СЫ Н
ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
345
гвистика, дэстүрлі граммат ика, функционалды
грамматика, болжалды келер шак, максатты ке-
лер шак, сабакты етістік, шартты рай, дауысты
дыбыстар, үнді дауыссыздар, үйірлі мүіие, күрделі
сөз, канатты сөз, нүктелі үтірт.б.
Сөзжасамдық
-лы /-д ы /-т ы
ф орм анты ны ң
қатысуымен терминдік сипатта пайда бодған
мұндай есім негізді
сын атаудары жадпы толып
жатқан өзге білім салаларында да осылай көптеп
кездеседі.
-л ы қ /-д ы қ /-ты қ . С өзж асам ды қ
-лы к /-д ы қ /
-тық
ф орманты түркі тілдерінде жалпы өнімді
ж ұрнақ саналады. Түркологияда ол бірде толық
м ағы налы
іл
етістігінен ш ы ғары лса, енді бірде
“лы қ толы ” дегендегі
лы қ
лексемасымен тектес-
тіріледі.
Ілгеріде қарастыры лған
қазақ тіліндегі сын
атауын жасайтын -ль//-дб//-ть/формантына моң-
ғол тіліндегі
- л и г
ж ұ р н а ғы с ә й к е с е д і.
-лы қ /
-д ы қ /-т ы қ
афф иксі сондай-ақ ілгеріде сөз бол-
ған
-лы/-ды/-т ы
ф орманты ны ң толы қ тұрпаты,
я ғн и соң ғы
-лы /-ды /-т ы
ф орм асы
-лы қ /-д ы қ /
-тық
аффиксінің фонетикалық дамуының нәти-
жесі ретінде сипатталады. Түркологияда жалпы
сөзжасамдық бұл жұрнақтың ф онетикалық даму
процесінің мынадай негізгі үш сатысы атап көрсе-
тіледі:
-лы г/-л и г —> -л у у /-л ю ю
—»
-лы /-ли .
Бірақ түркі тшдеріндегі бұл екі ж ұрнақ бір-
бірінен дамып ш ы ққанмен, өздерінің сөзжасам-
дық қызметінде олардың әрқайсысының тек озіне
тиесілі ерекш е белгілері қалы птасқан. Мысалы
-лы қ/-ды қ/-т ы қ
ж ұрнағы
тілімізде сын атаула-
рынан горі, зат атауларын жасауда айрықша бел-
сенділіктаны тады , яғн и осы соңғы қызметінде
бары нш а онімді ж ұрнақ саналады. Ал
-л ы /-д ы /
- ты
форманты олай емес: бұл тек есім негіздер-
ге ж алған ы п , б іры ңғай сын атауларын ғана
түзеді. Біз қарасты рғалы оты рған
-л ы қ /-д ы қ /
-тық
ф орманты ны ң одан ең басты айырмаш ы-
лы ғы (әрі арты қш ы лы ғы ): ол көпш ілік түрік
тілдерінде
зат атауларымен қоса, сын атауларын
да жасай алады. Рас, сезж асам ды қ
-лы /-ды /-т ы
жұрнағындай соншалықты жиі емес.
Сөзж асамдық бұл
-лы қ/-ды қ/-т ы қ
жұрна-
ғы , ілгеріде талданған
-лы /-д ы /-т ы
форманты
сияқты сын атауларын жасауда үнемі есім негізді
сөзге ж алғанады. Ж әне бұл есім негізді сөздер
кобінесе абстракт мағыналы, яғни білдіретін мән-
ұғымы ж ағы нан дерексіз болып келеді. Ондай
сын атауы дериваттарының кейбірі, мысалы, мы-
налар:
Ақтық күшін жинап, қатын-балаларын
шақырып алып қол үстасып қоіитасты
(Аймауы-
тов).
Бүл іиығарманын олецдік қасиетіне бармай-
ақ қояйын
(Ш от-А ман).
Отаудың оң ж ақтағы
түскиіз, іиымылдығына шаңырақтан түскен күн
сэулесінде коктемдік, жаңа ашық рең бар
(Әуе-
зов).
Әкесінің дүпиелік есепке аңқау да, аңғал емес
екенін білсе де
... (Сонда).
Қ азақ тілінде есім негізден
-лы қ/-ды қ/-т ы қ
форманты арқылы туынды сын атауларын жа-
сайтын ондай есім негіздердің енді біразы
нақты
заттық мәні бар, деректі сөздер болып келеді.
Саулық қойдың жасындай жасымыз бар...
(Айма-
уытов).
Суық суға майлық орамалын малып, элсін-
элсін тарта берді
(Сонда).
Мұндай құрылымды сын атауларындағы не-
гіздеуіш создердің тағы бір тобы жанды табиғат
құбы лы стары на, я ғн и адамға, торт түлік малға
қатысты болып келеді. Бұларға, мысалы, мына
іспетті туылымдар дэлел бола алады.
Достарыңызбен бөлісу: