3.3.3. Күрделі субстантив зат есімдер
Күрделі субстантив зат есімдер өздерінің сырт
қалпы , тұлғасы ж ағы н ан бірде аналитикалы қ
тәсілмен жасалған күрделі зат есімдермен байла-
нысты болып келсе, енді бір жағдайда фразеоло-
гизмдік композиталармен шектесіп жатады. Лин-
гвистикалы қ табиғаты екі басқа осы тіл құбы -
лыстарының ара жігін кейде айырып болмайды.
Мысалы, мына бір тіл құбылыстарына көңіл ауда-
рып корейік:
аксакдл, бойжеткен, атқамінер, ақсар-
бас, көкжал, көкқасқа, бозқасқа, шолақ етек, қара-
таяқ, тік бақай, шүйке бас, қол жаулықт.б.
сырт
қарағанда бұлардың бәрі - субстантивтер. Бірақ
бәрінің субстантивтену дәрежесі біркелкі емес.
Қ иы нды қ міне осы жерден келіп ш ығады. Егер
оларды өзара салыстырып, салғастырып көрсек,
ақсақал, бойжеткен, атқамінер, ақсарбас, бозқасқа,
көкқасқа, көкжал
дегендердің субстантивтенудің
ең ж оғарғы деңгейінен өтіп, реестр сөз дәреже-
сінде күрделі зат есімдік статус алғаны айқы н
байқалады. Ө йткені бұлар субстантивтенудің
нәтижесінде н ом и н ац и ял ы қ сапа алған. Оны
мына бір үзінділерден коруге болады.
Ж ағалай
сойылып жатқан ақсарбас, көкқасқалар қүр ғана
келіс қуанышы емес
(Әуезов).
Әлденеше бозқас-
қаны да сойғызды, көкқасқаны да жесті
(Сонда).
Салтанат бойжеткеннің Тінібек үйіне алғаш кел-
гені бүл емес
(Сонда). Ал,
қол жаулық, шолақ
етек, атқа мінер, қаратаяқ, шүйке бас
сияқты -
ларда жоғарыдағылардай айқы н номинациялы қ
(атаулық) ұғымнан гөрі фразеологизмдік (образ-
дылық) сипат үстемірек.
Туынды субстантив зат есімдер си яқты ,
күрделі субстантив зат есімдер де өздерінің сырт
қалпы , тұлғасы ж ағы н ан , сондай -ақ қолданы -
луы ж өнінен әр түрлі болып келеді. Олар әдетте
кемінде екі сыңардан тұрады. Екі сыңар және
атау қалпыңда да, жұрнақ қосылып та әр тұрпатта
қолданы лады . Екі сы ң ары да м ұндай түбір
түріндегі күрделі субстантив зат есімдер көбінесе
жалқы есім болып келеді. Кейбірі, мысалы, мы-
налар: “ Қ ұлагер” , “Т о р ж о р ға” , “ Б о зж о р ға ” ,
“Көкбесті”, “ Назқоңыр” , “М айдақоңыр”, “Жай-
мақоңыр” , “Ж айқоңы р” , “М аңмаңгер”, “Ақкер-
без” , “Ешкіөлмес”, “Аласапыран” тағы осы сияқ-
тылар.
Атау тұлғалы күрделі субстантив зат есімдер
құрамы ж ағы нан бұлай үнемі есім типті ғана бо-
лы п келе бермейді. Соны мен қоса олардың бір
сы ңары , көбінесе соңғы сы есімш е тұлғасы нда
келіп отырады. М ысалы мына сияқтылар:
қолке-
сер, қолүздік, ауызашар, сірге мөлдіретер, жанкүйер,
нақсүйер, атүстар, антүрған, “кісен ашқан ”, “көбік
шашқан ”, “түрмеден қашқан ”, “Көңіл ашар ”, ал-
т ыатар
т.б.
Мәніке Ысқақтың ж алғыз нақсүйері
боп қалған
(Әуезов). Күрделі субстантив зат есім-
дер қатарында терминдік ы ңғайдағы мына тәрізді
біраз ж асалымдарды да атауға болады. Бұлар
тілімізде негізінен кеңес дәуірінде қалыптасты.
Кейбірі мыналар:
сүтқоректілер, қос жарнақты-
лар, әскери міндеттілер, асыра сілтеушілер, артта
қалушылар, ту үстаушылар (знаменосцы), қос м е-
кендіклер, қос жүпаяқтылар, бауырымен жорғала-
ушылар, көп аяқтылар, коян тәрізділер, шаян
тәрізділер, аша түяқтылар, желбезек қүйрықты-
лар, желбезек тыныстылар, буын аяқтылар, бас
сүйектілер, бас сүйексіздер, желбезек аяқты шаян
тәрізділерт.Ь.
Достарыңызбен бөлісу: |