ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
293
законие) сөздерінен экстралингвистикалық фак-
тордың әсері сезіледі. “Абай ж олы н д ағы ” мына
будандык
сөзінен таза ном инативтік сипат ай-
қын аңғарылады:
Әкелері сиякты бүл немере буын
да сұлуша келген. Жаксы будандыкты білдіреді
(Әуезов).
Тілімізде
-лы к //-лік , -ды к//-дік, -т ы к//-т ік
форманты арқылы арабтық кірме түбір сын есім-
дерден де бірқыдыру туынды зат атаулары жа-
салған. Кейбірі, мысалы, мыналар:
аярлык, капа-
лык, кұмарлык, такуалык, інкәрлік, адалдык, бос-
тандык, мүктаждык, кастандык, әділдік (ғаділдік),
жаһілдік, кәмілдік, жайбарақаттык, ғаріптікт.5.
Келтірілген туылымдар дерексіз ұғымды сөздер,
бір сөзжасамдық типке жатады. Қ азақ тіліндегі
бір түбірден өрбіген
кастык, кастандык
сөздері
әуел баста бір синонимдік қатар түзгенімен, кейін
келе
кастандыктуыпъты
“ покуш ение” мәнінде
қолданыла бастады.
Қастандык, бостандык
де-
риватгарын мотивациялаушы
кастан, бостан
негіз
сөздері тілімізде қазір жеке күйі жалпы қолда-
нылмайды. Тек ескілікті әдебиеттер үлгілерінен,
аға буын жазушылардың ш ығармаларынан ғана
кейде ұшырасады.
Қүлдыкта талайлардын күні
кешіп, Байлаулы өткен колы болмай бостан
(Ах-
метбеков);
Бұл кастан күштер катарынан кат -
ты соккыға а лған Сармолла кұлай берді
(Әуе-
зов). Қ азақ тілінде қазір сирек қолданылатын
жаһілдік, кәмілдік
сөздерінің мағыналарын төмен-
дегі екі мысалдан біршама айқын көруге болады:
Деуш і едім жаһілдіктің жайы калай? (Айтыс);
Екі жүрек кәмілдікпен косылып... (Күлеев).
Жоғарыда аталған
жаһілдік, кәмілдік
сөздері
дерексіз ұғым атауыштары ретінде сөзжасамдық
бір ғана типке жатады. Ал
ж айбаракаттык
ту-
ынды зат атауын негіздеуші (мотивапиялауш ы)
жайбаракат
қосыны екі элементтен (парсының
джай
және арабтың
бэрэкат
сөздерінен) кіріккен.
ГТарсы т іл ін е н е н ге н сы н м а ғ ы н а с ы н
білдіретін
сөздерге -лы к //-лік , -дык//-дік, -т ы к //
-тік
ф орманты н жалғау арқылы ж асалған ту-
ынды зат агаулары жалпы бірталай:
диуаналык,
кіріптарлык, бекерлік, азаттык, жомарттык, дос-
тык, мэрттік, зеректік, пэктік
т.б. Бұлар да -
абстракт мағыналы туылымдар.
Джеванмэрдтык
джеванмэрд
терм и н ін ен қал ы п тасқан . К өне
Ш ығы ста, сондай-ақ Абайда да негізгі ф илосо-
ф иялы қ ұғымдардың бірі осылай, джеванмәрд-
ты қ деп аталады. Тіліміздегі бүгінгі
азаттык -
азаткер-азатшы-азатшыл-азатшылык
туынды
сөздері бір сөзж асам ды қ ұяға кіреді.
Дос-ж ар -
дос-жаран - дос-жора
-
достас - достык
тарам-
дары да (парадигмалары) солай бір сөзжасамдық
ұя ішінде қарастыры луға тиіс. Қазіргі қазақ әде-
би тілінде
жомарттык - сараңдык - сарабдалдык
туылымдары антоним дік қатынаста жұмсалады
және кірме түбірлі бұл жасалымдардың барлығы
бір сөзжасамдық типке жатады.
Қазақ тілінде сөзжасамдық
-лы к//-лік, -дык/ /
-дік, -т ы к//-т ік
форманты арқылы байырғы сын
атауларынан пайда болған туынды зат атаулары
да бірталай. Кейбірі мыналар:
алғырлык, ибалы-
лык, карымдылык, тапкырлыкі.Ь.
Келтірілген ту-
ынды зат атауларының дені адам бойындағы түрлі
қадір-қасиетті, м ін ез-құлы қты білдіреді және
сөзжасамдық тип тұрғы сы нан да өзара біркелкі.
Терминдік сипаттағы туылымдар қатарында -
заң-
дылык
(законность),
кабаттылык
(слоистность),
кайтымдылык
(обратимость),
түткырлык
(вяз-
кость) лексемаларын атауға болады. Ал
аукымды-
лы к, зайыптылык, жаттандылык, иланымдылык
ж асалы мдарыны ң бойы нан неологизмдік реңк
айқын аңғарылады:
Осы үшеуін...озіне сенімді серік
еткен махаббат кана зайыптылык заңына берік
болады
(Н ұрш айы қов);
Мұндағы дэлелдердің ила-
нымдылығы м ол ғибрат бергенін айтуым керек
(М ом ы ш ұлы ). Н еологизм дік сипат сон д ай -ақ
еттілік
(мясность),
жүндестік, жемістілік
(пло-
довитость),
ж үйелілік
(системность),
кенеулілік
(калорийность),
кірістілік
(доходность),
реттілік
(порядок),
күрделілік
(сложность),
сезімділік,
тистілік, тырнактылык
Достарыңызбен бөлісу: