П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет441/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   437   438   439   440   441   442   443   444   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

иді
(Әуезов). 
Әбіиі тәрбиелі үстамдылық көрсетті
(С онда). 
Өз ә к е с і
... 
кат ал, кәрлі әкесі
(Сонда). 
Өңшең әнші, ойнақты топ домбыраларын аспанға
көтереді
(Сонда). 
Ол нам азға да онша қүнт ақ-
ты кісі
емес(А ймауытов). 
Ақбілек еркелі, назды,
майда үнін созып...
(Сонда). 
Текті жігіт тек
жүрер
(Мақал). 
Мен кескекті ердің сойымын.
(Махамбет).
Тіліміздегі түрлі асыл тасты бұйы м дарға, 
әш екейлі сәндік заттарға қатысты туынды сын 
атаулары өзалды на тағы бір жеке топ құрайды, 
мысалы, мыналар:луА*/с/ш погон, 
алтынды
кежім, 
алтынды
шолпы, 
ш ілтерлі
сы рға, 
зерлі
оры н- 
д ы қ , 
жезді
түйм е, 
бөрілі
б айрақ, 
күміст і
садақ, 
оқалы
ким еш ек-ш арш ы , 
кестелі
отау т.б.
Күн астында алтынды, күмісті погондары 
жалт-жұлг етеді (Әуезов). А рғы м ақ ат бізде бар, 
Алтынды
кежім сізде бар Жаптыртқалы келгемін. 
(Қамбар батыр). 
Ы қпалы жүрген ер еді, Алтынды
қылыш будырған
(К енесары Наурызбай). 
Зерлі
орындық үстінде
(Доспамбет). 
Бөрілі байрақ ас-
тында... Бөрілі найза үстаса...
(С үйінбай).' 
Ақ
гимнаст еркаға жезді т үйме т аққан
(Әуезов). 
Бастарында оқалы, кестелі аппақ кимешек-шар-
шылар
(Сонда). 
Құлақтағы шілтерлі, алтын сыр-
ғалары тынымсыз жалтырайды
(Сонда). 
Әмір
келіп, Үмітейдің қүшағында кестелі отауға кірген
(Сонда).
Сөзж асамды қ бұл 
-ды/-ді, -т ы /-т і, -лы /лі
форманты арқылы есім негізден қалыптасқан жо- 
ғары дағы лар іспетті туынды сын атауларының 
мына бір тобы тілімізде жалпы халы қты қ по- 
этикалық өң, байырғылы қ сипат алған, көбінесе 
тұрақты тіркес түріндегі фразеологизмдік орам- 
дарда кездеседі. М ұндай мәнді ж аңа сөзжасам- 
дардың кейбір үлгілерін төмендегі мысалдардан 
көруге болады.
Арқанды атқа кісенім, Байлаулы атқа пішенім
(Бердіқож а). 
Семіз ат, қомды түйе, қүйрықты
қой, тіске ж үмсақ м илы п алау(Л әниял).А т алы
сөзге арсыз таласады
(Аймауытов). 
А лалы сақа
менен ақты асыққа Таласып бетін жасқа жу-
ған інің
(Ш әңгерей). 
“Торқалы той, топырақты
ө л ім ” дегенге келгенде...
(Әуезов). 
Биік стол
үстіне алалы мақпал жабылыпты
(Сонда). 
Қоға

мы күшті ер еді, Киімді бала тудырған
(Кенеса- 
ры Наурызбай).
Ж оғарыдағы сияқты құрамда келетін туын- 
ды сын атауларының ішінде әдеби тілдік норма- 
ға бұлай үнемі сәйкес келе бермейтіндері де ара- 
тура ұшырасады. Ж алпы жұрттық қолданыс ала 
қойм аған ондай жекелеген сы нды қ туылымдар
кобш есе ақы н , ж азуш ы лар ш ы ғарм алары нда 
өзін дік бір стиль ерекш елігі ретінде нем есе 
жергілікті сөйлеу тәжірибесінде (яғни кейбір го- 
ворда) кездеседі. Кейбірін олардың, мысалы, мына 
төмендегі сөйлемдерден көруге болады. 
Дәрмен
т ағы да үтықты дау бастады
(Әуезов). 
Ірікті
тобын Қүнанбай қосып жіберді
(Сонда). 
Оразбай
түкпірлі тәсіл ойлап қалғандай
(Сонда).
Аталмыш бұл 
-лы /-лі, -т ы/-т і
жұрнағы қазір 
қазақ тілінде көп қолданыла бермейтін 
сыза, сы-
зат
сияқты гидронимдік сипаттағы көне жеке 
атауларға ж әне кейбір киім үлгілеріне қатысты 
белгілі бір аймақта ғана (оны ң өзінде де жалпы 
сирек) жұмсалатын б ай ы р ғы тш с/яа сөзіне жал- 
ғаны п та жаңа сын атауын жасайды.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   437   438   439   440   441   442   443   444   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет