346
СӨЗЖАСАМ
Үлы тыныштықты бұзып тұрған дыбыс -
т аст ақ ж олмен қеле жатқан аттылардың ты-
қыры ғана
(Әуезов).
Қасына бес-алты салт атты
жүрдек жігіттер ерткен
(Сонда). С оңғы мы-
салдағы ж әне тілімізде ж алпы жиі айтылатын
жүрдек ат, жүрдек поез
тікестеріндегі
жүрдек
сын
атауының білдіретін ұғымы, біздің байқауымыз-
ша, “жүргіш, жүрісті, ж үрісқой” дегенге көбірек
келіңкірейді. Ал, алдыңғы сөйлемдегі
тастақд&-
риватының “мағыналық аумағы” /7?ясть/сын ата-
уының семантикасын түгел “жаба алмайды”. Бұл
екеуінің (
тасты
ж әне
тастақ
туылымдарының)
ұғы м ды қ арақаты насы н
шөпті
және
шөптесін
сын атаулары ны ң ұғы м ды қ арақаты насы м ен
түсіндіруге болады.
Ж оғары дағы туынды сын атаулары сөзжа-
самды қ
-д а қ/-т а қ
ф орманты арқы лы зат және
қимыл атауларынан қалыптасқан. Мұндай құры-
лымды туынды сы н атаулары ны ң негіздеуіш
бөлігі тілімізде сон д ай -ақ түбір сын атауы бо-
лы п та келеді, мысалы:
Екі қыз барғамыз. Ажар
екеуіміз. Ж еңілт ек қыз еді
(Аймауытов).
Қала-
ның көл жақ шетінде т апалт ақақ шіркеу көрінеді
(Сонда).
Одан соңғыдүрдек ерін, ж алпақ мұрын
Д о ға деген жігіт еді
(Сонда).
Сөзжасамдық
-дақ/-дек/-т ақ/-т ек
форман-
ты біраз ретте дыбыс-еліктеуіш терден жасалған
туынды есімдерге жалғаны п та жаңа сын атауын
түзе алады.
Қарсы қабырғада, бұрышта жалты-
раған солқъиідақ кроватв
(Аймауытов).
Б ы лқы л-
дақ барқыт орындық ... Балташ бы лқылдақ ор-
нына келіп отырды
(Сонда).
Үйытқып соққаң,
ызылдақ ж ел
(Сонда).
М олдашқа даңғы лдақ
Жығылбайдың қызын айттырмаса...
(Мүсірепов).
Бұл м ы салдардағы туынды сын атаулары-
ның м орф ологиялы қ құры лы мы н былай мүше-
леп көрсетуге болады:
солқ
(дыбыс еліктеуіш) +
-ы л
(жұрнақ) >
солқыл
(дериват есім) +
-дақ
(сөзж асамдық ф орм ант) >
солқылдақ
(туынды
сын атауы).
Былқылдақ, ызылдақ, даңғылдақ -
бұлар да
тілімізде осындай құрылымда қалыптасқан.
Тілімізде сөзж асам ды қ осы
-дақ
форманты
арқылы пайда болған есім негізді сын атаулары
қатарына сондай-ақ
шаңдақ, шардақ, құмдақ
ту-
ылымдарын да ж атқы зуға болады.
Достарыңызбен бөлісу: