«Азған елдің молдасы. Үлкен болар салдесі. Аса бауыр кылмақыз, Онын рас емес алласы». Ыбырай Алтынсарин

өшіреді. Осыған байланысты, екіншіден, миссионерлік 
іс-әрекет қазақ арасьінда ағартушылық жұмысына ке- 
сел тигізеді, «қазақтың жас ұрпағы орыстық тілі мен 
жазуына, мәдениет пен білімнің тілі деп қарамай», хрис­
тиан дінініқ тілі деп қарауы ықтимал.
Миссионерлікпен күресті күшейте отырып, Ыбырай 
кейде сахараның кертартпа ақсакалдарының «тілін та­
бу» мақсатында, ислам дініне қарай ауытқиды, ислам 
дінінің негізгі парыздары жөнінде «Шариғатлы-ислам» 
деген кітапша шығарғанын айттық. Ыбырай бұл кітап- 
шасында молда мен қожалардың шариғатсыз, бұрма- 
ланған исламіне шариғаглы, таза исламды қарсы 
қоймақ болады. Алдына қандай мақсат қойғанына қа- 
рамастан, Ыбырайдың бұл пікірінің қате, дейстік дәйек- 
сіздік екендігін ашып айтқан жөн.
Алайда, Ыбырай творчествобының, оның дін туралы 
түсініктерінің негізгі арнасы — ағартушылық, антикле- 
рикалық бағыт. Ыбырайдың тарихи еңбегі — бір жағы- 
нан қазақ даласындағы ықпалды феодалдармен және 
ислам дінінің фанатик молда — қожаларымен, екінші 
жағынан патшаның құқы күшті чиновниктері және ар- 
найы жіберілген миссионерлерімен күресе отырып, қыс- 
пақтан жол табуында; сахарадағы қараңғылық пен на- 
дандықтың кең керуен жолын бұзып, соның қатарынан 
ағартушылықтың тар соқпағын салып, халықты, қалың 
бұқараны осы соқпақпен жүруге шақырып, оны үлкен 
жолға айналдыруға ұмтылуында.
Ұлы ағартушы-педагогке деген халық сүйіспеншілігі 
Ыбырай дүние салғаннан кейін бір айдан соң басылып 
шыққан қысқа да жылы жазылған некрологтан айқын 
сезіледі;
«Алтынсарин өзі өскен қараңғы да көшпелі тайпа- 
лардың ортасынан Европа мәдениетінің сәулесін шаш- 
қан және Россияға сүйіспеншіліктің рухын сепкен казақ 
арасынан шыққан бірінші апостол (уағызшы) еді.
Сонымен қатар ол өте сүйкімді, ақылды, әрі адал 
адам еді.
Жатқан жерің торқа болсын, қазақтың кең сахара- 
сының асыл ұлы, ардагер еңбеккері»,— делінген онда.
5—5384

АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ДІ Н ТУРАЛЫ ОЙЛАР Ы
Ойшыл ұлы ақын Абайдың туындылары өз кезеңін- 
дегі әлеуметтік ой-пікірдің сарқылмайтын бұлағы, алуан 
салалы энциклопедиясы. Ақын халықтын, жоғын жоқ- 
тап, мұцын жырлады, ал халық онан ақыл сұрап, кеңес 
алып, жарыққа ұмтылды. Абай халықтың игі қасиетте- 
рін бойына сіңіріп, жанына рухани азық етті, халық мұ- 
рагері болды, ал халық өз перзенті — Абайдын, мұраге- 
ріне айналды.
Міне, сондықтан да, Абай қалдырған ұлы мұра Со­
вет заманында көп тексерілді, тексерілуі де керек, тек- 
серіле де бермекші. Бүгінгі ұрпзқ Абайды өз тұрғысы- 
нан сөз етсе, келешек ұрпақ өз тұрғысынан сөз етіп, 
ақын мұрасын өз кезеңіндегі қоғам дамуының дәрежесі 
тұрғысынан қарастырып, үлкен рухани тірегіне айнал- 
дырары анық деп білеміз.
Біз бұл кітапшада ұлы ағартушының дүниеге көзка- 
расының тек бір қырын ғана, атап айтқанда, Абайдың 
дін туралы ойларына ғана талдау жасамақпыз.
Ең алдымен, Абай туралы еңбектерде, опың дінге 
көзқарасы туралы екі түрлі қате пікір болып келді. Кей- 
бір зерттеушілер Абайды «ислам дінінің қазақ ішінен 
шыққан өкілі» деп келді, Бұл пікір 30-жылдарда айтыл- 
ды. Ал екінші бір зерттеушілер, ақынның дүниеге көз- 
қарасының басқа жақтарын кең де, дәйекті талдап ке- 
ліп, дін мәселесіне келгенде үстірт, жол-жөнекей ғана 
соғып, Абайдың дін туралы түсініктері ақын творчест- 
восының әлсіз, кертартпа жағы деп сылап-сипаумен 
ғана тынды. Бұл пікір, тіпті соңғы кезге дейін өзгермей 
келді.
Бірінші пікір Абайға тағылған жала болса, екінші 
пікір Абайдың дін туралы түсініктеріне тарихи тұрғы- 
дан қарамай, тұрпайы социологияға бас июдің салда- 
рынан туған еді.
Кемеңгер ақынның дін туралы пікірлерін дұрыс гү- 
сіну, бағалау үшін оған тарихи тұрғыдан карау керек. 
Абай заманында қазақ сахарасында ислам дінінің ықпа-
66

лы бұрынғыдан да күшейе түскенін, оның күшейе түсуі- 
«е жергілікті феодалдар да, патша үкіметі де жарыса 
ат салысқанын еске алу қажет.
Феодалдар бұрын көбіне рулық түсініктер мен ұран- 
дарға сүйеніп, үстемдікті патриархалдық әдістермен 
жүргізіп келсе, кейіннен ру жігі ыдырап, сауда капита­
лизм! кіре бастаған кезде үстемдік жүргізу тәсілдерін 
өзгертеді, ислам дініне табан тірейді, оны идеологиялық 
құралға айналдырып, халық санасына мұсылмандық, 
діншілдік көзқарасты сіңіруді мақсат етеді. Осы мақ- 
сатпен' халыққа «үлгі» көрсетіп, ру басы ақсақалдар, 
байлар мен билер дінге қарай ойысады. Қажыға бару 
оңтүстікте күшейе түссе, батыс, орталық, шығыс Қазақ- 
станда жаңадан өрби бастайды. Мешіт, медресе салы- 
нып, молда, ишан, имам, хазірет саны көбейе түседі.
Ал патша үкіметін алсақ, отарлаудың алғашқы ке- 
зіндегідей әсқер жүргізіп, зеңбірек атып, ат ойнатып, 
көрінеу зорлық көрсетудің орнына, енді отаршылдықтың 
жаңа айла-тәсілдерін қарастырады. Бір жағынан, сауда 
жүргізіп, зат сатып, арзанын қымбатқа өткізіп, са- 
хараның экономикасын қолға алады. Екінші жағынан, 
ертерек кездегі миссионерлік саясат, бұратана халық- 
ты христиан дініне тікелей жақындату саясаты, ойдағы- 
дай нәтиже бермегендіктен, царизм халық алдында 
өзін дін бостандығын жақтаушы етіп көрсету үшін ис­
лам дінінің тарауына бөгет болмай, бұл дінді өз мақса- 
тына пайдалануға тырысады. Үстем таи пен дін иелерін 
қолда ұстаса, халы.қты ак патшаға шіркеу арқылы ғана 
емес, мешіт, медресе арқылы да бас идіруге болады деп 
ұйғарады. Осы мақсатпен царизм сахарада мұсылман 
молдаларының көбеюіне ат салысып, Татарстан мен 
Башқұртстаннан қазақ даласына дін иелерін жіберіп 
отырады.
Абай өскен орта — Семей қаласы мен Құнанбай ауы- 
лы — айтылған саясаттың айқын көрінісі бола алады. 
Семейде татар молдалары мешіт пен медресені көбейте 
бастайды. Семейдегі Абай оқыған молдалар — Ғабдул- 
жаппар мен Ахмет Риза сол ішкі жақтан келгендер. Бұ- 
лар мешітте имамдық қылып, соның жанынан медресе 
ашады, онда ылғи дін сабақтарын оқытады. Бұл медре- 
селердің түпкі мақсаты — жергілікті халық өкілдерінен 
молдалар даярлау, солар арқылы халық арасында ис­
лам дінінің ықпалын күшейту болды.
Абай заманында ислам дінінің ықпалы қырдан гөрі
67

қалада басымырақ еді. Бірақ, сахараның алпауыттары 
қаламен ұштаса отырып, қырда да дін үстемдігін арт- 
тыруға әрекеттеніп бақты. Бұған Құнанбай ауылы көр- 
некті мысал. Құнанбай мұсылманшылықтың кырдағы 
ұйтқысы болып, қазақты «құдайдың» құлы, Мұхаммед- 
тің «үмбеті» етуге ыждаһатпен ат салысты. Ислам діні- 
нің қырдағы бір тірегі болуға ұмтылған ол аулыпда 
молда, қожаларды көп ұстады. Қарқаралыда мешіт 
салғызды, өз балаларын діни мектепте оқытты. Ол 1879 
жылы Мекеге барды. Егер бұған дейін қ-ажыға барушы* 
лар көбіне кожа, хан, төре тұқымынан болса, қыр қа- 
зағы Құнанбайдың Мекеге баруы — қара қазақтан шық- 
қандардың қажыға баруына мұрындық болды. Феодал- 
дардың түсінігінде, Құнанбай қарадан хан болған адам 
болса, дін иелерінің түсінігінде, қарадан қажы болған 
адам болып көрінді. Қажыгөйліктің, мекешілдіктің кө- 
беюі — сол кезде Қазақстанда дін ықпалының арта түс- 
кенін аңғартады. Құнанбай Мекеге барып, онда Такия 
(қажыға барғандар түсетін қонақ үй) салдырып, қай- 
тып келген соң қазаққа қажыға баруды үндейді, өзі 
енді халықтың қаны мен терін тек «Құнекең» болып 
қана сормай, оның үстіне «қажекең» болып та сорады. 
Әдістің бір жағы — әкімшілікке негізделсе, екінші жа­
ры — діни үгіт-насихат ісін күшейте түседі. Бұл амалды 
сол кездіқ бір ақыны:

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: