы ны ң аны қты қ аум ағы на сәйкес нақты лана-
ды). Д ем ек жеке түбірлер мен жеке ж ұрнақтар
бірінің лингвистикалы қ табиғаты н (яғн и өзді-
өзінің құрам ды қ ж ағы н) бірі аны қтай алатын-
дай қабілетпен, яғни “өз іш жүйесімен” ерекше-
ленеді. Рас бұл ретте тек бір тілдің “өз іш і” ма-
териалдарынан гөрі, өзге туыс тіл материалдары
көбірек қолғабыстық қызмет атқарады. Мына бір
тіл деректерін салыстырудан мысалы соны аңға-
руға болады:
шапшаң
(тез, дереу, жылдам) -
шаб
(М Қ )
тез, дарров;
шыбық
(прут, прутик, хворостина)
- ч іб
(МҚ):
• чибиқ,-инчичка новда (прут);
т ам ұқ
(тозақ: тозақ көрген отпен ойнайды)
-
там
(қазіргі моңғол тілінде) ад, преисподняя;
тамшы
(бір тамшы су) -
там
(хакас) капля;
тұңғыш
(бірінш і туған бала, тұла бойы
тұң ғы ш ы ) -
тун
первенец,
тун бала
первый ре-
бен ок,
тун ипчі
ж енщ ина еще не родивш ая (ха-
кас, қырғыз);
ұлтан
(етіктің, жалпы аяқ киімнің қалың
табан былғарысы: кісі елінде сұлтан болғанш а
өз еліңде ұлтан бол) -
у л
(м оңғол тілінде) подо-
шва, подметка (ССТМЯ);
тұлпар
миф. крылатый конь, боевой конь,
выдаю щийся скакун: тұлпар - тұсында, күлік -
күнінде (мәтел) -
ШІ
(чағ., тағы кейбір түркі
тілдерінде) конь, снаряженный для боя;
қойын
(қуаны ш ы қойны на сыймай) -
ко]
па-
зуха халата (М Қ);
орын
(оты рған қыз орын табар) -
ор
(моңғол
тілінде) вакансия, место;
қоныш
(қолы нан келген қоны ш ы нан басар -
мәтел)
- көн
(ІеЬ.) голенищ е (РСл.);
қатын
(қаты н алсаң отын ал (мәтел) - тел.,
куманд., хак., шор
катГхат
женщ ина, баба (РСл,
т.б.).
Л/уш(орылған егістік, шабындық орны; жни-
вье, стерня) -
аң:
малды аң ға жай (диалект);
Кемер: Қаракемер
(гидроним) - тув.
кем.:
Қара-кем
черная река;
]ети-Кем
семиречье (тува);
тақыр
(шөп ш ы қпаған жалаңаш, тықыр жер)
-
тах
голый,
т ахчир
голая земля (хакас);
сайын
(шылау: Ж атқан сайын ұй қы ға Д ұға
оқушы ем, ш ош ы ны п - Абай.) -
сай
(послелог:
қаждый, всякий), хакас;
торпақ
(бұзау м ағы насы ндағы ) -
тор
теле-
нок (шағатай тілінде), РСл;
қоиіқар
(қойдың еркегі, производитель) - оғуз-
дар қойдың мұндай еркегінкочдейді (М Қ , РСл.)
осек
(сплетня) -
өс
молва, толки, пересуды
(як.);
талақ:
көкбауыр (талағы тарс айырылды) -
т ал
селезенка:
Таі ағроғ зопіг
боль в селезенке
затихнет (ДТС);
құрдас
(бір жылда туған, жасты адамдар) -
кур:
бир кур балдар дети - сверстники (Ю Сл);
көлік
( ат, түйе, есек сияқты мініс малы) -
кол
верховое животное (Катанов);
м ақт ау
(марапаттау мәнді сөз) -
м а х
хвала
(хакас);
мысық-мы ш ық
(үй қаюаны) -
м із
(аг$ гпизик
кочка) Мукаддимат аль-адаб.
кіндік
(адам, мал т.б. ағзасы ) -
кі~кін пуп
(Мукаддимат аль-адаб).
Мұндай тілдік деректердің әлі де талайын кел-
тіруге болады . Б ірақ түбірлер мен сөзж асам
ж ұрнақтарының құрамын анықтауда ұстанған өз
тұ р ғы м ы зд ы ң (п о зи ц и я м ы зд ы ң ) негізділігін
көрсетуге осы салыстырулар да жеткілікті деп ой-
лаймыз. Бұл келтірілген лингвистикалы қ ай ғақ-
деректер “сөз сөзге ж арығы н да түсіреді” дейтін
*
“ Орыс грамматикасы ” авторлары ны ң “всякая синхрония в языке существует только как условно ограниченны й
момент развития и соответственно долж на рассмативаться как синхрония ди н ам и ческая” деген пікірлері де он ы ң осы
сипаты нан келіп ш ы ққан .
|