П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


 Д ауыссыз-дауысты-дауыссыз-дауыссыз



Pdf көрінісі
бет97/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

2.1.5. Д ауыссыз-дауысты-дауыссыз-дауыссыз
(ҚАҚҚ) 
тіркесі
Б: 
барк, баліи, борт; борт; бұлт, бұрқ, бұрт;
бүйт, бүлк;былқ, былш, бырк, бырс, бырт, быріи;бійт;
Г: 
гүмп, гүрс;
Д: даңқ; дерт; дүңк, дүрк, дүрс;
Ж : 
жайт, жалп, жалт, жарк; желп, жент;
жорт; мсұрт; жылп, жылт, жырқ, жырт;
3: 
зырқ; зірк;
К: 
кент, керт; күйт, күмп, күңк, күрк, күрс,
күрт; кійт, кілк, кілт, кірт, кірш;
Қ: 
қайт, калт, қант, қаңқ, карк, карт, қарш;
қолқ, қолп, корқ, қорс; құнт, құрк, кұрт; қылқ, қырк,
қырт, қырш, кылп, қыйқ;
М: 
маңқ; мерт; морт; молт ; мұрт; м үлт ,
мүңк; мырс;


68
ФОНЕТИКА
С: салп, салт, саңқ, сарт; серт, селк; солқ;
сүңқ; сүрт; сылқ, сылп, сымп, сыңқ, сырт;
Т: таңқ, тарқ, тарп, тарт, тарс; тәйт; тоңқ,
томп; төрт; түрт; тырқ, тыңқ, тырп, тырс;
Ш: шалт, іиаңқ, шарқ, шарт; шерт; шолп, шорт,
шолт; іиүрқ; шыйқ, шылқ, шылп, шырт; шіңк.
С оны м ен, қазақ тіліндегі бір буынды бай- 
ырғы сөздердің құрамындағы дыбыстардың тірке- 
су тәртібі, сапалы қ және санды қ ж ағы н ан мы- 
надай болып келеді:
1. А - 
4
2. А Қ - 
83
3. А Қ Қ -
15
4. ҚА - 
15
5. ҚА Қ - 
450
6. Қ А Қ Қ -
120
Барлығы - 
687
Негізі көне дәуірлерден кележатқан, дыбыс- 
тардың түріне, тіркесу тәртібіне негізделген бу- 
ы нны ң осы алты түрі дауысты және дауыссыз 
дыбыстардың өзара берік қию ласып тіркесуінің 
нәтижесі, тілдегі барша сөздің негізін құрайды.
2.2. Дауыссыздардың тіркесі
Дыбыстар үндестігі бойынш а қатаң дауыс- 
сыздардан соң тек қатаңдар, ұяңдардан соң тек 
ұяңдар, үндіден соң негізінен ұяңдар, үнділер ғана 
тұра алады. Сөздің құрамындағы дауыссыздар да- 
уыстылардың ыңғайына қарай бірыңғай не жуан, 
не жіңішке болып үндесіп айтылады.
Қазіргі тілімізде табиғи дыбыс тіркестері- 
мен қатар, кірме сөздерде ғана кездесетін, жал- 
пы заңдылыққа қайшы келмейтін тіркестер бар. 
Мәселен, 
ғд 
(
бағдар, бағдат, дағды, жағдай, тағ-
дыр)
тіркесі байырғы сөздердің түбірінде де, түбір 
мен қосымш а аралығында да ұшырамайды. Тек 
сөздердің аралығында ғана айтылады: 
ағдала (ақ
дала), бағдэулет (бақ-дэулет), бағдэреже (бақ-дэре-
же), т ам ағдэм і (тамақ дэмі), ағдэрі (ақ дэрі),
ағдауыл (ақ дауыл), оғдэрі (оқ-дэрі).
Сөйте тұра, 
кірме сөздердің түбірінде қолданылуы, ұяңнан 
соң ұяң дауыссыз келеді дейтін заң ға сиып тұр. 
Дәл осындай ұяңдар тіркесі 
ғб 
екі-ақ сөзде ұшы- 
райды: 
бағбан (бақ-бан), қағба.
Байырғы сөздер- 
де мұндай тіркес жоқ. Бұл да ды бы сты қ заңға 
қайш ы келмейді. Ал 
бағлан
сөзіндегі 
ғл 
олай 
емес.
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар тіркесін 
үш тұрғыда (позицияда) қарастыру керек болады:
1) түбір (морфема) деңгейінде,
2) түбір мен қосымша жігінде (жапсарында),
3) сөз бен сөздің аралығында (бунақ ішінде).
Бұлардың бэріне ортақ жалпы заңдылықтар
бар да, әр тұрғы н ы ң (позицияны ң) өзіне тән 
тіркесу ерекшеліктері және бар. Мәселен, қатаң- 
нан соң қатаң, ұяңнан соң ұяң дауыссыз келеді 
дейтін заң сөз бен сөздің арасында сақтала бер- 
мейді. Мысалы: үш м ы ң, төртмы ң, бесм ы ң, се- 
гізмы ң, ж үзм ы ң.
Үш түрғы ға (позицияға) да тән айнымас 
заң қатаңдардың ұяңдармен және керісінше, ұяң- 
дардың қатаңдармен қатар тұрып (тіркесіп) ай- 
тылуы мүлде ж оқ. Ал жазуда бұлар қабаттаса 
береді (әсіресе сөз бен сөздің арасында).
Кез келген дыбысты ң тіркесу мүмкіндігін 
әлгі айтқан үш позицияда мынадай үлгіде қара- 
стыру керек болады:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет