Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

237 

 

первую  очередь,  какс  появлением  новых  географических  объектов,  так  и  с 

переименованием уже существующих. 

Фёдоровский  районрасположен  в  северо-западной  части

 

Костанайской 

области

 

Республики

 

Казахстан.

  Территория   района  составляет  7,2  тысяч  км

2

, 

что  составляет  4,2  %  от  общей  площади  Костанайской  области.  Район 

образован в 1928  году 

[2].

 

Общая  численность  населения  района  на  1  января  2016  года  составляет 

26714   человек.  Население  района  проживает  в  50 

населенных  пунктах, 

расположенных  на  территории  13  сельских  округов.  Административным 

центром района является село Фёдоровка [2]. 

Для  более  детального  изучения  топонимии  Федоровского  района  были 

выделены  следующие  топонимические  группы:  ойконимы,  гидронимы  и  

оронимы. 

В процессе изучения топонимов на территории Федоровского района были 

выявлены  следующее  количество  объектов,  принадлежащих  основным  

топонимическим  группам:  50  ойконимов;  48  гидронимов;  2  –  оронимов  и  37 

годонимов(см. Рисунок 1). 

 

 

 

Рисунок 1. Виды топонимов Федоровского района 

 

По  итогам  диаграммы  рисунка  1  выявлено  преобладание  ойконимов, 

которые составляют 50%, гидронимы 48%, а оронимы всего 2 %. 

Для    изучения  происхождения  топонимов  Федоровского  района  были 

выбраны  следующие  методики:  методика  А.  Абдрахманова  по  культурно-

историческому  пласту,  физико-географическая,  лингвистическая,  лексико-

семантическая[3]. 

Среди  ойконимов  Федоровского  района  по  культурно-историческому 

пласту  наблюдается  преобладание  ойконимов  славянского  (русского) 

происхождения 

– 

41(82%)объект, 

ойконимовтюркского 

(казахского)  

происхождения значительно меньше –всего 9 (18%)  объектов(см. Рисунок 2). 

50%

48%

2%

Ойконимы

гидронимы

оронимы

238 

 

 

 

Рисунок 2. Диаграмма анализа происхождений ойконимов Федоровского 

района по пластам 

 

Из  50  рассматриваемых  ойконимовФедоровского  района  только  25 

объектов  могут  быть  классифицированы  по  физико-географической  методике. 

Изучение  происхождения ойконимовпо  данной  методике позволило  разделить 

происхождение ойконимы по следующим группам

: 

 

 

 

Рисунок 3,4. Анализ физико-географической классификации ойконимов 

Федоровского района 

 

Результат  анализа  происхождения  ойконимов  района  позволил  придти  к 

следующим  результатам:  больше  всего  названий  ойконимов  связано  с 

географическим  положением  12  (48%)объектов,  с  фитотопонимами  8  (32%) 

объектов,  с  зоотопонимами3  (12%)  объектаи  с  гидротопонимами  2  (8%) 

объекта. 

Оставшиеся  25  объектов,  которые  не  рассматривались  по  физико-

географической  методике  были  рассмотрены  с  применением  лингвистической 

методики (см. Рисунок 5,6).

 

 

82%

18%

тюркский 

(казахский)

славянский 

(русский)

0

2

4

6

8

10

12

14

ГП

оротопонимы

метеотопонимы

Гидротопонимы

Почва

Зоотопонимы

фитотопонимы

32%

48%

8%

12% 0%

0%

0%

фитотопонимы

ГП

гидротопонимы

зоотопонимы

почва

оронимы

метеотопонимы

239 

 

 

 

Рисунок 5,6. Диаграмма лингвистического анализа происхождения ойконимов 

Федоровского района 

 

Лингвистический  анализ  ойконимов  привел  к  следующим  результатам: 

больше 

всего 

ойконимов 

названо 

в 

честь 

переселенцев 

 

12 

(48%)объектов,топонимы-мигранты5(20%) 

объектов, 

характеризующие 

местное  население  5(20%)  объектов,  идеологические    2  (8%)  объекта,  в  честь 

известных людей  1 (4%) объект. 

Общий 

анализ 

происхожденияойконимов 

Федоровского 

района 

представлен на общей диаграмме (см. рисунок 7). 

 

 

 

Рисунок 7. Диаграмма общего анализа происхождения 

ойконимовФедоровского района 

В  Федоровском  районе  выявлено  преобладание  ойконимов  названных  в 

честь  первых  поселенцев,  а  также  названных  по  их  географическому 

положению и это не случайно. Такой подход к названию населенных пунктов 

помогал  ориентироваться  переселенцам,  а  названные  объекты  в  честь 

выдающихся  людей, позволили сохранить историю  освоения данных земель. 

Среди  рассматриваемых  топонимов  Федоровского  района  48  (48%) 

составляют гидронимы. 

0

2

4

6

8

10

12

14

48%

4%

20%

8%

20%

0%

переселенцы

известные люди

мигранты

идеологические

хар-е 

местн.население

этнонимы

0

2

4

6

8

10

12

14

в честь переселенцев

в честь известных людей

ГП

топонимы-мигранты

идеологические

хар-р местн. населения

фитотопонимы

гидротопонимы

зоотопонимы

почва

240 

 

По 

культурно-историческому 

пласту 

наблюдается 

преобладание 

гидронимов  тюркское  (казахское)  происхождение  –  45  (94%)  объектов, 

гидронимов славянского (русского) происхождения – 3 (6%)(см. Рисунок 8). 

 

 

Рисунок 8. Диаграмма анализа происхождений гидронимов Федоровского 

района по пластам 

 

Для  дополнительной  классификации  происхождения  гидронимов    были 

использованы  следующие  методики:  физико-географическая  и  лексико-

семантическая.  

Гидронимы Федоровского района были рассмотрены   по 8 тематическим 

группам (см. Рисунок 9). 

 

 

Рисунок 9. Диаграмма анализа происхождения гидронимов Федоровского 

района 

 

Данную диаграмму можно так же рассмотреть в процентном соотношении 

(см. рисунок 10). 

94%

6%

тюркский 

(казахский)

славянский 

(русский)

0

2

4

6

8

10

12

241 

 

 

Рисунок 10. Диаграмма анализа происхождения гидронимов Федоровского 

района в процентномсоотношении

 

 

Анализ  гидронимов  показал,  что  своим  происхождением  они 

обязаны:географическому  положению  –3  (6%),  рельефу  и  свойством  дна  –  9 

(19%), размеру и форме объектов – 3 (6%),животным – 6 (12%),растительности 

–  10  (21%),  имеющие  обзорно-оценочный  характер  –  8  (15%),  гидронимы-

этнонимы –  2 (4%), антропотопонимы– 8 (17%) 

Гидронимы  Федоровского  района  в  основном  представлены  казахскими 

названиями, названные в честь растительности вблизи озера, также в названиях 

гидронимов  Федоровского  района  отражается  история  населения  и  рельеф 

самих  озер.  Названия  озер  часто  служили  ориентиром  для  кочевников  и 

пастухов,  ведь  и  на  сегодняшний  день  вода  из  данных  озер  используется  для 

водопоя скота. 

В  связи  с  однообразием  рельефа  и  небольшими  перепадами  высот 

оронимы  на  территории  Федоровского  района  имеют  слабовыраженный 

характер.  

В  результате  анализа  классификационных  топонимических  групп  

Федоровского  района  четко  прослеживается  история  развития  района,  его 

география и деятельность населения.  

 

Список использованных источников 

1.Жучкувич. В.А. Общая топонимика. Высшая школа, 1986 г. – 9-18 с. 

2.Официальный 

сайт 

акима 

Федоровского 

района 

- 

http://fedorovka.kostanay.gov.kz/fedorovskiy-rayon/pasport-rayona/obshchie-

svedeniya.php 

3.Шмелова 

Т.В. 

Современная 

годонимия: 

семантика 

и 

семиотика//Лингвистическоекраеведение. Пермь, 2001 

 

 

 

Баймаганбетова К.Т ¹, Шалғымбай Ә.Қ.² 

1.Ғылыми жетекшісі, аға оқытушы 

2.Студент 4 курста, Жаратылыстану ғылымдары кафедрасы, мамандықтың 

«География» 

19%

21%

12%

6%

17%

15%

4%

6%

рельеф, свойства дна

растения

животные

размер и форма

антропонимические

оброзно-оценочный хар-р

гидронимы-этнонимы

по географ. положению

242 

 

 

ГЕОГРАФИЯ ПӘНІНЕН БІЛІМ САПАСЫН ТЕКСЕРУ МЕН БАҒАЛАУ 

ТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН 

АРТТЫРУ 

 

Егеменді  еліміздің  өсіп  келе  жатқан  ұрпағын  ойлы  да  іскер,  өзіне  -  өзі 

сенімді,  интеллектуалдық  деңгейі  биік  азамат  етіп  тәрбиелеуде  мектептің 

алатын орны ерекше. Бастауыш саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының 

бастамасы болып табылады. Біздің міндетіміз – жеке тұлғаны дамытып, білімге 

деген сенімін нығайту, оқуға қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру. 

Қазіргі  заманғы  ғылыми  -  техникалық  үрдістің  қарқыны  білім  беру 

жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты 

жан  -  жақты  жетілген,  ақыл  -  парасатты,  ой  -  өрісі  биік,  бәсекеге  қабілетті 

азамат  етіп  тәрбиелеу  –  қоғамымыздың  ең  өзекті  мәселесі.  Бұл  әр  мұғалімнің 

шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді. 

Оқушылардың  танымдық  қызығушылығын  дамытудың  негізгі  факторы 

олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың 

маңызды  психикалық  қызметтерін,  ақыл  -  ой  жұмысының  тәсілдерін 

қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады. 

Оқушының  шығармашылық  қабілеті  де  оның  ойлау  мен  практикалық 

әрекеттері  арқылы ғана  дамиды.  Ойлауға  үйренетін  сабақтарды  дамыта  оқыту 

сабақтары деп білеміз. 

«Дамыта оқыту деп – оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс - тәсілдері баланың 

даму  заңдылықтарына  сәйкестендірілген  оқытуды»  атайды.  Оқыту  арқылы 

баланың  психикасында  жаңа  құрылымдар  пайда  болуы,  яғни  жаңа  сапалық 

өзгерістер  болуы  тиіс  деп  есептейді.  Сондықтан  да  жаңа  сапаға  ие, 

шығармашыл,  қабілетті  адамдар  тәрбиелеу  үшін  дамыта  оқыту  жүйесін  ең 

негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз. 

Оқыту барысында баланың ақыл - ойын, қиялын т. б. танымдық үрдістерін 

дамытып  қоймай,  баланы  әртүрлі  әрекеттің  субъектісі  болып  қалыптасуын 

қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды. 

Дамыта  оқытуды  ұйымдастыру,  балаға  ақыл  -  ой  әрекетін  меңгеруге 

жағдай  жасау  деп  қарастыру  керек.  Дамыта  оқыту  үрдісінде  оқушы  оқу 

әрекетімен  шұғылданып,  теориялық  ойлауға  икемделеді,  білімді  өзі  меңгеруге 

мүмкіндік алады. 

Дамыта  оқыту  сабақтағы  ерекше  ахуал,  мұғалім  мен  оқушы  арасындағы 

ерекше  қарым  -  қатынас.  Мұғалім  бұл  жағдайда  танымдық  іс  -  әрекетті 

ұйымдастырып, оқушының шығармашылығын арттырады. 

Дамыта  оқытуда  баланың  ізденушілік  -  зерттеушілік  әрекетін 

ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Осыған байланысты Д. Б. Эльконин, В. 

В. Давыдовтардың жасаған жүйесі 3 негізгі құраушыдан тұрады. 

1. Оқу мақсаттарының қойылуы. 

2. Оны шешу жолын бірлесе қарастыруы. 

3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеуі. 

243 

 

Сабақты  жақсы  оқитын  оқушылармен  ғана  белсенді  жұмыс  істеп  қана 

қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызып, қабілеті жеткен 

жерге дейін еңбек ету ойластырылса, әр оқушының оқуға деген қызығушылығы 

артады. 

Дамыта  оқыту  ұлы  неміс  педагогы  А.  Дистербергтің  әйгілі  «Неміс 

мұғалімдерінің  білім  беру  ісіне  басшылық»  атты  еңбегінің  де  негізі  болып 

табылады.  Дамыта  оқыту  деп  ол  баланың  білім  алуға  әрекет  етуін 

ұйымдастыратын оқытуды атаған. «Жаман мұғалім ақиқатты өзі  айтып береді, 

ал  жақсы  мұғалім  оқушының  өзін  ізденуге  жетелейді»  -  деген.  Ал  ойлауға 

үйрететін сабақты дамыта оқыту сабақтары деп білеміз. 

Білім негізі мектептен басталатыны белгілі. Оқушылар не нәрсені болса да 

білуге  құмар,  қолымен  ұстап,  көзбен  көргенді  ұнатады.  Зейіндері  тұрақсыз 

болғандықтан бір сарынды оқудан тез жалығады. Сондықтан оқу мазмұны мен 

тәрбие  әдістерін  жаңарту  бағытында  оқушыларға  сапалы  білім  мен  саналы 

тәрбие  беру  үшін  жан  -  жақты  іздене  отырып,  өз  алдыма  мынандай  мақсат 

қойдым: 

«Оқушылардың  сабаққа  деген  қызығушылығын,  ынтасын  оятып, 

танымдық  белсенділіктерін  арттыра  отырып,  шығармашылық  қабілеттерін 

дамытуға жағдай жасау». 

Әр  сабағымды  қызықты,  өзгеше  өткізу  үшін,  әр  пән  бойынша  көптеген 

жұмыстар жасауға тура келеді. 

Танымдық  белсенділік  дегеніміз  –  оқушының  оқуға,  білімге  деген  ынта  - 

ықыласының,  құштарлығының  ерекше  көрінісі.  Мысалы:  мұғалімнің  баяндап 

тұрған  материалын  түсіну  үшін,  оқушының  оны  зейін  қойып  тыңдауы,  алған 

білімін  кеңейтіп  толықтыру  үшін,  өздігінен  кітап  оқуы,  бақылау,  тәжірибе 

жасау,  жазу,  сызу  сияқты  жұмыстар  істеуі  керек.  Өйткені  өтілген  материалды 

саналы  қайталауда,  жаңадан  білім  алуда,  оның  жолдары  мен  дағдыларына 

үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушылардың белсенділігі ауызша, 

жазбаша  жұмыстарда,  бақылау  эксперименттер  жүргізу  жұмыстарында,  бір 

сөзбен айтқанда, оқу үрдісінің барлық кезеңінде қажет. 

Ал,  «таным  –  ойдың  білмеуден  білуге  қарай  дәл  емес,  білуден  неғұрлым 

толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой - өрісінің күрделі үрдісі». 

Танымдық белсенділік көп түрлі тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен 

тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы 

қатынасы,  танымдық  әрекеті,  оларға  қатысу  және  қатысушылармен  танымдық 

қарым  -  қатынасы  маңызды  келеді.  Сонымен  бірге,  адамның  барлық  жоғарғы 

таным  процестерінің  өзінің  даму  деңгейінен  белсендіруде  танымдылық 

белсенділік  тұлғаның  шындықты  қайта  құру  әрекеті  нәтижесінде  ұдайы 

ізденіске жетелейді. 

Баланың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес - алты жас 

аралығында  қарқынды  келеді.  Бұл  әсіресе  баланы  логикалық  тапсырмаларды 

белсенді  орындауы,  жауап  кілтін  табуға  ширақ  келуі,  білуге  деген  ұмтылысы 

танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді. 

244 

 

Оқу үрдісінде оқушының белсенділігі, негізінен екі түрлі сипатта болады: 

сыртқы және ішкі белсенділік. 

Сыртқы  белсенділік  дегеніміз  –  оқушы  әрекетінің  сыртқы  көріністері 

(белсенді қимыл қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып 

қарауы, әрекеті т. б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. 

Оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. 

Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйенеді. 

Оқыту  үрдісінде  оқушылардың  белсенділігін  дамытуды  мақсат  еткен 

мұғалім  сабақтың  барлық  кезеңдерінде  олардың  ой  дербестігін  дамытуға 

тырысады. 

Оқушыда  белсенділік  бір  қалыпта  болмайды,  оның  қарапайым  және 

күрделі шығармашылық т. б. белсенділік түрлері болады. 

Соңғысы оқушының логикалық ойлау қабілеті мен дербестігін керек етеді. 

Оқушыларда жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне қарай 

белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл, сөйлеу, ойлау, таным, 

өзін - өзі тәрбиелеу, қызығушылық, шығармашылық т. б. белсенділіктер. 

Мұғалімнің  шығармашылық  ізденісінің  ең  бастысы  –  оқушының  ойлау 

қабілетін дамыту және оқуға деген ынтасын қалыптастыру. 

Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан 

тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің 

жолдарын көрсету керек.  

Шығармашылық – бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған 

кезінен  бастап,  бүгінгі  күнге  дейін  жеткен  жетістіктері  шығармашылықтың 

нәтижесі.  Бұған  бүкілхалықтық,  жалпы  және  жеке  адамның  шығармашылығы 

арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін 

меңгеріп  қана  қоймай,  өз  іс  -  әрекетінде  сол  жетістіктерді  жаңа  жағдайға 

бейімдей,  жетілдіре  отырып,  барлық  салада  таңғажайып  табыстарға  қол 

жеткізеді. 

Оқу  материалын  терең  меңгеруге  тек  оқушылармен  жүргізетін  жаттығу 

жұмыстарының  нәтижесінде  қол  жеткізуге  болады.  Сондықтан  мұғалім 

оқушылардың танымдық қабілетін дамытуда мына қағидаларға сүйенеді: 

1.  Жаттығу  жұмысы  пәннің  мәніне,  тақырыпқа  логикалық  байланыста 

болуы керек. 

2.  Жаттығуларға  сұрақтар  жүйесі  оқушылардың  ойлау  қабілетін 

дамытарлықтай болуы тиіс. 

3. Жаттығу жұмысы сабақтың барлық кезінде болуы керек. Жаңа сабақты 

түсіндіруде,  бекіту  кезінде,  білімді  тексеруде,  сондай  -  ақ  қайталауда  да 

қолданылады. 

Қазіргі  таңда  білім  саласының  алдында  дайын  білімді,  дағдыларды 

меңгеретін,  қайталайтын  ғана  емес,  шығармашылық  бағытта  жұмыс  істейтін, 

тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға 

қалыптастыру  міндетінің  тұрғаны  баршамызға  белгілі.  Осы  орайда, 

оқушылардың  шығармашылық  мүмкіндіктерін  дамытудың  маңызды  мәселе 

екендігі туындайды. 

245 

 

 

Ғылыми  зерттеулерге  сүйенетін  болсақ,  оқушы  шығармашылығын 

дамытуда 

«шығармашылық 

тапсырмалар» 

үлкен 

рөл 

атқарады. 

Шығармашылық  тапсырма  ретінде  біз  оқушыдан  ұдайы  тек  ақпарат  өндіру 

емес,  шығармашылықты  талап  ететін  тапсырмаларды  қарастырамыз.  Себебі 

тапсырмалар  белгісіздіктің  кіші  және  үлкен  элементтерінен  және  бірнеше 

дұрыс  жауаптардан  тұруы  мүмкін.  Шығармашылық  тапсырма  кез  -  келген 

интерактивті  әдістің  мазмұны  мен  негізін  құрайды.  Оның  айналасында 

жариялылық  пен  ізденімпаздықтың  негізі  пайда  болады.  Шығармашылық 

тапсырмалар оқу барысына үлкен мағына беріп, оқушыларды ынталандырады. 

Шығармашылық  тапсырма  жеке  дара  күйінде  мұғалімдер  үшін  де 

шығармашылық  тапсырма  болып  қалады.  Шығармашылық  тапсырмалар  мына 

төмендегі талапқа сай болуы керек: 

1) Бір мағыналы және тым қарапайым жауабы немесе шешімі болмайды; 

2) Оқушыларға тәжірибелік тұрғыдан пайдалы болып табылады; 

3) Оқушылардың өмірімен байланыста болады; 

4) Оқушылардың қызығушылығын тудырады; 

5) Оқытудың мақсатына барынша сай келеді. 

Оқушы  қарастырғанда  В.  П.  Беспальконың  ІҮ  деңгейіне  яғни 

шығармашылық  деңгейге  тоқталу  қажет.  Мұнда  әр  оқушы  өзіндік 

шығармашылық  жұмыспен  айналысады.  Оқушы  ойынға  қызығу  арқылы 

шығармашылық тапсырмаларды жеңіл әрі белсенді түрде орындайды. 

А.  И.  Субетто:  «Ойын  -  әркез  бақытты  өмір  үлгісі.  Ойын  тудырушы, 

тудыра  отырып  шығармашылықты  өрнектейді,  адамды  шығармашылыққа 

даярлағандай өмірге де дайындайды» десе, В. А. Сухомлинский: «Ойын кезінде 

балалар  алдында  әлем,  дүние  айқындалады,  жеке  тұлғаның  шығармашылық 

қабілеті ашылады. Ойынсыз толық мәнді ақыл - ойдың дамуы болмайды, болуы 

мүмкін де емес» деген. Ойын - өз алдына оқыту үрдісі, жеткіншектерді еңбекке 

дайындаудың  белсенді  құралы.  Ойын  сабақтары  түрлерін  таңдап  алу,  оны 

жүргізу мұғалімнен үлкен шығармашылық ізденісті талап етеді. 

Қоғамдағы  өзгерістерге  сәйкес  оқушыларға  бүгінгі  таңда  тиянақты  білім 

беріп,  танымдық  қабілетін  дамыту,  танымдық  белсенділігін  арттыру  үшін 

олардың әр пәнге қызығушылығын, өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру, 

ізденімпаздыққа,  шығармашылыққа  тәрбиелеу  –  мектептің  басты  міндеті. 

Бастауыш  сынып  оқушыларын  жан  -  жақты  дамытып,  қоғам  құрылысына 

белсене қатысуға әзірлеу мектепте оқыту және тәрбиелеу арқылы жүзеге асады. 

Оқушылардың  оқу  -  танымдық  іс  -  әрекеті  белсенділігін  қалыптастыруда 

олардың  қабілеттерін  дамытуға,  танымдық  жан  қуаттарының  оянуына  ықпал 

етіп,  ізденіс,  талабын  ұштауға  білім  деңгейін  жетілдірудің  маңызы  ерекше. 

Оқушылардың  оқу  -  танымдық  іс  -  әрекеті  –  күрделі  процесс.  Ол  іс  -  әрекет 

мақсатын,  мазмұны  мен  қорытындысын,  түрлері  мен  әдістерін,  мотивтерін, 

деңгейлерін қамтиды. 

 

246 

 

Оқу  үрдісі  оқушылардың  оқу  -  танымдық  әрекеті  негізінде  жүзеге  асады, 

ал  оқу  -  танымдық  әрекеті  негізінде  оқушылардың  танымдық  белсенділігі 

қалыптасады. Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін 

өмірде  пайдалана  білуі  болып  табылады.  Танымдық  белсенділік  оқушының 

оқуға, білуге деген ынта - ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. 

Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, 

сонда  оқушыларда  ақыл  -  ой  қабілеттерінің  мынандай  элементтері  дамиды: 

зеректік, зейіндік, байқағыштық, ойлау мен сөйлеу дербестігі, қызығушылығы 

т. б. 

Танымдық  іс  -  әрекет  оқушылардың  негізгі  іс  -  әрекеті  болып  табылатын 

күрделі  үрдіс  бола  отырып,  ол  оқушы  міндеттерінің  шешіліп,  мақсаткерлік, 

мотив,  танымдық  ақпаратты  қабылдаудан  бастап,  күрделі  шығармашылық 

үрдістің  қалыптасуымен  аяқталатын  түрлі  сезімдік  көріністермен  т.  б. 

сипатталады. 

Бұл  қызыға  оқыту  мен  тәрбиелеу  нәтижесінде  қалыптасады.  Оны 

қалыптастырудың негізгі жағдайлары: 

- оқытудың мазмұны, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, бұрыннан 

білетін мағлұматтың жаңа қырынан ашылуы; 

-  оқушылардың  таным  әрекетін  ұйымдастыру  формалары,  құралдарын 

және әдістерін жетілдіру. 

Бұған жататындар сабақта қолданылатын көрнекі құралдардың тиімділігін 

арттыру, танымдық ойындар ұйымдастыру, пәнаралық байланыстарды тудыру, 

оқушылардың  өздігінен  орындайтын  жұмыстарын  тиімді  ұйымдастыру,  білім 

тексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы 

кері байланысты жетілдіру. 

-  Мұғалім мен  оқушы,  оқушы  мен  оқушы  арасындағы  қарым  -  қатынасты 

сыйластық ізеттілік түрінде орнатып, жүрек жылынуының болуын қамтамасыз 

ету.  Оқушыларды  шығармашылық  жұмысқа  баулып,  олардың  белсенділігін 

және  қызығушылығын  арттыру  үшін  мұғалім  келесі  әдіс  -  тәсілдерді 

қолдануына болады: 

1. Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау. 

2. Арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру. 

3.  Оқушылардың  логикалық  ойлауын  дамытатын  ойындармен  берілген 

тапсырмаларды шешу (сөзжұмбақ, құрастырмалы ойындар). 

4.  Берілген  тапсырманы  түрлендіру  бағытындағы  жұмыс  (кері  есеп 

құрастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын әңгіме мәтінін құру т. б.). 

5. Әңгіменің ұқсастығын салыстыру бөліктерге бөлу, ат қойғызу. 

6. Қиялдау арқылы сурет салғызу, рөлге бөліп оқыту. 

7. Ұнатқан кейіпкерлерге мінездеме беру. 

8. Мәтін, ертегі, әңгімені өз бетінше аяқтау. 

 

Сондай  -  ақ  тіл  дамыту  сабақтарында  ойланатын  ойындар  «Қайда, 

қашан?», «Суретке қарап әңгіме құра», «Ойлан тап?», «Мәтін мазмұнына қарап 

сурет сал» т. б. ойындар балаларды ауызекі сөйлеуге төселдіріп, сөздік қорын 

247 

 

молайтып,  тілін  дамытуға  арналған.  Мысалы:  «Жайлау»  тақырыбына 

байланысты»Қайда,  қашан?»  ойынын  сабақ  барысында  сұрақ  -  жауап  әдісін 

қолдану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыруға болады. 

- Бір жылда неше ай бар? 

- Қандай жыл мезгілдерін білесің? 

- Жайлау табиғаты қандай? т. б. 

Күзге  байланысты  тарауда  «Кім  тапқыр?»  ойынын  жаңа  сабақ  алдында 

өткен тақырыппен жаңа сабақты байланыстыру мақсатында қолдануға болады. 

Өтілген тақырыптар бойынша үзінділер оқылады. Шарты – мәтіннің атын табу, 

жалғастырып айту, күздің ерекшеліктерін табу. Оқушылар топ бойынша: 1 - топ 

– күз ерекшеліктерін, 2 - топ – күздегі еңбек, 3 - топ – табиғаттағы өзгерістерді 

әңгімелеп беруі тиіс. 

Оқушылардың  ана  тілі  пәнінде  танымдық  қызығушылығын  арттырудың 

бір  түрі  –  көркем  әдебиетті  үнемі  оқып  отыруға  әдеттендіру.  Сынып  ішінде 

кітапхана  ұйымдастыру  және  оқушылардың  кітапты  оқуын  қадағалау  және 

оқушыларға  көптеген  ертегі,  әңгіме  оқып  беріп,  сонан  соң  өздеріне  ертегі 

немесе қысқа мәтіндер оқып келу ұсынылады және оларға хабарлама дайындау 

тапсырылады. Осылай оқушылардың ана тілі пәніне ықыласы артып, танымдық 

қызығушылығы  қалыптасады.  Сонымен  қатар  сабақ  тақырыптарына 

байланысты  мақал  -  мәтел,  жұмбақ  -  жаңылтпаш  пайдаланудың  маңызы  зор. 

Баланың  танымдық  қызығушылығын  арттырып,  тілін  дамытады.  Мысалы,  ана 

тілін  оқыту  барысында  мақал  -  мәтелдермен  мынадай  жұмыс  түрлерін 

жүргізуге болады: 

- тақырып мазмұнына сай мақал - мәтелдер айтқызу мәнін ашып өз ойымен 

жеткізу; 

- суретке қарап тақырыпқа сай жұмбақ, жаңылтпаш айту; 

- жұмбақтардың, мәтелдердің жалғасын айтқызу; 

- топқа бөліп мақал - мәтелдер жарысын өткізу т. б. мысалы: «Арыстан мен 

түлкі»  ертегісінде  арыстан  мен  түлкінің  және  тағы  да  басқа  аңдардың  іс  - 

әрекеттерін  талдап,  соған  байланысты  мақал  -  мәтелдер  айтқызу  және  оларды 

оқушыларға  мән  мағынасын  ашып  талдату.  Ол  оқушылардың  танымдық 

қызығушылықтарын арттырып, шығармашылыққа дамытады. 

Оқу үрдісіндегі «есеп» оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын 

маңызды  айғақтардың  бірі  екенін  және  есепті  шешу  үшін  ондағы  берілген 

шарттары мен талаптарды ескеру тиістілігіне баса назар аудару қажет. 

Оқушының математика сабағында шығармашылық қабілетін дамыту. 

Шығармашылық: іс - әрекет, зейін, есте сақтауы, интеллекттісі, ойлауы 

Оқушылардың 

шығармашылық 

қабілеттерін 

дамыту 

мақсатында 

математика сабағын түрлендірудің маңызы зор.  

 

Оқушылардың  өзіндік  жұмыстарын  ұйымдастыруда  оларды  білім 

деңгейлеріне  қарай  топқа  бөліп,  әрқайсысымен  жекелеп  жұмыс  жүргізудің 

маңызы зор. 

248 

 

Дүниетану  сабақтарында  да  оқушылардың  танымдық  белсенділіктерін, 

қызығушылықтарын  және  шығармашылық  қабілетін  арттырып  отыру  қажет. 

Жалпы  оқушылардың  шығармашылығын  дамытуда  «Сын  тұрғысынан  ойлау» 

технологиясымен  «Дамыта  оқыту»  технологиясын  тиімді  деп  есептейміз  және 

сабақтарымызда жиі қолданамыз. Енді сол жұмыстарымыздың кейбір түрлеріне 

тоқталып өтейік 

Қорытынды:  өзімнің  баяндамамды  қорыта  келіп,  мынадай  түйін  түюге 

болады. 

1. Оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтары артады. 

2. Оқушылардың танымдық белсенділіктері дамиды. 

3.  Осы  шығармашылық  тапсырмаларды  пәндерге  бейімдеп  қолданудан, 

оқушылардың пәнге деген қызығушылығы молаяды. 

4. Оқушылардың логикалық ойлауы, шығармашылық іс - әрекетке қабілеті 

артады. 

5. Оқушылардың білім сапасы көтеріледі. 

Ол  үшін,  жалықпай  жаңа  инновациялық  технологияларды  өз 

жұмысымызда 

пайдаланып, 

сонымен 

қатар 

оқушыларды 

мадақтап, 

ынталандырып  отырған  орынды.  Баланың  қиялын  дамыта  отырып,  ойын 

дамытамыз.  Ойы  дамыған  шәкірттеріміздің  танымдық  қызығушылығы  арта 

отырып, шығармашылық әрекеті жоғары деңгейге көтеріледі. 

 

жүктеу/скачать 11,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: