378
СӨЗЖАСАМ
сам ды қ құдіреті - осында.
Ойын
мен
ойн-а, ою
мен
ою -ла, кең
мен
кең-ей, көз
бен
көз-ік, көл
мен
к ө л-к і
т.т. алғаш қы лары н соң ғы ж ұрн ақ-
тыларымен салыстырып, айырмаларын анық бай-
қауға болады. Тума түбірлері - есімдер (одағайы
да бар). С о ң ғы ж ұрнақты ларды ң бәрі, я ғ н и ту-
ынды түбір етістіктер. Енді олардың кез келгені
сен
жіктеу есімдігімен:
сен ою оюла; сен аһла,
үһле; сен ойна
т.т. болып, етістіктің бұйрық рай-
ын жасайды . Б ұйры қ райдың түбір етістікпен
сәйкестік қасиетіне ие болып, олар одан әрі:
ойна-
лса, ойна-шы, ойна-саңшы, ойна-сайшы, ойна-ңқыра,
ойна-й қой, ойна-й сал, ойна-й түс, ойна-п қал
сияқты күрделі тұлғаларды, сондай-ақ,
ойна-ды,
ойна-ма-ды, ойна-ған-ды, ойна-й-мын, ойна-са-қ,
ойна-ма-й-тын-сыңдар
т.т. етістікке тән сан қилы
семантика мен грамматикалық мағыналарды бе-
реді.
Тіл білімінде аллосем, алломорф т.б. термин-
дер бар. Бұларды кейбір мамандар озара си н о-
ним деп те таниды. Әрқайсысын дербес термин-
дерге ж атқызатындар да ж оқ емес.
Аллосем деп, бір морфеманың (қосымшалар-
ды ң) көп мәнділігін айтса, алломорф деп, бір
морфеманың (әрине қосымшалар, аффикстердің)
фономорфологиялық коп варианттығын айтады.
Біз де, негізінен осы түсінікте қолданамыз.
Туынды түбір етістіктер ж асайты н етістік
ж ұрнақтары ны ң саны кімді де болса, қы зы қты -
рады. Туынды түбір етістіктерге арналған зерт-
теулерде: олар әдетте “фонетикалық вариантта-
рымен қоса, екі жүзден асады” .
1.
Туынды түбір етістік ж асайты н ж ұрн ақ-
тарды ң бәріне бірдей ортақ м ағы налары бар.
Олар:
А: а) мейлі етістіктен жасасын,
ә) өзге сөз таптарынан жасасын
(бай-ы; м ін-
гес, қу-ала, қу-дала, жыл-жы, ер-т)
лексикалы қ
(әрқайсысы дербес лексемалар есепті), семанти-
ка-грам м атикалы қ (бұйыру, 2-ж ақ жекеш е, ар-
найы түрі, келер ш ақ, болымды т.т.) көп мағы на
береді.
Б: жұрнақтар:
-а, -ы, -қ, -к
т.б. жеке-дара бір
ғана фонемадан немесе
-ла, -не, -жы
(әрине шарт-
ты түрде) тәрізді екі-ақ фонемалы, сондай-ақ 3,4,
одан да кеп дыбысты құрамдылары бола ма -
бәрібір олар сингармонизм заңы на бағынады .
Ө здері қосы латы н түбірлердің жуан немесе
ж іңіш ке буындылығы
(сан-а, сын-а, м ін-е; сыр-
ла, бір-бір-ле),
сондай-ақ түбір соңы ндағы ды -
бы сқа да үйлесіп
(тап-та, еп-те; қол-да, ж ол-
да; қиу-ла, кеу-ле)
т.т. бір жұрнақтың озі “мынау
- негізгісі, мынау - соны ң ф онетикалы қ вариан-
ты ” деуге келмейтін, бірнеше түрлі фономорфтар
тобы нантұрады . Олардың саны кемі - екеу
(-а, -
е; -ы, -і),
болмаса үшеу
(-с, -ыс, -іс),
не тортеу
(-ка,
-ке; -ға, -ге),
бірсыпырасы - алтау
(-ла, -ле; -да,
де; -та, -те)
болады. Осыларды алломорфты мор-
фемалар дейміз.
Жалпы созжасам проблемаларына, сондай-ақ
оның негізгі амалдары - синтетикалық және ана-
литикалы қ етістіктермен байланысты:
телефон
соғу
мен
телефон-дау, көмек көрсету
мен
комек-
тесу, тамақ беру
мен
тамақ-тан-дыру, жүре түсу
м ен
жүр-іңкіреу
т.т. бірі аналитикалы қ, екіншісі
синтетикалық озара мағыналас етістіктерді сино-
нимдік қатар есепті тану бар. Етіс категориясына
енетін “дастархан ж аз-ы л -д ы ” дегендердегі мен
“ауруынан ж аз-ы л-ды ” , “ашуы кетіп, жазыл-ып,
жадырады” тағы сы н тағы лар да - озара омофор-
малылар.
ж аз-ыл-ды -
ы ры қсы з етіс;
адам жайдары-
ланып, жазылды -
оздік етіс. Әсіресе
-с, -ыс, -іс
аффикстілер, масалы:
тігісін жатқызу
(зат есім),
бәс тігісті
(ортақ етіс),
көшет тігісті
(кош ет
оты рғы зы сты )
көмектесу
т.б. лар да омоформо-
лар қатарына жатады.
Әл-сіреу
м ен
эл-сіз-дену, қан-сырау
мен
қан-
сыз-дану,
сондай-ақкая-к:/ мен
көл-де, аз-ырқану
м ен
аз-сыну, іиол-іркеу
м ен
шөл-деу, қызығу
мен
қызық-тау, үз-аю
м ен
үз-ару, и-ілу
мен
и-л-іг-у,
соп-аю
мен
соп-ию
т.т. түбірлес, жұрнақтары бас-
қа-басқа (бәрі де етістік жасайтындар) екендігіне
қарамай м ағы налас болып келеді. Бұлар - аф-
фикстердің синонимдік қатарына жатады.
Тілімзде қолданы лы п, кәдеге асып жүрген
қимыл атауларын:
1. Негізгі (тума) түбірлер;
2. Туынды (жасалынды) етістіктер деп екі
үлкен топқа болеміз. Бірінші топтағылар еңбектің
“созжасам” саласында создік қор, я ғн и созжасам
орбитін ұйытқы есепті пайдаланылады. Соны ң
озінде етістіктен етістік туатын топ құрайды.
Екінш і топты т у ы н д ы (түбір емес)
етістіктер дедік. Өйткені олардың ішінде:
жыр-т,
ер-т, әуеле-т-іп
(ән
салса), қүйын-да-т-ып, боран-
да-т-ып (бор+н+да+т)
дегендермен қатар:
қайт-
па-с (қайсар), жүрек ж алға-у, өйткенше, айтып-
айтпай, өлдім-талдым, тістектеп-тірнектеп, алып
бару (<апару), алып келу (Уәкелу), тіл қатпау,
та-
биғаттары тума етістіктерден озгеше қимыл атау-
лары да - коп. Бұл екін ш і топ - сөзж асам
тәсілдерінің тілдегі қалыпты нәтижелері. Ш ығу
ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
379
тегі, жасалу жолдары, дербестік те тұлғалық тәу-
елділік т.б. ж ақтарын бұларды сөзжасамның ак-
сиом аға айналған екі улкен салаласы на сайып
танылады:
1) Туынды түбір етістіктер.
2) Күрделі құрамды туынды етістіктер.
Туынды түбір етістіктер: а) етістікжэне ә) есім
негізді болып, өз ішінде екі үлкен топ құрайды.
Достарыңызбен бөлісу: |