3 . 1 . Ж Ұ Р Н А Қ Т Ы З А Т Е С І М Д Е Р Қазақ тілінде есім негізді зат атаулары, етістік
негізді зат атаулары сияқты, жұрнақ арқылы ода-
ғайдан озге созтаптары ны ң бәрінен жасалады.
Бұл ретте өздерінің созжасамдық әлуеті (потен-
циясы) жағынан, басқа есім тектілерге қараған-
да, әсіресе зат атауларына ж алғанаты н ж ұрнақ-
тар өте өнімді де және бары нш а әртарап болып
келеді. Айтып отырғанымыз: негіз сөздердің де,
сондай-ақ жұрнақтардың да сөзжасамдық қаты-
насқа түсу, яғн и дериватгық дәрежесінің жалпы
әркелкі болатыны.
-лық//-лік, -дық//дік, -тық//-тік. Созжасам-
ды қ бұл ф ормант түрік тілдерінің жалпы қай-
қайсы сы нда да ең өнімді ж ұрн ақ саналады.
Ғалымдар оны түрліше этимологиялайды: біреу-
лер
іл етістігінен, ал көп зерттеушілер “лық толы”
дегендегі ль//ссозінен ш ығарады. Созжасамдық
бұл ф орм ант әсіресе туа түбір зат атауларына
кобірек ж алғанады . Ал бұл туа түбір атаулар
се- м ант икалы к ж акт анәр тарап болып келеді. Со-
ған байланысты олардан жасал ған туынды зат атау-
ларының мағыналары да түрлі-түрлі.
Тіліміздегі туа түбір зат атауларына
- л ы к // лік, -ды к//-дік,-т ы к//-т ікф орм ат ъ\ жалғану ар-
қылы ж асалған туынды түбір зат атауларының
бірқыдыруын
этномэдени лексикаға катысты сездер құрайды. Ондай туынды зат атауларына
актык < а қ + ты қ ,
айттык < айт+ты қ,
ерулік <
еру+ лік,
базарлык < б азар + л ы қ,
көрім дік < корім+дік, осылар іспеттес озге де біраз салттық
терминдерді ж атқы зуға болады. Дэл осы құры -
лымда қалы птасқан туынды зат атауларының
ендігі бір үлкен
семант икалык /лобь/халқымыз-
дың байырғы затгық мәдениетімен, өзіндік тұрмыс
жағдайымен байланысты. Олар, мысалы мына си-
яқтылар:
карыктык < қары қ+ ты қ (халықтық ме-
дицинада қан қысымы жоғары адамның басынан
қан соратын ескілікті құрал),
каламдык < қалам-
+ ды қ (уықтың ж оғары ұшы сұғы латы н ш аны -
рақ тесіктері),
бауырлык < бауы р+ лы қ (дәртені
көтеріп байлайтын бауыр айыл),
желдік< жел+дік,
терлік < тер+ л ік (терлігі майдай ерімей),
октык < о қ+ ты қ: А яғы на салғаны О қты ғы таза күдер-
ді (фольклор),
асмалдык < асмал+ды қ (әшекейлі
түйе жабуы, түйе кежімі),
түндік < тү н + д ік
(=түңлік < түң+ лік),
туырлык < туыр (< тоор)+ -
лы қ,
еттік < ет+тік,
отындык < отын+дық,
жіптік < ж іп+ тік,
істік < іс+тік т.б.
Ж оғарыда келтірілген
ж іптік туынды зат ата-
уын зергерлікпен, жалпы қолонер кәсібімен ай-
наласытан шеберлер ж ағы болмаса, бүгінде көп
адамдар, әсіресе кейінгі буын өкілдері біле бер-
мейді.
Түрмандарға какт алған күміс өрнектердін су сызыктарына сары жез, кызыл мыс жіптіктер де пайдаланылады (Қасиманов). Тіліміздегі белгілі
жіптіктей туынды сын атауы осы
жіптік туын-
ды зат атауынан жасалған.
Туа түбір зат атауларынан сөзжасамдық осы
формант арқылы жасалған туынды зат атаулары-
ның түрлі тағам және осімдік түрлерімен, сон-
дай-ақ жәндік, жануарлармен байланысты д а
м а- ғыналык топтары бар:
корыктык < қо ры қ+ ты қ,
еңлік < ең+ лік,
кымыздык < қы м ы з+ ды қ,
уыз- дык < уыз+дық,
инелік < ине+лік,
жандык < ж ан+ ды қ, тағы осы сияқтылар.
Қ азақстанны ң жалпы бар айм ағы нда емес,
кейбір өңірінде ғана айтылатын соңғы
жандык туынды зат атауы мен тіліміздегі белгілі
жәндік есімі - озара ортақ эпонимді дериваттар. Екеуінің