6.1.1. Есім негізді туынды түбір етістіктер
Бұларға етістіктер деп басқа барлық сөз тагі-
тарынан ж ұрнақтар қосылып ж асалған туынды
түбір етістіктер кіреді. Мысалы:
адым-да, ат-тан,
бай-ы, бас-та, оң-да, түз-е, зор-ай, ағ-ар, екеу-ле,
бір-ік, іңгэ-ла, өк-ір, е-ң-іре, бақ-іии, бүк-ши, күр-жи,
одыр-ай, ожыр-ай, тарс-ыл-да, и-ір-е-ле-ң-де, тра-
та-та-ла, аһ-ла, ыс-кыр, ыс-ыл-дыт.т.
Бұлар тіл байлығымызда өте көп жэне ғасыр-
лар бойы қолданылып келеді. Сондықтан қазақ
халқының қазыналы сандық тіл байлығын түгел
қам ты ған 10 том ды қ түсіндірме сөздігінде бәрі
де р е е ст р со з етіп б е р іл г е н , м а ғ ы н а л а р ы
түсіндірілген. Етістікке қарам а-қарсы қойы ла,
бәрі бір топқа келіп оты рған өзге сөз таптарын
және әртарап, бейтарап деп танылатын:
бар, жок,
аз, көп
т.б. да қосуға қандай негіз, нендей себеп
бар? деген заңды сұрақ туады. Бұл сәз таптары -
на жататын бірде-бір сөз етістікке ғана тән се-
мантика-грамматикалық қолданысқа түсе алмай-
ды , я ғ н и белгілі рай, ш ақ, етістік ж іктелу
жүйесінің ф орма жасау, сөздерді байланыстыру
т.б. афф икстерін де, сөз тіркестіру қызметтерін
де атқара алмайды.
Есім сөзд ер н егізінде етістіктің ж асалу
мүмкіндігі мол. Ол етістіктің сөзжасам жүйесі,
оның амал-тәсілдері арқылы жүзеге асады.
1. Аналитикалық түрде:
бас-көз бол; олай етпе,
бүлай ет
>
ойтпе, бүйт; тарс-тарс етті; сылаң
какты; аузын сылп-сылп еткізіп
т.т.
2. С интетикалы қ амалмен:
бас-та, көз-де,
көзік; ақ-та, аға-р, ак-ай, ак-шаң-да, ак-ыр-ай, алс-
ыр-ай; кең-і, кең-ей; кіші-р, кіші-р-ей; сек-ек-те,
сек-ең-де, сек-ір.
3. Осы екі амал аралас келіп:
бір-бір-ле, мың-
мың-да; жаз - ж ай-ла; той той-ла; тістекте-
тірнекте
т.т.
70-тен астам негізгі жұрнақтар, олардың 200-
ге тарта фонетикалық варианттары қосылып, ту-
ынды түбір етістіктер жасалған мол тілдік ф ак-
тілердегі алдымен көзге түсетін де, ауызға алы-
натын да
-ла, -ле
қосымш алы лар болады. С он-
ды қтан қазақ тілінің есім негізді туынды түбір
етістіктер де озге туыс түркі (якут, өзбек, қы рғы з
т.т.) гілдері тәрізді осы қосымш алы түрлерінен
бастап арнайы зерттеліп, монография кітап бо-
лы п, ж ары қ көрді. Махмуд Қаш қаридің “Л ұғат
ат тү р к ” еңбегінің негізі, ғы лы м и -теори ялы қ
тұж ырымдары ның да
-ла, -ле
аффиксті туынды
түбір етістіктерге арналуы - осының дәлелі.
Етістік ж асаған алғаш қы сатысында
-ла, -ле
бұдан басқа да ж ұрнақтар туынды түбір етістік-
тердің, сон дай -ақ негізгі түбір етістіктердің де
сабақты немесе салт болуы жалпы етістіктер үшін
қатып қалған сипат емес екенін көрсетеді. Олар
бірі екіншісіне ауысады. Бұл процесгі жүзеге асы-
ратын етістіктің етіс категориясы, осы категория-
ның қосымшалары.
Мысалы: а)
кір жу, қол жу, еденді жу
дегенде,
ж у-
сабақты етістік;
б)
кір ж у-ыл-ды, еден ж у-ыл-ды
дегенде
-ыл
аффиксі үстеліп салт етістікке айналған.
в)
үйді ақ-т а, еденді сыр-ла
сияқты туынды
түбір етістіктер сабақты. Олар:
үй ақ-та-л-ды, еден
сыр-ла-н-ды
дегенде салт етістікке айналған.
г)
үй-лен, пайда-лан
тәрізді екеуі де зат есім-
нен, екеуі де б ір-ақ түрлі
-лан, -лен
қосымш асы
туынды түбір етістік. С оған қарамай,
үй-лен
де-
гені - салт та,
пайда-лан
дегені
Достарыңызбен бөлісу: |