ЖҮРНАҚТЫ
ЗАТ ЕСІМДЕР
319
лары ондайлық көп емес, айналасы он-онбестей
ғана:
таяныш, сүйеніш, алданыш, куаныш, жұба-
ныш, күйініш, сүйінііи, уаныіи, сағыныш, аяныш,
төсеніиі, шөміш т.б.
С о ң ғы туы нды сөз
ш ом ы л
е тіс тіг ім ен
түбірлес:
чомиіи
‘черпак, уполовник’ от
чом
‘ку-
п аться’ (Э С ТЯ ).
Ыстыкка кол батпаған шөміш
баткан
(Ш ернияз).
-а қ //-ек , -ы қ //-ік , -қ //-к .
Тіліміздегі ендігі
бір өнімді жұрнақ -
-ак//-ек, -ы к//-ік, - к //- к
фор-
манты. Ол арқылы етістік негізден ж асалған ту-
ынды түбір зат атауларын мынадай сем антика-
лы қ топтарға бөліп қарастыруға болады: тер-
миндік жасалымдар (
корык < коры+к -
заповед-
ник,
салык < сал+ык -
налог,
кадак < када+к -
крупозное воспаление легких,
түрак < түр+ак -
жилье,
бүйрык < бүйыр+ык, жинак < ж ина+к -
сборник,
санак < сана+к -
перепись,
ж асак <
жаса+к -
отряд,
жатак < жат+ак -
общежитие
т.б.) Бұл келтірілген зат атауы туы лымдарыны ң
қай -қай сы сы да тілімізде жалпы бұры ннан бар
сөздер. Бірақ оларды ң
қазіргі терм индік стату-
сы, терминденуі, яғн и м ағы налары н ы ң белгілі
бір пэндік бейім алуы кеңес дәуірімен байланыс-
ты. Қазіргідей тұрақты бір кэсіптік бейім, тер-
миндік дербестік оларда бұрын болмаған.
Сөзж асамды қ осы
-а к //-е к , -ы к //-ік , - к / /- к
ф орманты мен етістік негізден қалы птасқан ту-
ынды түбір зат атауларының бұл пэндік, кэсіптік
түрде келетіндерінен басқа ж алпыхалықтық си-
паттағылары да бірталай.
Өздерінің мағыналары
ж ағы нан бұлар да заттық тиянақты лы қ алған,
я ғн и белгілі бір заттың не бір нақты процестің
атауы ретінде қолданылады, мысалы:
ж абык(кшз
үйдің ж абығы),
білік, елек, күрек, доцгелек, төсек,
білек, тырнак, кармак, косак, түяк, кияк, үлтарак
(<үлтар+<ік), кесек, орак,
тағы осы сияқты лар.
ІЛыдай алм ай кыз Қүртка және де аіиты жа-
бықты. Жабықтан көзін салыпты
(Қобыланды);
Қүдай қосқан қосағыц Жецеіиемді кімге тапсыр-
дыц
(Сонда);
Түяғы бүтін түлпар жоқ, Қияғы
бүтін сүцқар жоқ
(Әуезов).
Тілімізде мағыналары жағынан номинация-
лануға бейім бұлардан озге де туынды түбір зат
атаулары барш ылық.
Ж оғары дағы лар сияқты
бұлар да - жалпыхалықтық сипаттағы, көпшілік
қолды дериваттар:
жүрек, таяқ, еміздік, тамыз-
дық, қарақ, ойық, тілік, бүлақ, үіиақ, кертік, күзек,
көлік (< көл ‘жегу
’ +
-ік).
Етістік негізге
- а қ //- е к , -ы қ //-ік , - қ / / - к
жүрнағы жалғану арқылы жасалған туынды түбір
зат атауларының тағы бір үлкен тобы бар. Бұлар-
дың жоғарыда келтірілген дериваттардан айыр-
машылығы: мағыналарынан ілгеріде аталғандар-
дағы дай атаулық ти ян ақты лы қ байқалм айды .
Олар көбінесе белгілі бір эрекеттің (процестің)
статикалық қалпымен
ғана байланысты болып
келеді. Бұл салатуылымдарды процестің, эрекетгің
атауы ретінде дербестенген лексемалар қатарында
алып қарауға болады:
ойнақ (<ойын+ақ), өксік
(<өксі+ік), ырғақ(< ырға+қ), толғақ (<толға+қ),
тілек(< тіле+к), сезік (<сез+ік), жазық (<жаз+ық),
қы лы қ (< қ ы л+ ы қ ), к ү й ік (< к ү й + ік ), т үсінік
(< түсін+ік) т.б.
Етістік иегізбен осы
-а қ//-ек, -ы қ//-ік, - қ //- к
ж ұрнағы ны ң өзара созж асамдық қаты насы нан
пайда болған зат атауы жасалы мдарыны ң енді
біразы өздерінің әуелгі тектік сипаты, сырт қал-
пы, тұлғасы ж ағы нан сын атауымен құрылымдас
болып келеді. Олар м ағы насы жөнінен де солай.
Ал туынды түбір зат атауы статусына субстантив-
тену жолымен ғана ие бола алады. Ал
жоғарыда-
ғы осы құры лы мда қалы птасқан туынды түбір
зат атауларының барлы ғы ж алпы халы қты қ си-
паттағылар.
Қазақ тілінде созжасамға қатысты
алқа (алқы)
деген де форма бар. Ол екі-ақ етістік негізге қосы-
лып жұмсалады:
қоналқа
(қоналқы),
басалқа
(ба-
салқы). Ж ұрнақ па, ж оқ әлде дербес соз бе - бұл
жағы әзір көмескі.
Біз бүгін үшіниіі қоналқаға
Мүсэлім деген бидіц аулында едік
(Торайғыров);
Салт атты, т үйелі жолауіиы ымырт үйіріле
Қамысколдіц жағасында қоналқы ға т оқт аған
(А манш ин);
Бас қосып, бір біріне басалқы айтып
(Ізтілеуов).
Етістік негізбен сөзж асам ды қ қаты н асқа
мұндай сирек түсетін ж ұрнақтар қатарына сон-
д ай -ақ
-тік, -м ы қ
ф орманттарын да жатқы зуға
болады:
Менен бір білместік өтті
(Ж ансүгіров);
...быламық ішейін деген асым ба еді
(“ Үш ғасыр
жырлайдьГ);
Біз кол түсына жете бергенде қыла-
м ы қ түсе бастады
(Ж үнісов).
Булам иқ
“болтуш ка”
от була
“см еш ивать”
(Севортян).
Б улас
тістігі қазақ тілінде де бар:
жы-
лама, балам, жылама козіц жасыц бүлама
(Фоль-
клор).
Қазақ тілінде сондай-ақ
қыла
етістігі де
қолданылады. Өйткені оған -у форманты жалға-
нып
қылау
дериваты ж асалған:
Ж үқалац қырбық
қар, не қылау күн сайын болады
(Әуезов).
Демек
қы лам ы қ
гіен
қылау -
озара ортақ
түбірлі жасалымдар.
Қ азақ тілінде бір-бір етістікке ғана ж алға-
нып туынды түбір зат атауларын жасайтын тау-
сы нш ы қ (яғни реликтовый) жұрнақтар да бар.
320
СӨЗЖАСАМ
Мысалы,
-кел, -ғи, -ір, -еш
дегендер - сондай фор-
мантгар (
өткел, кырғи, түйір, кертеіи).
Рас, мұнда-
ғы
өткел
туылымы тіліміздегі
іиатқал
лексем а-
сымен тұрпаттас, құрылымдас сияқты. Олай бол-
ған жағдайда олардағы
-кал
мен
-кел
жұрнақта-
рын озара фонетикалық вариант ретінде алып қарау-
ға тура келеді.
Бірақ солай екенін,
ш ат қал
сөзінің
ш дттүбірінің етістік екенін әлі дәлелдеу керек.
Достарыңызбен бөлісу: