ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ДЫБЫСТАРЫ
61
3.
Екі айырым белгісі бар үндесім дыбыстар.
Е кі ү н д е с ім д ы б ы с ж а с а л ы м ү л г іл е р ін
беттестіргенде екі белгісі де үйлеспей жатса, онда
олар бір сөздін қүрамында кездеспейді.
С Ы З ж әне СҮ З
сөздеріндегі 3 мен З 10
дауы ссы здары ны ң ортақ беттес нүктелері жоқ.
3 дыбысыны ң ерін қалпы езулік (1-3), тіл қалпы
кейінді (8), ал 3 10дыбысының ерін қалпы еріндік
(1-2), тіл қалпы ілгерінді (6)
(29-сурет).
Дауыссыз дыбыстардың бір-бірімен үндесім
сиымды лығыны ң реті осындай.
Ү ндесім дыбыстардың жасалым және естілім
белгілері бір-бірімен тығыз байланысты. Үндесім
дыбыс кейінді жасалса, жуан
естіледі,
керісінше,
жуан естілсе, кейінді жасалады. Үндесім дыбыс
ілгерінді жасалса, жіңішке естіледі, керісінше
жіңішке айтылса, онда ілгерінді жасалады. Ерін
қатысы да осы жүйемен жүреді. Үндесім дыбыс
езулік болып жасалса, аш ы қ (таза) естіледі,
керісінше, ашық естілсе, езулік болып жасалады.
Ү ндесім д ы бы с ерін д ік боп ж асалса, қою
естіледі, керісінше, қою естілсе, еріндікболы п
жасалады.
4.4.4.
Бір дауы ссы з ды бы сты ң үндесім
в а р и а н т т а р ы н ы ң а й қ ы н к о р ін е р ж е р і -
тоғы сы ңқы Қ -К 1 (қыр - кір), Ң -Ң 1 (мың - мең)
дауыссы здары ның
(30-сурет)
және жуысыңқы
Й - Й ' (А Й - Ә Й ), Ғ - Г 1 ( а ғ а - еге)
дауыссыздарының жасалу орындары.
Олардың
жуан ү н д есім ва р и а н тт а р ы тіл ш ік а р қ ы л ы
(4-нүкте), ал жіңіш ке үндесім варианттары тіл
ортасы (3-нүкте) арқылы жасалып тұр. Жасалым
о р ы н д а р ы н ы ң а л ш а қ т ы ғ ы н а қ а р а м а й бір
дауыссыздың жуан-жіңішке үндесім вариантгары
болып табылады.
Бір дауыссыз дыбыстың барлық үндесім
варианттарының жасалым айырмашылығын өзара
б е т т е с т ір іп , с а л ы с т ы р ы п ш ы ғ у ғ а б о л ад ы
(31-сурет).
Т -Т 1 (тыл - тіл, тұр - түр), Д -
Д 1
(дық - дік, дұрыс - дүре),
Н - Н 1
(ны қ - ніл, ұн -
үн) дауы ссы здары ны ң жуан (8-нүкте) және
ж іңіш ке (6-нүкте) үндесім
варианттары ны ң
жасалу орны әр жерде орн аласқан. Ал енді
олардың ерін қаты сы на қарай айырмаш ылығы
да аны қ байқалады. Т - Т° (тын - тұн, тін -
түн), Д -Д° (дыбыс - дұрыс, діріл - дүріл),
Н -
Н°
(ным - нұр, ін - үн)
дауыссыздарының езу
(1-3 нүкте) ж әне ерін (1-2 нүкте) үндесім
варианттарының ерін қалпы әр түрлі орналасқан.
Осы ретпен барлы қ дауыссыз дыбыстардың
үндесім түрлерінің жасалымы табылады.