П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет436/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   432   433   434   435   436   437   438   439   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

3.3.2. Туынды субстантив зат есімдер
Түбір субстантив зат есімдерге қарағанда ту- 
ынды субстантив зат есімдер сан ж ағынан едәуір. 
Олар - негізінен үш -торт қана ж ұрнақ арқылы 
ж асалған туынды сын есімдер. Мысалы, мұндай 
-іиы (-ші)
жұрнақты туынды субстантив зат есім- 
дерге 
қанаушы, қаналушы, айыптаушы, меңгеруші,
жаттықтырушы, тергеуші
сияқты біраз жасалым- 
дар жатады. Бұлар тілімізде кеңес дәуірінде орыс 
тіліндегі 
эксплуататор, эксплуатируемый, обвини-
тель, заведующий, тренер, следователь
термин- 
дерінің қазақты қ баламасы ретінде қалыптасқан. 
Осы топқа 
сонмн-аккайырш ы, жүргінші
туылым- 
дарын да қосуға болады. Сырт тілдік әсер жалпы 
бұларда көрінеу. Әсіресе соңғы 
жүргінші
субстан- 
тив зат есімінде. Ол орыс тіліндегі сын есім негізді 
прохожий
субстантивінің эквиваленті ретінде пайда 
бол ған. Ал 
қайыршы
туынды субстантив зат есімі 
//юш/уйсубстантив зат есімімен мэндес.
Сырт тілдік әсер 
-кер(-гер)
жұрнағының қаты- 
суымен жасалған 
айыпкер, бапкер, үміткер, талап-
кер, жүлдегер, заңгер, даугер
субстантив зат есімде- 
рінен де айқы н көрінеді. Бұлар да - сол орыс 
тіліндегі 
обвиняемый, тренер, претендент, призер,
истец
субстантивтерінің терминденген баламала- 
ры. Ж оғары дағы туынды субстантив 
даугер
зат 
есіміне қы рғы з тілінде 
дооч
субстантиві сэйкес 
келеді: 
Ырыстууга жуучу келет, ырысы жокко дооч
келет
(К удачливому сваты ходят, к неудачливо- 
му истцы ходят) (Ю Сл.).
Тілімізде м ағы насы “заттан ған ” , есім негіз 
бен 
-лас (-дас, -тас)
ж ұрнағы ны ң өзара сөзжа- 
самдық қатынасынан қалыптасқан сын есім туы- 
лымдар да біраз бар. С ы нды қ семантикасы зат- 
ты қ сипат алған, зат есімденген мұндай субстан- 
тивтер қатарында мысалы, 
күндес, күрдас, қарын-
дас
(“туы сқан” м ағы насы ндағы ), 
замандас, жер-
лес, әріптес, қарсылас, бэсекелес
туынды сөздерін 
алып қарауға болады. Бұлардың ішінде 
күндес,
қүрдас, замандас, қарындас
(“туысқан” мағынасын- 
дағы ) сияқты сын есімдер бүгінде мағынасы өте 
ерте заттанған байы рғы субстантивтер ретінде 
сипатталады. Ж алпы 
бэсекелестуылътын
да со- 
лай байырғы сипаттағы субстантив зат есім деуге




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   432   433   434   435   436   437   438   439   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет