292
СӨЗЖАСАМ
келебермейді. Мысалы,
кейістік, бөгеттік, жемтік,
өлімтік, жетістік, жиынтык, киғылык, кірбеңдік
сияқты туылымдардан ондай ұғым байқалмайды.
Туынды зат атауларынан
-л ы к //-л ік , -д ы к //
-дік, -т ық//-т ік
форманты арқылы жасалған жаңа
зат атауларының екінші бір үлкен тобы терминдік
тұрпаттағы туылымдар. Олар - тілімізде бұрын-
нан бар үлгі (модель) негізінде кеңес дәуірінде
ж аңадан терм индік мән алған, ном и н ац и ялан -
ған, қолданы м ды ғы ж ағы нан да толы қ дербес-
тенген дериваттар:
анықтамалык
(справочник),
тәлімгерлік
(наставничество),
шырындық
(нектар-
ник),
ормашиылық
(лесничество),
елш ілік
(по-
сольство),
кезекшілік
(дежурство),
мақсаткерлік
(целеустремленность),
отаршылдық
(колониа-
лизм ),
ішімдік
(алкоголь),
кэсіпшілік
(промысел),
егіндік
(паш ня),
егіншілік
(земледелие),
пішендік
(сенаж ),
шалғындық
(луг),
жүгерішілік.
Туынды
зат атауларына сөзж асам ды қ осы ф орм антты ң
қосылуынан пайда болған бұлардан өзге де жаңа
ж асалы мдар бар. О лардың кейбірі жеке ақы н,
жазуш ылардың стиль ерекшелігімен байланы с-
ты болып келеді. О кказионалдық сипаттағы он-
дай зат атаулары қатарында мына сияқты туы-
лымдарды атауға болады:
қайраткерлік, жүлдегерлік,
кеңесшілік, эісүкшілік, үшқыштық, желіскерлік
т.б.
Тіліміздегі туынды зат атаулары сон дай -ақ
байы рғы сын есімдерден де, кірме сын есімдер-
ден де жасалады. Сы н есімді негіз сөздерден -
л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, -т ы қ//-т ік
форманты ар-
қы лы ж асалған м ы на сияқты туынды зат атау-
лары н тілімізден көптеп кездестіруге болады:
жетімдік, кемдік, кеңдік, кербездік, кердеңдік, қағы-
лездік, қатыгездік, өрескелдік, семіздік, тереңдік,
кереңдік, үлкендік, шеіиендік, даңғазалық, даңғой-
лық, долылық, жадаулық, жақсылық, ерсілік, есерлік,
жүдеулік, жіңішкелік, эсемдік, игілік, кэнігілік, жы-
лылық, жырындылық, керенаулық, кермарлық, та-
сырлық, қайсарлық, қараулық, қияңқылық, қомағай-
лы қ, қоңы лт ақт ы қт л.
Осы туынды зат атаула-
рының барлығы да мағынасы жағынан абстракт
ұғым атаулары және бір ғана сөзжасамдық тип-
ке жатады.
Кермарлық, тасырлық
сөздерінен бас-
қалары - түгел әдеби нормадағы лексемалар. Ал
ж оғары дағы
игілік, жақсылық
жалпы есімдері
тілімізде ж алқы есім (антропоним) ретінде де
қолданылады. Негіздеуші
жетім, іиеіиен -
синк-
ретизмдік сипаттағы лексемалар. Бұл жерде көңіл
аударарлық тағы бір нәрсе: жоғарыдағыәсем<)//с
дериваты -
әсемпаз
сөзімен, ал
жетім
туылымы
-
ж етімек
лексем асы мен өзара сөзж асамдық
қосақ болып табылады. Ж әне бұл қосақтарды ң
әрқайсысы жеке-жеке сөзжасамдық ұя ретінде си-
патталады.
Сөзжасамдық
-л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, -т ы қ //
-т ік
форманты арқылы сын атауларынан пайда
болған туынды зат атауларының қатарында сон-
дай -ақ мына төмендегі сияқты жаңа жасамдарды
да (“ новообразование”) атауға болады:
ағаттық,
ақтық, ақымақтық, сиішақтық, алыстық, аңғырт-
тық, аңғалдық, жастық, эбестік, эуестік, беріктік,
биіктік, кермектік, нэзіктік, тентектік, иөлкестік,
шэргездік
т.б. Бұл келтірілген туы лымдардың
ішінен өздерімен түбірлес сөздермен бірге сөзжа-
самдық ұя жасай алатындары -
эуестік
(әуестік -
әуесқой лы қ),
өштік
(өш тік - өш пенділік),
тен-
тектік
(тентектік - тентекбасты қ) лексемалары.
Бұлардың ішінен, сондай-ақ шсяшкдериватының
қазақ тілінде жалпы үш түрлі мағына білдіретінін
мына мысалдардан көруге болады:
Сырттың
түнып т үрған ақт ы ғы н аясын ба?
(Әуезов).
М ұндағы
ақтык
туылымы “ақ от” мағы насы н
білдіріп тұр.
Байлаған ақтығы, түтатқан оты
(М ағауин). Бұл мысалдағы
ақтық
туынды зат
атауы діни ритуал белгісі, “ақ ш үберек” ұғымын
білдіреді.
Мүның сүйенііиі - тек қана эділет, ақтық
пен қалың елге деген достық
(Әуезов). Соңғы
сөйлемдегі
ақтық
дериваты “ақ ты қ ” , “әділдік”
мәнінде қолданылған.
Осы ф ормант арқы лы сын атауларынан жа-
салған туынды зат атауларының арасында кейбір
жаңа жасамдар да кездеседі. Бұлардың қайсы бірі
термин тұрпатты лексем алар. М ысалы,
Достарыңызбен бөлісу: |