СЫ Н ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
347
ған туынды сын атаулары үнемі бүлай нақты
мәнді, деректі м ағы н алы , я ғн и затты қ мәні
көрінеу, айқын аңғарылатын сөздермен ғана ат-
рибуттық қатынаста жұмсала бермейді.
Олар кей-
де дерексіз (абстракт) мағы налы зат атауына да
қатысты болып келеді. Мысалы:
Ж үрекке дерт-
тер толып жаздым қағаз, Опасыз мынау пэни
турасынан
(Ш әңгерей).
Шешпек болды көп белгісіз
сандарды
(Мақатаев).
С ө зж асам д ы қ бұл
-с ы з /-с із
ф о р м а н ты
тілімізде ара-тұра күрделі сын атауын да түзе
алады. Ол бұл тұста, рас, есімді тіркестің дәйім
соңғы сыңарына қосақталады. Привативтік (ман-
сұқтық) мэндегі
-сы з
жұрнағыны ң өзімен оппо-
зитив мағынадағы
-лы
аффиксінен тағы бір бас-
қалығы міне осы арада байқалады. Өйткені, ілге-
ріде айтқанымыздай,
-лы
форманты күрделі сын
атауын жасауда кейде жоғарыдағы тәрізді
есімді
тіркестің алды ңғы сы ңары на да қосы лы п келе
береді. Ал сөзжасамдық
-сыз
жұрнағы олай емес:
күрделі сын атауын түзу пропесінде негіздеуші
есім тіркестің тек екінші бөлігіне ғана ж алғана-
ды.
Қара тактасыз м ү ға лім
-
тебенсіз кемпір
ғой
(Аймауытов).
Айкын жетексіз, баянды бас-
шысыз, күрен жолсыз кара үйлі бүқара...
(Мүсіре-
пов).
-ш ы /-ш і. Бұл формант та өзінің семантика-
л ы қ реңкі ж а ғы н а н түркі тілдерінде жалпы
өнімсіз саналады. Қ азақ тілінде де солай.
Бірер
ғана сын атауын жасайды. Онда да тек есім не-
гізге қосылып.
Үш-ақ түрлі өмір бар, бэрі де мас,
Бір рәуішті болады шал менен жас. Ең керекті
дегенің - ортаншы өмір, Түгел қолың жетпейтін
бір жанталас
(Ш әкэрім ).
Орта шарқы үйдің ор-
таншы баласымын
(Аймауытов). Бұл келтірілген
.мысалддғы
ортаншытуылъты
морфологиялық
құры лы мы ж ағы н ан (бір қ ар аған да сырттай
тұрпаттас көрінгенмен)
үшінші, төртінші
деген-
дер сияқты
орта+ншы
емес,
ортан+іиы
түрінде
мүшеленуі тиіс. Ө йткені тілімізде оны ң
ортан
бөлігі дербес лексема ретінде жеке айтылады
(ор-
тан қол, ортан қолдай, ортан жілік).
Ал
үшінші,
төртінші
дегендерді бұлай етуге, я ғн и
үшін+ші,
төртін+ші
түрінде мүшелеуге келмейді. Ж әне
ж оғары дағы тіпті
ортан
сөзінің
өзі де туынды
есім, яғн и
орта+н>ортан.
Осы құрылымды, яғн и тілімізде түрлі есім
негізден сөзжасамдық
-шы/-ші
форманты арқы-
лы қалыптасқан туынды сын атауларына
алдам-
шы, өткінші
туылымдарын да ж атқы зуға бола-
ды.
Адамдар м ейлі алдамшы күнге таңдансын.
Сонда да көктем. Сонда да м аған армансың
(М а-
қатаев).
Достарыңызбен бөлісу: