С У Ь С ІА Н Г И В ЗАІ ЬС ІМ ДЕГ 341
болады.
Бөрібай Хасенді ең қауіпті бәсекелесінің бірі деп санайтын (Ж армағамбетов). Ол тек ке-
ңес дәуірінде активтене түсті, одан әрі терм ин-
денді. Ал “соперница” мәніндегі
күндессуЬсіан- тиві қазірде негізінен қолданылмайтын, тарихизм-
ге (историзмге) айналған көне тіл құбылысы са-
налады. Жоғарыдағылардың кейбірі кобінесе ма-
қал, мәтел құрамында қолданылады:
күндестің күлі күндес; ағайыннын аты озғаніиа, ауылдас- тың тайы озсын; замандасың болмаса тойға бар- ма. Соңғы төртеуі, яғн и
жерлес, эріптес, карсы- лас, бэсекелес лексемалары - орыс тіліндегізел*-
ляк, коллега, противник, конкурент сәздеріне ба-
лама, яғн и бұлардың мағы насы на дөп қазақш а
эквивалент іздеу процесінде, соған байланысты
қазақ сөзін терминдеу барысында туған субстан-
тивтер.
Сын есім негізді тағы біраз туынды субстан-
тив зат есімдер
-лы қ және
-ғыіи тұлғалы болып
келеді. Кейбірі олардың мыналар:
түстік, шай- лық, майлык, сулык, түңғыш( бірінші бала),
мінгіш т.б.
Шайлық деп эдетге күнделікті ас-суына, шай-
пұйынажетерлік қаражатгы айтады. Қолғажұққан
майды сүртетін орамалды, салфетканы
майлык, ал жуынған соң сүртетін орамалды
сулық дейді.
С ондай-ақ, малшылардың су откізбейтін сырт
киімі де солай
сулық аталады. Күнделікті жүріп-
тұруға кәбірек пайдаланылатын көлік түрі, яғни
жылқы малы
мінгіш саналады.
Кейбір, мысалы,
жыртқыш, кеміруші тәрізді
туынды сын есімдер үнемі бұлай жеке тұрған
күйінде емес, кейде көптік жалғауы арқылы суб-
стантивтенеді, туынды субстантив зат есімге ай-
налады. Мұндай, әр түрлі ит-құсқа, жәндіктерге
қатысты сын есімдер әдетте
-лар (-дар, -тар) жал-
ғауының комегімен, біріншіден, заттық сипат ала-
ды, екіншіден оған коптік м ағы на да үстейді.
Ж әне бұл құрылымды субстантив зат есімдер
әдетте оздерінің айқын терминдік сипатымен ерек-
шеленеді.
Әйгерім
түстік қамдату ісіне кірісіп, Зли-
хаға ақыры н бұйрықтар бере бастады (Әуезов).
Оның байлығы - менің
шайлығым (Жұмаділов).
М игш /болсы н деп ботаны биеге айырбастаған-
быз (М ұқанов). Бір қосы нан қы ры қ-елу ғана
мінгіш қалғаны бар (Әуезов).
Жыртқыштар, ке- міруіиілер - сүтқоректілердің дербес екі болек
атауы (ҚСЭ).
Коитенділер, жалдамалылар, омыртқалылар, хордалылар, тағы біраз дэл осы үлгідегі (модель-
дегі) туынды субстантив зат есімдер. Ж оғары да
аталған коптікжалғаулы бұл субстантивтердің бәрі
де кеңестік дәуірде пайда болған жасалымдар.
Сын есім негізді туынды субстантив зат есім-
дер қатарына сон д ай -а
ккірекеш, арбакеіи, түйе- кеіи, бейнетқор, ақша, аласы, бересі, шығасы сияқ-
ты тағы біраз туылымдар жатады. Жоғарыда қарас-
ты рылған туынды субстантив зат есімдерден ай-
ы рм аш ы лы ғы , бұлар өздерінің м орф ологиялы қ
құры лы мы , әсіресе ж ұрн ақты қ болігі, жалпы
тектік (генетикалық) сипаты жағынан оте эркелкі.
М ысалы,
теңге, сом құнды қағаздары өздері жа-
салған материалыныңтүсіне, ақшылдығына қарай
әуелден осылай
ақш а деп аталған. Оның бұл сын-
ды қ ұғымы кеш ікпей заттық сипат алып, я ғн и
заттанып, ақыры біржола субстантив зат есімге
айналы п кеткен.
Кірекеш туынды субстантив зат
есімі тұрған қалпы, тұтас күйінде араб-иран тілде-
рінен енген.
Арбакеш, түйекеиі туынды субстан-
тив зат есімдері кейін осы /с//?с/сешлексемасының
ізімен ж асалған. Ал
бейнет қор туынды сөзі - ха-
лы қаралы қ
пролетариат терм инінің алғаш рет
қазақш аланған эквиваленті. Бірақ ол кейін келе
қолданудан ш ығып қалды.
Ааасы, бересі, іиығасы сөздері өздерінің семантикасы ж ағы нан
алатын (ақш а, зат),
беретін (ақш а, зат),
шығатын~ ше- гетін~ тартатын (зиян) есімшелеріне сәйкес ке-
леді. Демек,
аласы, бересі, іиығасы дегендер әуелде
сын есім қы зметін атқарған. Бірақ бұл сы нды қ
м ағы на да кейін келе заттық сипат алған, заттан-
ған, яғн и субстантив зат есімге айналған. Мұндай
(ақша, кірекеш, бейнетқор, аласы) құрыл ы мдас суб-
стантив зат есімдер жалпы көп емес, бар болғаны
- осы аталғандар ғана.
Саған жоқ алты аласым, бес
бересім (Әуе-
зов). “
Ш ығасыға иесі басіиьГ болғаны м а (С он-
да).
Жазықсыз адал еңбекіиіні, кеңес бейнетқорла- рын күйдірдің, қараладың (Сонда).
Бейнетқордың бэрі ететін ащы тэжірибе ... (Сонда).
Сын есім негізді туынды субстантив зат есім-
дердің лингвистикалы қ табиғаты , өзіндік негізгі
тілдік ерекш еліктері, санды қ көлемі жалпы ал-
ғанда міне осындай. Ал есімше негізді мұндай
субстантив зат есімдер олай емес, санаулы. Бар
болған ы
ж асаған, жаратқан, алған тэрізді үш-
торт қана туынды сөз. Оның да с о ң ғы а л /# « е с ім -
шесі - тарихи сипатты коне құбылыс. Ол көбіне-
се бұры ны рақтағы түрлі эпосты қ жырларда, та-
рихи шығармаларда, айтыс өлеңдерде қолданыл-
ған. Бүгінде қолданыстан шығып қалған.
Бір алла осы аруға кез келтір деп, Ж ы лай-
мын
ертел\-кеиі Жаратқанға (Айтыс). Қош, амал
бол,
стғаным, Алаша төсек салғаным (Алпамыс).
342 СӨЗЖАСАМ
Осы қараш ығыма әкесінің ит мінезін бере көрме,
я
жасағані (Әуезов).
Түбір ж әне туынды субстантив зат есімдер-
ге, сондай-ақ,
Тілеулес, Құйған, Қоңыр сияқты біраз
жалқы есімдерді де ж атқы зуға болады.