П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет487/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   483   484   485   486   487   488   489   490   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

378
СӨЗЖАСАМ
сам ды қ құдіреті - осында. 
Ойын
мен 
ойн-а, ою
мен 
ою -ла, кең
мен 
кең-ей, көз
бен 
көз-ік, көл
мен 
к ө л-к і
т.т. алғаш қы лары н соң ғы ж ұрн ақ- 
тыларымен салыстырып, айырмаларын анық бай- 
қауға болады. Тума түбірлері - есімдер (одағайы 
да бар). С о ң ғы ж ұрнақты ларды ң бәрі, я ғ н и ту- 
ынды түбір етістіктер. Енді олардың кез келгені 
сен
жіктеу есімдігімен: 
сен ою оюла; сен аһла,
үһле; сен ойна
т.т. болып, етістіктің бұйрық рай- 
ын жасайды . Б ұйры қ райдың түбір етістікпен 
сәйкестік қасиетіне ие болып, олар одан әрі: 
ойна-
лса, ойна-шы, ойна-саңшы, ойна-сайшы, ойна-ңқыра,
ойна-й қой, ойна-й сал, ойна-й түс, ойна-п қал
сияқты күрделі тұлғаларды, сондай-ақ, 
ойна-ды,
ойна-ма-ды, ойна-ған-ды, ойна-й-мын, ойна-са-қ,
ойна-ма-й-тын-сыңдар
т.т. етістікке тән сан қилы 
семантика мен грамматикалық мағыналарды бе- 
реді.
Тіл білімінде аллосем, алломорф т.б. термин- 
дер бар. Бұларды кейбір мамандар озара си н о- 
ним деп те таниды. Әрқайсысын дербес термин- 
дерге ж атқызатындар да ж оқ емес.
Аллосем деп, бір морфеманың (қосымшалар- 
ды ң) көп мәнділігін айтса, алломорф деп, бір 
морфеманың (әрине қосымшалар, аффикстердің) 
фономорфологиялық коп варианттығын айтады. 
Біз де, негізінен осы түсінікте қолданамыз.
Туынды түбір етістіктер ж асайты н етістік 
ж ұрнақтары ны ң саны кімді де болса, қы зы қты - 
рады. Туынды түбір етістіктерге арналған зерт- 
теулерде: олар әдетте “фонетикалық вариантта- 
рымен қоса, екі жүзден асады” .
1. 
Туынды түбір етістік ж асайты н ж ұрн ақ- 
тарды ң бәріне бірдей ортақ м ағы налары бар. 
Олар:
А: а) мейлі етістіктен жасасын,
ә) өзге сөз таптарынан жасасын 
(бай-ы; м ін-
гес, қу-ала, қу-дала, жыл-жы, ер-т)
лексикалы қ 
(әрқайсысы дербес лексемалар есепті), семанти- 
ка-грам м атикалы қ (бұйыру, 2-ж ақ жекеш е, ар- 
найы түрі, келер ш ақ, болымды т.т.) көп мағы на 
береді.
Б: жұрнақтар: 
-а, -ы, -қ, -к
т.б. жеке-дара бір 
ғана фонемадан немесе 
-ла, -не, -жы
(әрине шарт- 
ты түрде) тәрізді екі-ақ фонемалы, сондай-ақ 3,4, 
одан да кеп дыбысты құрамдылары бола ма - 
бәрібір олар сингармонизм заңы на бағынады . 
Ө здері қосы латы н түбірлердің жуан немесе 
ж іңіш ке буындылығы 
(сан-а, сын-а, м ін-е; сыр-
ла, бір-бір-ле),
сондай-ақ түбір соңы ндағы ды - 
бы сқа да үйлесіп 
(тап-та, еп-те; қол-да, ж ол-
да; қиу-ла, кеу-ле)
т.т. бір жұрнақтың озі “мынау
- негізгісі, мынау - соны ң ф онетикалы қ вариан- 
ты ” деуге келмейтін, бірнеше түрлі фономорфтар 
тобы нантұрады . Олардың саны кемі - екеу 
(-а, -
е; -ы, -і),
болмаса үшеу 
(-с, -ыс, -іс),
не тортеу 
(-ка,
-ке; -ға, -ге),
бірсыпырасы - алтау 
(-ла, -ле; -да,
де; -та, -те)
болады. Осыларды алломорфты мор- 
фемалар дейміз.
Жалпы созжасам проблемаларына, сондай-ақ 
оның негізгі амалдары - синтетикалық және ана- 
литикалы қ етістіктермен байланысты: 
телефон
соғу
мен 
телефон-дау, көмек көрсету
мен 
комек-
тесу, тамақ беру
мен 
тамақ-тан-дыру, жүре түсу
м ен 
жүр-іңкіреу
т.т. бірі аналитикалы қ, екіншісі 
синтетикалық озара мағыналас етістіктерді сино- 
нимдік қатар есепті тану бар. Етіс категориясына 
енетін “дастархан ж аз-ы л -д ы ” дегендердегі мен 
“ауруынан ж аз-ы л-ды ” , “ашуы кетіп, жазыл-ып, 
жадырады” тағы сы н тағы лар да - озара омофор- 
малылар.
ж аз-ыл-ды -
ы ры қсы з етіс; 
адам жайдары-
ланып, жазылды -
оздік етіс. Әсіресе 
-с, -ыс, -іс
аффикстілер, масалы: 
тігісін жатқызу
(зат есім), 
бәс тігісті
(ортақ етіс), 
көшет тігісті
(кош ет 
оты рғы зы сты ) 
көмектесу
т.б. лар да омоформо- 
лар қатарына жатады.
Әл-сіреу
м ен 
эл-сіз-дену, қан-сырау
мен 
қан-
сыз-дану,
сондай-ақкая-к:/ мен 
көл-де, аз-ырқану
м ен 
аз-сыну, іиол-іркеу
м ен 
шөл-деу, қызығу
мен 
қызық-тау, үз-аю
м ен 
үз-ару, и-ілу
мен 
и-л-іг-у,
соп-аю
мен 
соп-ию
т.т. түбірлес, жұрнақтары бас- 
қа-басқа (бәрі де етістік жасайтындар) екендігіне 
қарамай м ағы налас болып келеді. Бұлар - аф- 
фикстердің синонимдік қатарына жатады.
Тілімзде қолданы лы п, кәдеге асып жүрген 
қимыл атауларын:
1. Негізгі (тума) түбірлер;
2. Туынды (жасалынды) етістіктер деп екі 
үлкен топқа болеміз. Бірінші топтағылар еңбектің 
“созжасам” саласында создік қор, я ғн и созжасам 
орбитін ұйытқы есепті пайдаланылады. Соны ң 
озінде етістіктен етістік туатын топ құрайды.
Екінш і топты т у ы н д ы (түбір емес) 
етістіктер дедік. Өйткені олардың ішінде: 
жыр-т,
ер-т, әуеле-т-іп
(ән 
салса), қүйын-да-т-ып, боран-
да-т-ып (бор+н+да+т)
дегендермен қатар: 
қайт-
па-с (қайсар), жүрек ж алға-у, өйткенше, айтып-
айтпай, өлдім-талдым, тістектеп-тірнектеп, алып
бару (<апару), алып келу (Уәкелу), тіл қатпау,
та- 
биғаттары тума етістіктерден озгеше қимыл атау- 
лары да - коп. Бұл екін ш і топ - сөзж асам
тәсілдерінің тілдегі қалыпты нәтижелері. Ш ығу


ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
379
тегі, жасалу жолдары, дербестік те тұлғалық тәу- 
елділік т.б. ж ақтарын бұларды сөзжасамның ак- 
сиом аға айналған екі улкен салаласы на сайып 
танылады:
1) Туынды түбір етістіктер.
2) Күрделі құрамды туынды етістіктер.
Туынды түбір етістіктер: а) етістікжэне ә) есім
негізді болып, өз ішінде екі үлкен топ құрайды.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   483   484   485   486   487   488   489   490   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет