П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет92/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

дыбыстар тіркесі 
ф о- 
нетиканы ң озекті мәселесі деген қорытынды 
шығады.
Дыбыстар тіркесі 
- тілдегі ды бы старды ң 
бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, тарихи 
қалыптасқан орны.
Қ азақ тіліндегі негізгі үндестік заңдар ды- 
быстар тіркесінің нэтижесі болып шығады. Бұл 
заң бойынша:
1. Бір сөздің құрамында тек жуан дауыстылар 
немесе жіңішке дауыстылар ғана кездесе алады.
2. Соз (түбір) ішінде, сөз бен қосымша, сон- 
дай-ақ сөз бен создің аралығында қатаң дауыс- 
сыздардан соң тек қатаңдар ғана тұра алады.
3. Әлгіндей жағдайда ұяңдардан соң тек ұяң 
дауыссыздар тұрады.
4. Үнділерден соң ұяңдар, қала берді үнділер 
келеді. Міне, бұлар - тілдің болмыс, бітімін ай-
қындайтын, өзге тілдерден ерекшелеңдіріп тұра- 
ты н, ұзақ дамудың нәтижесінде қалыптасқан, 
бұлжымас заңдылықтар.
2 .1 . Д А У Ы С Т Ы Л А Р Д Ы Ң Т ІР К Е С І
Қазақ тілінде дауыстылар сөз ішінде, сөздер 
аралығында қатар тұра алмайды, қатар келе қал- 
ған жағдайда алдыңғысы түсіп қалады.
Қазіргі қазақ тілінде жалаң (бір ғана) дау- 
ыссыздан тұратын бірсыпыра қосымш а бар: 

(ойла-й, сөйле-й, апа-й, жеңге-й, касқа-й, қара-й);
-қ, -к (қайра-қ, күре-к, барды-қ, келді-к);

(ана-м,
шеше-м, барды-м, келді-м, болжа-м, сөйле-м);
-н 
(бора-н, ойла-н, анасы-н, шешесі-н);
-р (ойаа-р, биле-р,
қайғы-р, ескі-р);-п (ойла-п, быле-п);
(барма-с,
келме-с, ойла-с, сөйле-с, тала-с, тірке-с);
-т (ойна-т,
биле-т, бөге-т, мүнар-т);
-у (ойла-у).
Дауыссыздарды дауысты тіркемей, жеке өзін 
айту мүмкін емес. Сөйлеу кезінде буыннан кіші 
бөлшек болмайды.
Қазақтілінде морфемалар (түбір, қосымша) 
буыннан кем болмайды. Я ғни дауыстылар жеке 
тұрып (буын құрай алады) соз, қосымша болуы 
мүмкін, ал дауыссыздарда ондай қасиетжоқ. Олай 
болса, сөзге жалғанатын жоғарыдағы қосымша- 
лардың әрқайсысы дауыстымен тіркесіп айтыл- 
ған. Дәлірек айтқанда, көсемш енің 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет