171
Ираш Аманқызы Баймұратова
They
should get
a permission from the college office (Олар
институт әкімшілігінен рұқсат алуы керек).
Students
ought to attend
minimum o f 80% o f their classes
(Студенттер кем дегенде сабактың 80%-на қатысуы
(тиіс) керек).
We know that all tasks
shoud be done
correctly (Біз барлык
тапсырма дұрыс орындалуы керек екенін білеміз).
«Shall»
модаль етістігі
«Shall»
модаль етістігі 2-ші, 3-ші жакта міндеттілікті, парызды
білдіреді. Қазіргі ағылшын тілінде оның қолданыс аясы тарылып,
көбінесе ресми тілде жэне бағыныңқы сөйлемде келеді.
It was settled that the experiment
shall be finished
(Тәжірибені бітіру керек екендігі шешілді).
Қазіргі кезде
«shall»
модаль етістігі біреудің ерік-жігерін,
қалауын, айтушының уэдесін, екінші адамға қаратып айтылғанын,
ескертуін оілдіреді.
Who doesn’t work seriously
shall cause
indignation o f others
(Кімде-кім тиянақты жұмыс істемесе, ол басқалардың
ренішін туғызады).
Children
shall listen
to their parents (Балалар ата-аналарын
тыңцауы керек).
Не
shall not go out
without any permission (Ол рұқсатсыз
далаға шыға алмайды). (Оның рұқсатсыз далаға
шықпауы керек).
You
shall meet
nowhere such an amazing thing (Сіз мұндай
таңданарлық нәрсені еш жерден кездестіре алмайсыз).
«Shall»
етістігі негізгі етістіктің тек осы шақ формасымен (The
Indefinite Infinitive) келеді. Сұраулы сойлемде бірінші, үшінші
жақта екінші адамның рұқсатын алуға оағытталған отінішті
білдіреді. Айтушы бұл форманы біреудің қалауын, құптауын
сұрағанда (отінгенде) қолданылады.
Shall
I
begin
reading? (Оқуды бастай берейін бе?)
Shall
I
do
this task in written form? (Мен бұл тапсырманы
жазбаша орындайын ба?)
Shall
he
help
you? (Ол сізге көмектессін бе?)
172
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
«Will»
модаль етістігі
модаль етістігінің үш формасы бар: ос
у рай (would) формасы.
«Will»
модаль
мағынаны білдіреді:
• Біреудің ерік-жігерін немесе діттеген ойын білдіреді. Бұл
мағынаны білдіргенде
«will»
етістігі бірінші жақта келеді жэне
одан кейін келетін негізгі етістік белгісіздік осы шак формасында
тұрады
We
We
салуымыз
We will achieve gr<
табысқа жетеміз).
Бүл мағына кейде қалау райдың
«would»
формасы арқыль
білдіріледі.
One must work hard who
would learn
foreign language (Кімде
л тілін үйренгісі келсе көп жұмыс істеуі керек).
түрінде
«will»
етістігі іс-эрекет істеуден бас тарту
қаламауды
I adviced him to follow the college regulations but he
институттың
бергенмін, бірақ ол олай істемеді).
We
do
that. (Біз оған ағьшшынша кітаптарды көбірек оқы
дегенбіз, бірақ ол олай істеген жоқ).
айтушының
бұйыра айтылған ақыл-кеңесін білдіреді.
ill hurry
if you don
асыкканыңыз дұрыс)
алдағы
дұрыс)
түрде
бұл мағынада жұмсалғанда
түрінде
мағыналарды
Will
you
come
and have dinner with us? (Сіз (біздің үйге
келіп) бізбен бірге тамак ішіп кетпейсіз бе?)
173
Ираш Ллшнқызы Бай Муратова
Will
you
borrow
me any money? (C із маган қарызға ақша
бере тұрмайсыз ба?)
^
Would
you
help
me with the task? (Сіз мына тапсырманы
орындауға көмектесіп жібере алмайсыз ба?)
м Would»
етістігі сыпайы өтінішті білдіреді. Бұл магынада жұм-
салғанда осы екі етістіктің арасында айтарлыктай айырмашылык
ж о к .
J
• Болжалдылык мағынаны білдіреді.
You
will understand
while reading the whole story (Әңгімені
түгел оқығанда сіз оны түсінесіз).
He
willfind
right decision thinking a bit (Аздап ойланса, ол
дұрыс шешімін табады).
They
will have got
right away from dangerous (Оларда
катерден шыгудын дұрыс жолы бар).
I am sure you
will have made up your mind
o f it (Мен сіздің
бұл жөнінде бір шешімге келгеніңізге көзім жетеді).
ЕТІС ТІК ТІҢ ТИ ЯН А ҚСЫ З Ф ОРМ АЛАРЫ
Агылшын тілінде етістіктің төрт тиянақсыз формасы бар:
тұйық етістік, есімше, косемше жэне герундий. Заттанган етістік-
тердін баска етістіктерден айырмашылыгы олардың жақ, түр, рай
категориялары болмайды. Сондыкган да олар сейлемде дербес
оаяндауыш кызмепн атқара алмаиды.
Қазіргі агылшын тілінде заттанган етістіктердін басқа етістік-
терден төмендегідей айырмашылык, ерекшеліктері бар:
* Заттанган етістікгердің синтаксистік функциясы баска етістік-
терден өзгеше жэне олар етістікке Караганда баска сөз таптарына, кө>
бінесе есімдерге тэн ерекшеліктері бар, ягни есімдерге ұқсас келеді.
* Етістіктің тиянаксыз формалары (заттанған етістіктер) екі
элементтен тұратын күрделі баяндауыштың құрамында онын не-
гізгі бөлігінің кызметінде кеңінен колданылады. Баяндауыштың
компоненттері сейлемде бір-бірімен бастауыш пен баяндауыштың
қатысындай байланысады. Олар сөйлемніц бір мушесі сиякты
біртүтас синтаксистік бірлік кұрайды.
* Заттанган етістіктердің шақ формасы сөйлемнін баяндауы-
шынын шак формасына катысты аныкталады. Олар тиянакты
етістік аркылы берілген сөйлемнің баяндауышы білдіретін іс-
174
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
әрекетпен қатар не одан бұрын болған іс-әрекетті көрсетеді. Сон-
дықтан олардың жедел өткен шақ формасы болмайды.
• Заттанған етістіктердің де негіз етіс пен ырықсыз етіс фор
малары бар.
• Тиянақты етістіктер сияқты заттанған етістіктерден кейін де
толықтауыш келуі мүмкін және пысықтауышпен де бірге келеді.
• Затганған етістіктердің етістіктің басқа формаларынан ең
басты айырмашылығы олардың екі жақты қасиеті, яғни етістіктің
де, есімдердің де қасиетіне не болып, сөйлемде есімдерше баста
уыш толыктауыш, анықтауыш, пысықтауыштың қызметін атқара
алатын кабілеті болып табылады. Ағылшын тіліндегі заттанған
шылығы
қазақ тіліндегі
ылшын тілінде
есімдерге тэн көптік, тәуелдік, жікпк, септік жалғау категориясын
кабылдамай, өздерінің бастапқы етістік формаларында жұмсала
береді. Сондай-ақ етістіктің формасы ретінде оларда (заттанған
тұйық етістіктен басқа формаларында) етістіктің басты граммати-
калық категориясы болып табылатын шақ категориясы да жоқ.
Заттанған тұйық етістік
Заттанган тұйық етістіктің формалары
Тұйық
түрі
заттанған етістіктер сияқты шақ және етіс категориясымен бірге
аспект категориясы бар.
Аспект
Шак
Осы шак
Жедел өткен
шак
Ырыугы етіс
Созылмалы
емес
to write
to have written
Созылмалы
to be writing
to have been
writing
Ырықсыз етіс
Созылмалы
емес
to be written
to have been
written
Созылмалы
Заттанған тұиық етістіктердің
мағынасы мен қызметі
Түбірі туынды зат есімнен шыкқандықтан заттанған тұиық
етістік (The Infinitive) баяндауыш кызметін аткармайды. Бірак та
175
Ираш Аманқызы Баймұратова
негізгі етістікпен, көбінесе модаль етістіктермен тіркесіп келген-
де, күрделі баяндауыштың құрамында тұрып, оның негізгі етістік
бөлігі қызметін атқарады.
He continued
to write
(Ол жазуын жалғастыра берді).
We can
help
you (Біз сізге жәрдем бере аламыз).
Заттанган тұйық етістік сойлемнің жеке бір мүшесі ретінде
мынадай сойлем мүшелерінің қызметін атқара алады:
1) бастауыштың қызметін атқарады.
To enter
the university was his main aim (Университетке
түсу - оның басты мақсаты еді).
To waste
time on useless thing won’t do (Уақытын босқа
жоғалту (жіберу) жарамайды).
2) толықтауыштың қызметін атқарады.
I like
to read
fantastic books (Мен қиял-ғажайып (туралы)
кітаптарды оқығанды ұнатамын).
He wanted
to travel
to Siberia (Оның Сібірге саяхат
жасағысы келді).
3) анықтауыштың қызметін атқарады. Анықтауыштың қызме-
тін атқарғанда ылғи да өзі анықтайтын сөзден кейін тұрады.
He gave me some books
to read
(Ол маған оқуға кітаптар
берді).
I have much work
to do
today (Бүгін менің істейтін
жұмысым коп).
4) заттанган тұйық етістік мақсат, себеп-салдар пысықтауыш
қызметін атқарады.
He works hard
to know
English better (Агылшын тілін
жақсы білу ушін ол көп жұмыс істейді).
Not to
be late
for his classes he has
to get up
early (Сабагынан
кешігіп қалмау үшін оган ерте тұруга тура келеді).
5) күрделі баяндауыштың құрамында негізгі етістік функция-
сында келеді.
His dream from his childhood was to sail to other countries
(Онын бала кезден арманы баска елдерге саяхат жасау еді).
The aim o f his visit is
to get
introduced with the real situation
in that region (Оның сапарының мақсаты сол аймақтагы
накты жагдаймен танысу еді).
176
Агыліиын тілінің практикалық
грамматикасы
Осы мысалдарда көрсетілгендеи, заттанған тұйық етістіктер-
дін сөйлемдегі атқаратын қызметінен оның екі жақты табиғаты
байқалады: түбірі етістік болмағандықтан, өзінің бастапқы зат
есімге тән белгілерін де сақтайды. Дегенмен сөйлемнің жоғарыда
аталған мүшелерінің қызметін аткарғанда, зат есімге жақын, тэн
ф.
ерекшеліктерімен катар, оларды зат есімнен ерекшелеп тұратын
етістікке тэн белгілері де анық байқалады. Атап айтқанда, заттан
ган тұйык етістіктердің төмендегідей ерекшеліктері бар:
•
Заттанган тұйық етістіктер бастауыш қызметін атқарғанда,
көп жағдайда сөйлемнің басында оның орнына
«it»
есімдігі келді.
«It»
есімдігінің сөйлемнің басьшда келуі жэне заттанган тұйық
етістіктің сөйлемнің соңында тұруы агылшын тілінің граммати-
калық ерекшелігіне сай келетін қалыпты жагдай болып табьшады.
To learn
English well is important for our specialty (Агылшын
тілін жақсы үйреніп, білудің біздің мамандыгымыз үшін
маңызы зор).
It is important
to learn
English for our future specialty
(Біздің болашақ мамандыгымыз үшін агылшын тілін
үйренудің маңызы зор).
Е с к е р т у . Егеріс-әрекетжалпымағынаны,түсініктібілдірсе,заттанган
тұйык етістіктің орнына герундий келуі мүмкін. Ал белгілі бір накты іс-әрекетке
катысты айтылганда, заттанган тұйык етістік (инфинитив) қолданылады.
She said: «Please, do explain him the situation». It was unfair
not
to tell
him the truth. (Ол айтты. Оған түсіндіріңізші. Оған
шындыкты айтпау әділетсіздік).
It isn’t easy
to do
sums without calculator. Есептеуішсіз ecen
шығару оңай емес).
(Бұл жерде белгілі бір іс-әрекет жайлы эңгіме болып отырғандықтан,
герундий емес, заттанган тұйық етістік келеді. Бірақ та «It isn’t easy
to
do
sums without calculator» деген сөйлемдегі инфинитивті герундиймен
ауыстыруға болады.
«Doing
sums without calculator is t easy» (бұл
сөйлемдегі іс-әрекет жалпы магынасында айтылып тұр, сондыктан бұл
сөйлемде герундийді не инфинитивті қолдануға болады).
тұиық
зат есімнен айырмашылыгы бар: ол ешуақытта шылау созбен
#
(предлогпен)
177
Ираш Аманқызы Баймұратова
тиянақты етістікпен тікелей байланысып (катар) тұрады жэне
кейде күрделі баяндауыштың құрамдас бір бөлігі болып есеп-
теледі. Мына екі сөйлемді салыстырып көрейік:
I would like to invite you to my birthday party (Мен сізді
туған күн кешіме шақырғым келеді).
She began to study Biology (Ол биологияны зерттей
бастады).
• Анықтауыш қызметін атқарғанда инфинитив мынадай жағ-
даиларда колданылады:
а) абстрактілі зат есімдерден кейін келеді жэне заттанған
тріы қ етістік олардың мағынасын нақтылап тұрады.
He had no force
to finish the work
(Оның жұмысын
(аяқтауға) аяқтайтын күші қалмады).
There was inevitable evidence
to persuade the others
(Бас-
қалардың көзін жеткізетіндей бұлтартпас дэлел бар еді).
э)
нақты зат есімдерден кейін келіп, олардың не үшін қажет-
тілігін, керек екенін анықтап көрсетіп тұрады.
I need some experiments
to study the ecology
(Экологияны
зерттеу үшін маған тэжірибе жасау қажет).
Can you give me a paper
to write a letter?
(Сіз маған хат
жазатын қағаз бересіз бе?)
б)
есімдіктерден кейін келгенде де, олардың не үшін қажет
екенін анықтап тұрад ы.
He had nothing to prove it (Онда мұны дәлелдейтін ештеңе
жоқ).
I want somebody to help me (Маған жэрдемдесетін біреу
болса деймін).
..
•
Е I
Осы келтірілген мысалдарда нақты зат есім мен есімдіктен
кейін тұрған заттанған етістік ырықсыз етіс мағынасында бол-
ғанмен, негіз етіс формасында келіп тұр. Егер
«to be»
етістігі зат
есімнің не есімдіктің алдында келсе, заттанган етістік ырықсыз
етіс формасында келуі мүмкін, бірақ әдетте заттанған етістік
негіз етіс формасында келеді.
There is a letter
to be sent
(Жіберілетін хат бар).
Here is a text for you
to translate
(Мұнда сіз аударатын
мэтін бар).
в) сын есімнен кейін келеді.
І
178
Агылшын тілінің практикалың грамматикасы
Адамның эмоциялық көңіл-күйін білдіретін сын есімдерден
кейін міндетгі түрде заттанған етістік келеді.
My grandparents were glad
to see us
(Менің ата-эжем бізді
көріп қуанып қалды).
We are sorry
to inform
you that we can’t accept your sugges
tion (Сіздің ұсынысыңызды қабылдай алмайтынымызды
сізге жеткізу бізге өкінішті).
Адамның қасиётін, мінез-құлық ерекшеліктерін білдіретін
сын есімдерден кейін
«of»
шылауы мен зат есім заттанған етістік-
пен бірге тіркесіп келеді.
How clever of you
to do
such difficult sums (Осындай қиын
есепті шығара алатын сіз қандай ақылдысыз).
It is kind of her
to transfer
money to Charity Fund (Қайы-
рымдылық корына ақша аударған ол қандай қайырымды).
Көптеген басқа да сын есімдерден кейін заттанған етістік
«for»
шылауы мен зат есім не есімдікпен бірге тіркесіп келеді.
The task was difficult
to solve
(Бұл мэселені шешу қиьш болды).
The current o f this river is fast
to swim
(Шомылуға бұл
өзеннің ағысы катты).
It isn’t easy problem for us
to solve
(Бұл мэселені шешу
бізге оңай дүние емес).
г) кейде
«too»
күшейтпелі сөзімен тіркесіп келген сын есім
не үстеуден кейін
«for»
шылауымен келген зат есім не есімдіктен
кейін заттанған етістік келуі мүмкін.
The tea is too hot
to drink
(Шэй іше (алмастай)
алмайтындай өте ыстық).
He is too little to read and write (Ол жазып не оқи алмастай
өте жас).
His speech was too fast
to write
( Ол жазып ала алмастай
етіп тым тез сөйледі).
The dog ran
too fa st to catch
(Ит ұстай алмастай өте катты
жүгірді).
д)
«enough»
сөзімен тіркесіп келген сын есіммен не үстеуден
кейін келеді.
He is clever enough
to make
a right decision (Ол дұрыс
шешім қабылдай алатындай ақылды).
179
f
Ираш Аманқызы Баймұратова
I believe he has enough courage
to make
the right and fair
decision (Оның дұрыс жэне әділ шешім жасай алатындай
айбыны бар деп ойлаймын).
4)
пысықтауыш қызметін атқарғанда заттанған етістік
мынадай мағыналарда жұмсалады:
а) мақсатты білдіреді.
We go to the river
to swim
(Біз суға шомылу үшін өзенге
барамыз).
}
The teacher wrote examples
to explain
the new grammar
rules (Жаңа грамматикалық ережелерді түсіндіру үшін
оқытушы мысалдар жазды).
э) іс-әрекеттің себебін білдіреді.
I go to the library
to prepare
for my talk (Баяндамаға
дайындалу үшін мен кітапханаға барамын).
I came to his place
to clear
up the case (Жағдайды анықтау
үшін мен оның үйіне бардым).
«Only»
сөзімен тіркесіп келген себеп-салдар магынаны бщці-
ретін заттанған етістік айтушының сол іс-әрекетке наразылығын
не құптамауын білдіреді.
He went into the water only
to be sure
that it was narrow (Ол
тек судың таяз екенін білу үшін ғана суға түсті).
She watched the children only not
to allow
them anything
(Ол балаларды тек оларға ештеңе істеуге рұқсат бермеу
үшін ғана бақылады).
Заттанған тұйық етістіктердің
күрделі баяндауыштың құрамында келуі
Затганған тұйық етістік күрделі толықтауыш, күрделі баста
уыш жэне
«for»
шылауымен келетін күрделі конструкцияларда
жиі келеді.
Күрделі толықтауыш
(Заттанган түйъщ етістікпен келетін толықтауыш)
Мұндай күрделі тіркестерде заттанған етістік сабақгы етіс-
тіктерден кейін келетін толыктауыш қызметін атқарады. Өзінен
кейін күрделі толықтауыш келетін сабақты етістіктерге
«want,
wish, expect, help, ask, mean, intend. Like, preper, tell, order, advise,
180
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
allow, permit, forbid, make, let және сезімді білдіретін see, hear,
feel, watch, notice, observe»
етістіктері жатады.
We expect him to be a good student (Біз оны жақсы студент
болады деп күтеміз).
The offiser ordered the soldiers
to stay
in their places
(Офицер жауынгерлердің өз орындарында қалуын
бұйырды).
\
The teacher didn’t allow her pupils
to go out
(Мұғалім
окушылардың сыртқа шығуына рұксат бермеді).
She noticed three men
sit
in the comer of the room (Ол үш
кісінің бұрышта отырғанын байқады).
He told us
to hand
in our writing (Ол бізге жазғанымызды
жинап беретінімізді айтты).
The superviser advised them to consider the suggestion.
(Басшы ұсынысты қарауымызға кеңес берді).
«Let, have, make»
етістіктері мен сезімді білдіретін етістік-
терден кейін заттанған етістік
«to»
шылауынсыз келеді.
Let the
children
play'mthe
garden (Балалар бақта ойнасыншы).
He
made
us
wait
for him for a long time (Ол бізді ұзақ
уақыт күттіріп қойды).
We
saw
many birds
fly
in the sky (Біз аспанда ұшып жүрген
көп құстарды көрдік).
She
heard
somebody
speak
in the next room (Ол келесі
бөлмеде біреудің сөйлегенін естіді).
Ескерту. 1.
«feel»
етістігі ақыл-ой, танымын білдіргенде, ол
«to think»
етістігінің мағынасына жакын. Бұл етістіктен кейін заттанған етістік to
шьшауымен келеді.
They considered the price
to be reasonable
(Олар бағаны ойға
қонымды деп есептеді).
2.
«Know, help»
етістіктерінен кейін заттанған етістік
«to»
шылауымен де, шылаусыз да келеді.
I help my mother
(to) cook
the dinner (Мен апама тамақ
дайындауға көмектестім).
I know the children
(to)
go the camp (Мен балалардың лагерьге
кеткенін білемін).
(Дегенмен, көп жағдайда, әсіресе агылшын тілінің британдык нұска-
сында
«help»
етістігінен кейін заттанган етістік
«to»
шылауымен келеді.
181
Ираш Аманқызы Баймұратова
Reading will help you
to improve
your English (Оқу сіздің
ағылшын тілін жетік білуіңізге септігін тигізеді).
This dictionary will help you
to translate
the text better (Сөздік
сіздің мэтінді жақсырақ аударуыңызға көмектеседі).
«Know» етістігінен кейін, эдетте тек бір нәрсенің жағдайын білдіре-
тін
«to be»
етістігінен басқа етістіктермен бірге «to» шылауы келмейді.
We have known Darwin
be
a great scientist (Біз Дарвиннің үлкен
ғалым екенін білеміз).
„ „
Ш
He knew her
be
kind with childrden (Ол оның балаларға
мейірімді екенін білетін).
щ
Бұл сөйлемдерде
«Ье»
етістігі адамның біреуге қарым-қатынасына,
мінез-құлқына қатысты қолданылып тұр, сондықтан ол заттың күйінен
гөрі іс-әрекетті білдіреді. Бірақ та кейбір жағдайда етістік
«to»
шылауы-
мен келеді.
,
чт. '
. ,к
-1
They knew him
to be
the only supporter of the family (Олар оның
жанұяның жалғыз асыраушысы екенін білетін).
1 have known Rose
to be
a famous singer (Мен Розаның атақгы
энші екенін білемін).
Жалпы алғанда, заттанған етістіктерді күрделі толықтауышпен
(ағылшын тілінде толықтауыш бағыныңқылы кұрмалас сөйлем) ауысты-
руға болатын болса, заттанған етістікпен
«to»
шылауы келмейді.
They knew that she was a famous actress in the world (Олар оның
дүниеге танымал әртіс екенін біледі).
Достарыңызбен бөлісу: |