П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

Өткіншіжаңбыр орекпіп барып откенде, Боламын ырза осы бір ырғын коктемге (Сонда). Айнымалы, алдамшы

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Pdf көрінісі

бет	445/497
Дата	14.10.2023
өлшемі	38,54 Mb.
	#113886

1 ... 441 442 443 444 445 446 447 448 ... 497

Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

Отаршыл
Сауықшыл көңлі таяуда т үрған сияқты (Әуезов). Өсекшіл

Өткіншіжаңбыр орекпіп барып откенде,
Боламын ырза осы бір ырғын коктемге
(Сонда).
Айнымалы, алдамшы бейне сағым, Кәкте бүлттай
бүлтарғыіи кей достарым
(Қасым).
Оралым екі
м үш елі болады. Сондықтан бастапқы тацырып-
шы мүш е делініп, екіншісі баяншы мүіие делініп
айтылады
(Байтұрсынов).
-ш ы л/-ш іл. Сөзжасамдық бұл
-шыл
аффиксі
мен жоғарыда сөз болған
-шы
жұрнағы арасында
генетикалы қ байланы с болады: бұл түркологтар
жалпы ж оққа шығармайды. Екеуі жэне өздерінің
семантикасы ж өнінен де бір-бірінен сондайлы қ
алш ақ емес. Өйткені
-шы/-шіл
ж ұрнағы да дәйім
есім негізге қосы лы п, м ағы налы қ ж ақтан үнемі
бірыңғай (біркелкі мэнді) туынды сын атауларын
жасайды. Ж әне бұл сын атауларының “есім
+шьГ
құрамды сы нды қ ұғым білдіретін туылымдардан
айқы н бір айы рм аш ы лы ғы сол, олар көбінесе
жанды зат атауларына, әсіресе адам ға қатысты
болып келеді.
Отаршыл орыстың бірінің тобесін кәрмейсің
(Мүсірепов).
Ол өзіісш ілжігіт
(Аймауытов).
Жез
қарғылы қүба арлан Қорашыл тобет болған күн
(Ш алкиіз).
“ Есім негізді
+шыл,'>
құрамды сын атаулары
үнемі бұлай тек жанды зат атауларына емес, ара-
тұра озге де түрлі ұғымдармен байланысты сөздер-
ге қатысты болып келеді, мысалы:
Сауықшыл көңлі
таяуда т үрған сияқты
(Әуезов).
Өсекшіл жел
сыбырлайды алыстан, Сырын үрлап жастардың да
табысқан
(Мақатаев).
- м а л /-м е л . Біраз ғалымдар бұл ж ұрнақты
сөзж асам ды қ
-м а
аф ф иксін ен дамып ш ы ққан ,
құранды форма деп қарайды. Ол, көпш ілік түркі
тілдеріндегі сияқты, қазақ тілінде де жалпы өнімсіз
саналады: не бәрі екі-ү ш -ақ етістік негізге жал-
ғаны п, туынды сын атауын жасайды.
Бэрі де бала
жасынан асыр салған танымал жерлері
(Аймау-
ытов).
Жортып келіп, танымал мекеменің алды-
на түсе қалды
(Сонда). Түнемел
қымызды апты-
ға бір-ақ жүтты
(М ұқанов). Қ азақ тілінде бұл
туылымдармен сындық мағына білдіретін
саумал
жасалымы да құрылымдас. Ортатүркілік бұл
сағ-
м ал
туылымы ескерткіш терде қазіргі
саулық қой
тіркесіндегі
саулық
сөзімен мәндеседі, я ғ н и ма-
ғыналас болып келеді. Бұл дереккке қарағанда,
оны ң
(саумал
лексемасының) бастапқы көне ма-
ғы насы осы күнгі қазақ тіліндегідей ж ы лқы
түлігіне емес, қой малына ғана қатысты болғанға

348
СӨЗЖАСАМ
ұқсайды. Бұд да, сондай-ақ, ж о ғар ы д ағ
ытүне-
м е л
сын атауы да тілімізде қазір тек қы м ы зға
қатысты қолданылады
(түнемел қымыз, саумал
қымыз).
М ұндай құрылымды сын атаулары қатары-
на және оңтүстік говорындағы
ж асам ал
туылы-
мын да ж атқы зуға болады.
Қатты терлеп келе
жатып су іше м е ж асамал адам
(тіліміздегі
м ұны ң әдеби ф ормасы
жасамыс).
Ілгеріде кел-
тірілген туынды сын атаулары ны ң бәрінде де
сөзжасамдық
-м ал
форманты етістік негізге жал-
ғанған. Ал қазақ тілінде тікелей оны ң қатысуы-
мен есім негізден ж асалған б ір -ақ қана жана
жасалым бар; ол - сы нды қ м ағы на білдіретін&г-
уырмал
лексемасы.
А дам ға тез қабысатын, бау-

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 441 442 443 444 445 446 447 448 ... 497