Н И К : v
52
Ираш Амащ ызы Баймүратпова
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
All
the heads
turned around as one —
all the startled faces
stared down the length o f the room at the person (Барлық
бас бір бастай (бірдей) айналасына бұрылды - барлық
аңтарылған жүздер бөлменің арғы басындағы кісіге
қадалып қарап қалды).
Өздік есімдіктер
Ағылшын тілінде өздік есімдіктер деп аталатын күрделі есім-
діктер бар. Мұндай есімдіктер кісінің, заттың өзіне қатысын біл-
діреді. Олардың жақ, көпше түр жэне тек (3-ші жақта жекешеде)
грамматикалық категориясы бар.
Түрі
1 -ші жақ
2-ші жақ
3-ші жақ
Жекеше
myself
yourself
himself, herself, itself
Көпше
ourselves
yourselves
themselves
Есімдіктің бұл тобына
«опе»
белгісіздік есімдігімен бірге
қолданылатын
«oneself»
есімдігі де жатады.
One can do it
oneself
if it is wanted (Егер қажет болса,
мұны эркім өзі-ақ істей алады).
Өздік есімдіктері сөйлемде зат есімнің орнына жұмсалып,
мынадай кызмет аткарады:
1) адамның қалыпты жағдайда, күйде не керісінше, дұрыс
жағдайда емес екенін білдіретін баяндауыш қызметін атқарады:
I feel ill
myself
(Мен өзімді нашар сезінемін);
But the trouble is that
in themselves
they are not nourishing.
I can’t eat them (Бірақ та мұның өзі тамақ емес қой. Мен
оларды жей алмаймын, қиыны да сол боп тұр ғой).
2) іс-әрекеттің субъектісі де, объектісі де бір кісі болғанда
толықтауыш қызметін атқарады:
He might have drowned
himself
(Оның өзі суға кетіп қалуы
мүмкін еді);
I hurt
myself
(Мен ауыртып алдым (өзімнің бір жерімді
деген мағынада);
She saw
herself
in the picture (Ол суреттен өзін көрді).
Сондай-ақ тәуелдеу есімдігі шылаудан кейін де қолданылады:
She is too young to look after
herself
(Ол өзін өзі
күтуге элі өте жас).
53
Ираш Аманцызы Баймұратова
3) қимыл-сын пысықтауыш қызметін атқарғанда, біреудің бір
нәрсені (әрекетті) басқа біреудің көмегінсіз істегенін білдіреді.
Don’t trouble, I’ll do it by
myself
(Бұған қам жемеңіз. Мен
мұны (жалғыз) өзім істеймін).
She used to sit before the mirror long by
herself (On
айнаның
алдында жалғыз өзі (өзімен өзі) ұзақ отырушы еді).
4) Зат есімді немесе есімдікті айқындау үшін эмфатикалық
мағынада қолданылады:
The supervisor
himself
handed him the sertificate (Оған
куэлікті басшының өзі табыс етті).
I have thought o f it
myself
(Мен мұны өзім ойлап таптым).
Өздік есімдіктері бұл функциясында жеке немесе бір топ эм-
фатикалык (әсірелеу) есімдіктер ретінде қарастырылады. Осы
функцияда жұмсалғанда, өздік есімдігі сойлемнің мағынасын өз-
гертпейді жэне түсіп қалуы мүмкін. Көп жағдайда мұндай өздік
есімдігі сөйлемнің бастауышын айқындап, нақтылап (эсірелеп)
тұрады, сондықтан да бастауынгган кейін келеді.
Ann
herself
opened the door (Аня өзі есікті ашты).
I forgot his adrress but after some days he
himself
wrote me
it (Мен оның мекенжайын ұмытып қалдым, бірақ біраз
күннен кейін оны өзі жазып жіберді).
Сондай-ак өздік есімдігі толықтауыштан кейін де тұруы
мүмкін:
He looked up him
himself after fifteen years
(Ол он бес
жылдан кейін анықтамадан оны өзі іздеп тапты).
Егер өздік етістіктен кейін зат есім шылаумен келсе, онда
эмфатикалық есімдік зат есімнен кейін келеді.
Don’t leave a child by
himself
(Баланың өзін жалғыз
тастап кетпеңіз).
Егер өздік есімдік сойлемдегі басқа зат есімді айқындап тұрса,
онда ол сол өзі анықтайтын зат есімнен кейін тұрады.
I met the author o f this book
himself
(Мен бұл кітаптың
авторының өзімен кездестім).
This рісШге was drawn by Chaim Soutine
himself
(Бұл
суретті Хайм Сутинидің өзі салған).
Е с к е р т у . Әдетте өздік есімдіктері бір сөйлем ішіндегі бір
54
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
сөзбен байланысқан не сол сөзге қатысты екінші бір кісі (нәрсе) жайлы
сөз болғанда қолданылады. Дегенмен ауызекі сөйлесу тілінде өздік
есімдігі жеке қолданылуы да мүмкін.
In the third yebr like myself she decided to be a children’s doctor
(Yшінші курста жүргенде ол да мен сиякты, балалар дәрігері
болуды ұйғарды).
My wife and myself would be very glad to hear you (Менің әйелім
және менің өзім де сізден хабар алсақ катты қуанар едік).
С Limey есімдіктері
Сілтеу есімдіктеріне
«this»
(мынау),
«that»
(анау) (жекеше ту-
pi) -
these, those
(көпше түрі);
‘such,
(the)
«same»
(жекеше, көпше)
сөздері жатады.
«This (these), that (those)»
сілтеу есімдіктері қазіргі агылшын
тіліндегі өздері анықтайтын зат есіммен көпше, жекеше түрінде
қиылысатын есімдіктің түрі болып табылады.
This (that) book - these (those) books
Сілтеу есімдіктерінің мағынасы жағынан артикльмен оргақ
жақтары көп. Шығу тарихы жағынан белгілі артикль
«that»
есімдігінен шыққан, сондықтан да белгілі артикль
«the same»
есімдігі сияқты белгілі бір затты білдіру үшін қолданылады.
«Such»
есімдігі семантикасы жағынан белгісіздік артикльге
жақын.
Сілтеу есімдіктері зат есім жэне сын есімнің орнына да қолда-
ныла береді.
«This (these)»
сілтеу есімдігі уақытты, мезгілді білдіргенде
жэне (мекен) орны жағынан жақын нэрсені айтқанда қолданылады.
«That (those)»
есімдігі алые не өткенге қатысты (бұрынғыға)
нәрсе жайлы айтқанда қолданылады.
This
is my brother (Бұл менін ағайым).
This
is my elder sister (Бұл менің үлкен әпкем).
These
are pictures we liked to see (Бүл біз көргіміз келген
суреттер еді).
Before buying the man checked goods
this
way and
that
(Тауарды сатып алмас бұрын, қарт кісі оны олай-бұлай
қарап көрді).
Those
were our favourite songs we listened to with a great
55
Ираш Аманқызы Баимүратова
interest (Ол (олар) бір біздің аса сүйсініп тыңцайтын
сүйікті әндеріміз болатын).
Е с к е р т у . 1. «This» есімдігі ел, үкімет, ай, жыл аттарымен бірге
келеді. Айтушы өзі тұратын не айтып тұрған уакыттағы айды, жылды
білдіру үшін қолданылады.
Who leads
this
expedition? (Бұл экспедицияны кім басқарады?)
I have seen four films
this
month (Мен осы айда терт кино
көрдім).
This
year is a presidential election (Биыл президент сайлауы
өтетінжыл).
. ..4 j,, і
2.
«That»
есімдігі алдыңғы сөйлемде (контексте) аталған зат есім не
зат есімді сөз тіркесінің орнына қолданылады.
Ц
Мұндай жағдайда
«that»
есімдігінен кейін
«of»
шылауы тіркесіп
келеді.
Her sleep was lik'_
that
of a child (Оның ұйкысы жас баланың
ұйықтағаны сияқты еді).
A passport is
that
by which a person is identified (Төлқұжат
адамның жеке басын куэландырады).
«this, that»
есімдіктері
«all»
есімдігімен бірге келуі мүмкін.
We have no time to be busy with
all this
(Бұның бәрімен
айналысатын біздің уақытымыз жоқ).
«Such, (the) same»
есімдіктері затты не заттың сапасын (айту
шы атап көрсеткен) нэрсемен салыстыру үшін қолданылады.
They are not the
same
(Олар бірдей емес).
They study at the college (Олар бір институтта оқиды).
«Such» есімдігі «осындай, сондай, сонша» деген мағынаны
білдіреді жэне одан кейін белгісіздік артикль келуі мүмкін.
It is
such
a subtle game that many people don’t even know
they are playing it (Бұл бір адамдардың көбі қалай
ойнағанын білмей де калатын сондай сиқырлы ойын).
БЕЛГІСІЗДІК, ЖАЛҒАУЛЫҚ ЖӘНЕ
АНЫҚТАУЫШ ЕСІМДІКТЕР
Бұл топқа жататын есімдіктер сөйлемнің белгілі бір коммуни-
кативтік типінде келеді (арнаулы сұрақта көптеп колданылады)
не бағыныңқы сөйлемді басыңқы сөйлеммен байланыстырады.
56
Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
Сүрау есімдіктері
Бұл топқа арнайы сұрак жасайтын есімдіктер жатады. Сұрау
есімдіктері бір нәрсе жайлы сұрай айтылған сөйлемде
{«who, what»
есімдіктері) немесе бір заттың ерекшелігін, белгілерін анықтау
үшін
{«whose, what, which»
есімдіктері) қолданылады. Демек, бұл
есімдіктер зат есімнің немесе сын есімнін орнына қолданылады.
«Who»
сұрау есімдігінің ғана септік жалғау
{«whom»
- табыс
септігі) формасы бар.
«Who»
есімдігі бастауыштың, ал
«whom»
есімдігі толықтауыштың қызметін атқарады.
Who
is absent from the lesson today? (бастауыш) (Бүгін
сабақта кім жок?) He is the man
who
asked for you.
(бастауыш) (Ол сізді сұраған кісі).
He is the man
whom
we are waiting for (толықтауыш) (Ол
біз күтіп отырған кісі).
Who
is the person you are talking about? (толықтауыш)
(Сіз айтып отырған кісі кім?)
Қазіргі ағылшын тілінде
«whom»
есімдігінің орнына көбінесе
«who»
есімдігі қолданылады.
Whom
did you told about it? -
Who
did you told about it?
(Сіз бұл жөнінде кімге айттыңыз?)
Ресми тілде
«whom»
есімдігінің алдында шылау келеді.
With whom
are you going there? (Ол жаққа кіммен барғалы
жатырсың?)
For whom
have you bought it? (Бұны кімге сатып алдыңыз?)
Ауызекі тілде көбінесе шылау сөйлемнің соңында тұрады
жэне
«whom»
есімдігінің орнына
«who»
есімдігі келеді:
Who
are you going there
with?
(Онда сіз кіммен бірге
барасыз?)
Who
have you bought it
fo r
? (Мұны кімге сатып алдыңыз?)
«Whose»
есімдігі
«who»
есімдігінің ілік септігіндегі формасы.
Whose
bag is this? (Мынау кімнің сөмкесі?)
Whose
is this? (Бұл кімдікі?) It is mine (Бүл менікі).
Whose
reports are these? (Бұлар кімнің баяндамалары?)
They are ours (Бұлар біздікі).
«What»
сұрау есімдігі сұраулы сөйлемде затқа қатысты
жұмсалады.
What
is this? (Бұл не?)
57
Ираш Аманқызы Баймұратова
What
did she prepare for dinner? (Ол түскі тамаққа не
дайындады?)
«What»
сұрау есімдігімен келетін шылау сөйлемнің соңында
тұрады.
What
are you looking for? (Сіз не іздеп жүрсіз?)
What
are you talking about? (Сіз не жайлы айтып тұрсыз?)
« What»
сұрау есімдігі сұраулы сойлемде адамға, оның маман-
дығына катысты койылады.
What
is he? (
What
is his profession?
What
does he do?) (Ол
не істейді? (Оның мамандығы не?)
Жоғарыда берілген мысалдардың бэрінде
«what»
есімдігі зат
есімнің орнына қолданылады. Сондай-ақ сұрау есімдіктері сын
есімнің орнына да қолданылады:
What
book is it? (Бұл қандай кітап?)
What
colour is the pen? (Бұл қаламның түсі қандай?)
«How»
сұрау есімдігі мен сын есімнің тіркесіп келуі арқылы
жасалған сұрақ заттың мөлшеріне қойылады.
How
wide is the street? (Көшенің кеңдігі қандай?)
Зат есім мен сын есімнің орнына қолданылатын
«Which»
есімдігі бір нэрсенің санын шектеп, көптің ішінен бірін нақтылау
үшін
«who, what»
есімдіктерінің орнына жұмсалады жэне ол зат-
тың жалпылама мағынасын емес, нақты мағынасын не санын
білдіреді.
Who
comes? (жалпылама мағынасында)
Which
o f them answered the question? (Сұрақка олардың
қайсысы жауап берді?) (нақты жауапты талап ететін
сұрақ)
Who
are you waiting for? (жалпылама мағынада)
I’m waiting for a superviser (Мен жетекшіні күтіп тұрмын).
We have two supervisers,
which
will you want to see?
(бұл нақты сұрак) (Бізде екі жетекші бар. Сіз олардың
қайсысымен кездескіңіз келеді?)
What
will you want to buy? (жалпы мағынада) (Сіз не
сатып алғыңыз келеді?)
There is a blue dress and yellow one.
Which
will you have?
(Мұнда кок түстісі де, сары түстісі де бар. (Қайсысын
аласыз?) (нақты жауап алу үшін қойылған сұрақ)
«Whoever, whatever, whichever»
күрделі сұрау есімдіктері :
фатикалық мағынаға ие болып, таңцану мағынасын білдіру үі
қолданылады.
\
Whatever
the old man told about his past life the
children listened to him with great niterest. (Өзінің өткен
Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
өмірі жайлы не айтпасын, балалар қарт кісіні зор
ықыласпен тыңдады).
Whoever
would have done such a thing? (Кім ғана осындай
нәрсені істеді екен?)
Whichever
тандаса
Жалгаульщ есімдіктер
Қазақ тілінде есімдіктердің мұндай түрі жоқ. Ағылшын ті-
лінде сөйлемнің зат есімді бөлігі деп аталатын, яғни сөйлемнің
бастауыш, толықгауыш, баяндауыш мүшелері
«who, which»
есімдіктері арқылы беріледі. Мұндай есімдіктер септеулік мағы-
наны да, жалғаулық мағынаны да қатар білдіреді. Осы есімдіктер-
ден басталатын сөйлемдерде олар бастауыштың, толықтауыштың
ш зм етін атқарады.
All
what
he told is unbelievable (Оның айтқандарының
бэрі адам сенгісіз).
That’s
what
I want to mention (Міне, менің атап айтпағым
да осы еді).
Can you tell us who else goes there? (Ол жаққа тағы кім
баратынын айта аласыз ба?)
You must show which o f them is right (Сіз олардың
Шылаумен
дұрыс екенін көрсетуіңіз
жұмсалуы
ныңқы сөйлемдегі жалғаулық есімдіктің атқаратын қызметіне
байланысты.
vho
need (Бұл
(Бұл құрмалас
бағыныңкы сөйлемнің бастауышы қызметін атқарып
тұр)-
It must be given to
whom
you want to give (Бұны сіздің
59
61
Ираш Аманцызы Баймұратова
бергіңіз келген адамга беру керек). (Бұл сөйлемдегі
«who» есімдігі толықтауыш қызметін атқарып тұр).
«Whoever, whatever»
күрделі жалғаулық есімдіктерінің эмфа-
тикалық мағынаны білдіруіне байланысты қарсылыкты бағының-
қылы сөйлемді байланыстырады.
Whatever he did you have to put up with him (Ол не айтса
да, бізге онымен келісуге тура келеді).
Whatever happens we must be ready for all (Қандай жағдай
болмасын, біз бэріне дайын болуымыз керек).
Whoever helps, we’d be obliged (Кім көмектессе де, біз
оған риза болар едік).
*
Анықтауыш (магыналы) есімдіктер
Есімдіктің бұл түрі де қазақ тілінде жоқ. Ағылшын тілінде
бұл есімдіктің бұлай аталу себебі де оның басыңқы сөйлем мен
анықтауыш бағыныңқылы сөйлемді байланыстыруына қатысты.
Яғни, басыңқы сөйлемді анықтап тұратын бағыныңкы сөйлем-
нің болігі. Анықтауыш жалғаулыктар сын есім орнына жұмса-
латын есімдіктер қызметін атқарады. Анықтауыш есімдіктер сұ-
раулық жэне жалғаулық есімдіктер сияқты жанды жэне жансыз
заттарға қатысты қолданылады:
«Who, whom»
есімдіктері адамға
қатысты,
«which»
есімдігі затқа қатысты қолданылады,
«whose,
that»
есімдіктері адамга да, затқа да қатысты қолданыла береді.
Анықтауыш бағыныңқылы сөйлем нақты (шектеулі) жэне жал
пылама мағынаны білдіру үшін қолданылады. Анықтауыш есім-
діктердің бағыныңқы сөйлемдердің осы аталған екі түрінде қол-
данылуының ерекшеліктері бар.
Анықтауыш есімдіктердің
айқындауыш магынасы
Анықтауыш бағыныңқы сөйлем алдыңғы (басыңқы) сөйлем-
дегі зат есімді сол сөйлемдегі басқа зат есімнен даралап, нақтылап,
ажыратып, айқындап тұрады. Яғни, мұндай анықтауыш бағының-
қылы сойлем зат есімнің мағынасын дәлірек, нақтылай түсу үшін
колданылады. Ол сөйлем ішінде түсіп қалмайды.
«Who, whom»
жэне
«that»
есімдіктері мұндай бағыныңқы сөйлемде адамға
60
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
қатысты айтылғанда бірінің орнына бірі ауысып қолданыла
береді.
What is the name o f the girl
who
got married to Chris?
(Криске тұрмысқа шыққан қыздың аты кім?)
Бірақ та күшейтпелі шырайдан кейін және
«all, everything, ev
eryone, no, none, not any, nothing, nobody, much, little»
есімдіктерінен
кейін
«who»
есімдігі келмейді) тек қана «that» есімдігі келеді.
It was one o f the most interesting stories
that
I ever read (Бұл
менің бұрын-соңды оқыған эңгімелерімнің ішіндегі ең
кызығы еді).
She has nothing
that
matches with her new red shoes (Оның
жаңа қызыл сөмкесіне сэйкес келетін ештеңесі жоқ).
Much
that
we saw in the museum was splendid work o f
art (Біз мұражайда көргендеріміздің көпшілігі өнердің
керемет шығармалары (туындысы) еді).
Is there anybody among them
that
you have met before?
(Олардың арасында сіз бұрын көрген біреу бар ма?)
None
that
I know (Мен ешқайсысын да білмеймін).
Табыс септігіндегі «whom» есімдігі ресми тілге тэн деп есеп-
теледі де, ауызекі тілде сирек қолданылады. Оның орнына
«who,
that»
есімдіктері көп қолданылады жэне кейде түсіп қалуы да
мүмкін.
I couldn’t recognize the girl
who
I met at Alice’ party (Мен
Алисаның кешінде кездескен қызды тани алмадым).
«who, that»
есімдіктері шылаумен тіркесіп келуі мүмкін.
The man whom I spoke to about the problem said he would
discuss the matter. The man who I spoke to about the prob
lem said he would discuss the matter. The man that I spoke
to about the problem said he would discuss the matter (Мен
бұл мәселе туралы сөйлескен кісі бұл мәселені бірге
талқылайтынымызды айтты).
Ауызекі тілде шылау сөйлемнің соңында тұрады немесе
«whom»
есімдігінің орнына
«that»
есімдігі қолданылады немесе
түсіп қалады.
The girl to
whom
Rudolf paid attention... = The girl
that
Ru
dolf paid attention t o ... - The girl Rudolf paid attention t o ...
«Whose»
есімдігі адамға қатысты қолданылады, сондай-ақ
61
Ираш Аманқызы Баймұратова
кейде затқа да қатысты қолданылуы мүмкін немесе оның орнына
«with»
шылауы келуі мүмкін.
щ
Our neighbours
whose
house was old moved to a new one
(Біздің үйі ескі көршіміз жаңа үйге көшті).
We lived in a two-storeyed house
whose stairs
were made o f
wood in my childhood. = We lived in a two-storeyed house
with wood stairs
in my childhood (Менің бала кезімде біз
баспалдағы ағаштан жасалған екі қабатты үйде тұрдық).
«Which, that»
есімдіктері затқа қатысты жұмсалғанда, бірінің
орнына бірі ауысып қолданыла береді.
«Which»
есімдігі жазба
тілде, ал
«that»
есімдігі ауызекі тілде колданылады.
We saw the film
which
is talked much about (Біз жұрт коп
айтып жүрген киноны көрдік).
The team
that
won in the game is admitted to a top league
(Ойында жеңген команда жоғарғы лигаға қабылданды).
Бұл есімдіктер (бағыныңқылы сөйлемде) толықтауыштың
қызметін атқарғанда түсіп қалуы мүмкін.
The book
which
you adviced me to read was interesting. =
The book
that
you adviced me to read was interesting. = The
book you adviced me to read was interesting. (Сіз маған
оқуға кеңес берген кітап қызық екен).
Ресми тілде шылау
«which, that»
есімдігінің алдында тұрады.
The secretary girl handed in the letter to
which
the
manager should sign. (Хатшы қыз қол қоюға тиісті хатты
бастығына берді).
Ауызекі тілде шылау сөйлемнің соңында тұрады, ал
«which»
есімдігі
«that»
есімдігіне ауысады немесе түсіп қалады.
...the letter
which
the manager should sign ... = the letter
the manager should sign...
A йқындауыш (қатыстық) есімдіктіц
жалпылама магынада ңолданылуы
Жалпылауыш (анықтауыш) есімдігінен басталатын бағының-
қы сөйлем мағынасы нақты зат есімнен кейін тұрады. Мүндай
есімдікті сөйлем өзі анықтайтын зат есім жайлы қосымша дерек
береді. Нақты анықтауыш бағыныңқылы сөйлемге қарағанда, жал
пылама мағыналы бағыныңқы сөйлемде (сөйлемнің мағынасына
Достарыңызбен бөлісу: |