Оқулық қазақ тілді аудиторияға ағылшын тілін өз бе тінше үйренуге, тілдік курстарға жэне жоғары оқу орындары



Pdf көрінісі
бет9/16
Дата03.01.2017
өлшемі17,68 Mb.
#1117
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16

__________________
100

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Болымсыз сөйлемде көмекші етістіктен кейін болымсыздықты
білдірехін 
«not»
 сөзі келеді.

was  not
  translating  a  text  at  ten  o’clock  yesterday  (Мен 
кеше сағат онда мәтінді аударып жатқан жоқ едім).
You 
were not
 translating a text at ten o ’clock yesterday (Сіз 
кеше сағат онда мэтінді аударып жатқан жоқ едіңіз).
He  (she) 
was not
 translating a text at ten  o’clock yesterday 
(Ол кеше сағат онда мэтінді аударып жатқан жоқ еді).
It 
was not
 raining when we went out (Біз далаға шыққанда, 
жаңбыр жауып тұрған жоқ еді).
We 
were not
 translating the text at ten o ’clock yesterday (Біз 
кеше сағат онда мэтінді аударып жатқан жоқ едік).
You 
were  not
  translating  the  text  at  ten  o ’clock  yesterday 
(Сіздер  кеше  сағат  онда  мэтінді  аударып  жатқан  жоқ 
едіңіздер).
They 
were  not
  translating  at  ten  o ’clock  yesterday  (Олар 
кеше сағат онда мэтінді аударып жатқан жоқ еді).
Ауызекі  тілде  болымсыздық  формасы  қысқарған  түрінде  ке- 
луі мүмкін.
was not = wasn’t; were not = weren’t 
Созылмалы откен шақ өткенде, белгілі бір уақыт аралығында 
болған іс-әрекеттің процесін баяндағанда, іс-қимылдың қалай ор- 
бігенін сипаттау мақсатында қолданылады.
It was autumn (Күз болатын). We 
were
 sitting in the dining 
room (Біз бәріміз асханада отыр едік).
My  son 
was playing
  the  piano  (Менің  ұлым  пианинода 
ойнап жаткан). My mother 
was cooking
 supper for us in the 
kitchen (Анамыз бізге кешкі тамақ пісіріп жатыр еді). At 
that time we heard a noise. We went out.  In the street some­
body 
was shouting
 (Сол кезде біз бір дауысты естідік. Біз 
далаға шықтық.  Көшеде біреу айқайлап жатты).
СОЗЫЛМАЛЫ КЕЛЕР ШАҚ
Келер шақтың бір түрі ретінде бұл шақ формасы жоспарлан- 
ған,  іске  асуы  алдын ала болжанған  іс-әрекетті  білдіреді.  Созыл­
малы шақ формасы болғандықтан, бұл шак формасындағы етістік 
алдағы  уақытта,  белгілі  уакыт  аралығында  болатын  іс-әрекетті
101

білдіреді.  Созылмалы  шақ  келер  шақ  формасындағы  «
to  be»
  ко- 
мекші  етістігі  мен  негізгі  етістіктің  есімше  түрі  арқылы  жаса­
лады.

shall  be  translating
  a text  at ten  о * clock  tomorrow  (Мен 
ертең сағат онда мәтінді аударып жататын боламын).
You 
will be translating
 a text at ten o ’clock tomorrow  (Сіз 
ертең сағат онда мэтінді аударып жататын боласыз).
Не  (she) 
will be  translating
 a text at ten  o ’clock tomorrow 
(Ол ертең сағат онда мэтінді аударып жататын болады).
It 
will be raining
 at this time tomorrow (Ертең осы уақытта 
жаңбыр жауып тұрады).
We 
shall be translating
 a text at ten o ’clock tomorrow (Біз 
ертең сағат онда мәтінді аударып жататын боламыз).
You 
will be translating
 a text at ten o ’clock tomorrow (Сіздер 
ертең сағат онда мэтінді аударып жататын боласыздар). 
They 
will be translating
 a text at ten o ’clock tomorrow (Олар 
ертең сағат онда мэтінді аударып жататын болады). 
Көмекші 
«shall,  will»
 етістіктері  бастауышпен бірігіп 
«141 be, 
we
 7
1 be, you 'II be,  he  11 be, she ’II be,  it ’II be,  they 41 be»
 болып қыс-
қартылған түрінде де келеді.
Жалпы  сұрақта 
«to  be»
  көмекші  етістігінің  келер  шак  фор-
масының 
«shall,  will»
 етістіктері бастауыштың алдында тұрады.
Shall
 I 
be
 translating a text at ten o ’c  lock tomorrow? (Мен 
ертең сағат онда мэтінді аударып жатамын ба?)
Will
 you 
be
 translating a text at ten o ’clock tomorrow? (Сіз 
ертең сағат онда мэтінді аударып жатасыз ба?)
Will
 he 
be
  (she)  translating a text at ten  o ’clock tomorrow? 
(Ол ертең сағат онда мэтінді аударып жатады ма?)
Will
  it 
be
  it  raining  at  this  time  tomorrow?  (Ертең  осы 
уақытта жаңбыр жауып тұра ма?)
Shall
  we 
be
  translating  the  text  at  ten  o’clock  tomorrow? 
(Біз ертең сағат онда мэтінді аударып жатамыз ба?)
Will
  you 
be
  translating  a  text  at  ten  o ’clock  tomorrow? 
(Сіздер ергең сағат онда мәтінді аударып жагасыздар ма?)
Will
  they 
be
  translating  a  text  at  ten  o ’clock  tomorrow? 
(Олар ертен сағат онда мэтінді аударып жата ма?)
Арнаулы  сұрақта  сұраулы  сөйлемнің  басында  көмекші  етіс-
Ираш 
Аманқызы Баимүратова
 
1
102

Агылшын тіліиің практикалъщ грамматикасы
тіктің алдында сұрау есімдіктері келеді. Ал бастауышқа не баста-
уышка  қатысты  анықтауышқа  сұрак  қоиғанда,  сөилемнің  құры-
лымы өігермейді.
Who  will  be
  translating  a  text  at  ten  o ’clock  tomorrow? 
(Ертең сағат онда мэтінді кім аударып жатады?)
Whose friend 
will be
 translating a text at ten o’clock tomor­
row?  (Кімнің  досы  ертең  сағат  онда  мэтінді  аударып 
жатады?)
What
 text 
will be
 translating at ten o ’clock tomorrow? (Асан 
ертең сағат онда мэтінді аударып жата ма?)
What  will
  they 
be
  doing  at  ten  o’clock  yesterday?  (Олар 
ертен сағат онда не істеп жатады?)
Болымсыз сөйлемде бірінші көмекші етістіктен 
(«shall,  will») 
кейін болымсыздықты білдіретін 
«not»
 сөзі келеді.

shall not be
 translating a text at ten о ’ clock tomorrow (Мен 
ертең сағат онда мэтінді аударып жатпаймын).
You 
will not  be
  translating  a  text  at  ten  o’clock  tomorrow 
(Сіз ертең сағат онда мәтінді аударып жатпайсыз).
He  (she) 
will not be
 translating a text at ten o ’clock tomor­
row (Ол ертең сағат онда мэтінді аударып жатпайды).
It 
will  not  be
  raining  at  this  time  tomorrow  (Ертең  осы 
уақытта жаңбыр жауып тұрмайды).
We 
shall not be
 translating the text at ten o’clock tomorrow 
(Біз ертең сағат онда мэтінді аударып жатпаймыз).
You 
will not be
 translating the text at ten о ’ clock tomorrow 
(Сіздер ертең сағат онда мэтінді аударып жатпайсыздар). 
They will be not translating at ten o ’clock tomorrow (Олар 
ертең сағат онда мэтінді аударып жатпайды).
Ауызекі  тілде  болымсыздық  формасы  қысқарған  түрінде
колданылады.
Shall not= shan’t; will not— won’t;
Жанама шақ формалары 
формалары  мен  созылмалы  негізгі  шак  форма
түсіндіруге
формалары
тұрған
103

білдіреді. Ал жанама шак формалары іс-эрекетп екінші бір іс-эре- 
кетке катысты, яғни оның алдында не сол іс-эрекетпң жүзеге аскан 
уақытта  аяқталғанын  білдіреді.  Жанама  шак  формаларына  жедел 
откен осы шак, жедел откен откен шак (бұрынғы откен шак), жедел 
откен  келер  шак,  жедел  откен  созылмалы  осы  шак  жедел  откен 
созылмалы откен шак, жедел откен созылмалы келер шак жатады.
Жедел өткен осы шак
Жедел  откен  осы  шак  сол  сөйлеп  тұрған  уакыттан  бұрын 
болтан  жэне  аякталған  іс-әрекетті,  істің  нэтижесін  білдіреді. 
Сонымен қатар оның жанама мағынасы да бар, яғни одан кейінгі 
әрекеттің  (қазіргі  уақытта  болып  жатқан  іс-әрекет)  нәтижесі, 
себеп-салдары  болады.  Жедел  откен  осы  шак 
«to  have»
  көмекші 
етістігінің  осы  шак  формасы  мен  негізгі  етістіктің  көсемше 
формасы  (Participle  II)  аркылы  жасалады.  Жедел  откен  осы 
шақта  іс-эрекеттің  мезгілін  білдіру  үшін  олардын  жүзеге  асу 
уақытына  қатысты 
«already
  (әлдеқашан), 
ju st
  (жаңа  ғана), 
yet 
(элі) (болымсыз, сұраулы сөйлемдерде келеді
),fo r
 (...бойы), 
since 
(...  бері), 
ever
  (бұрын-соңды)  (сұраулы  сойлемде), 
never
  (еш- 
қашан)  (болымсыз  сойлемде  келеді), 
lately
 (соңғы  кезде, 
recently 
(жақында), 
this  morning
  (бүгін  таңертең), 
this  month
  (осы  айда), 
today
  (бүгін), 
this year
  (осы  жылы), 
this  winter
  (осы  қыста)»  т.б. 
сөздері келеді. 
vv*‘' 
f
Болымды түрі 

have already translated
 the text (Мен мәтінді әлдеқашан 
аударып болдым).
You 
have already translated
 the text (Сіз мәтінді элдекашан 
аударып болдыңыз).
Не  (she) 
has  already  translated
  the  text  (Ол  мәтінді 
элдекашан аударып болды).
It 
has ju st rained
 (Жаңа ғана жаңбыр жауып кетті).
We 
have already translated
 the text (Біз мәтінді элдекашан 
аударып болдық).
You 
have  already  translated
  the  text  (Сіздер  мәтінді 
элдекашан аударып болдыңыздар).
They 
have  already  translated
  the  text  (Олар  мәтінді 
элдекашан аударып болды).
________________
Ираш Аманқызы Баймұратова
 
3
104

Агылшын тшнің практикалық грамматикасы
\  
Сүраулы сөйлем түрі
Have
 I already translated the text? (Мен мэтінді әлдеқашан 
аударып болдым ба?)
Have
  you  already  translated  the  text?  (Сіз  мәтінді 
әлдекашан аударып болдыңыз ба?)
Has
  he  (she)  already  translated  the  text?  (Ол  мәтінді 
әлдеқашан аударып болды ма?)
Has
 it just rained? (Жаңа ғана жаңбыр жауды ма?)
Have
 we already translated the text? (Біз мәтінді әлдеқашан 
аударып болдық па?)
Have
  you  already  translated  the  text?  (Сіздер  мәтінді 
әлдеқашан аударып болдыңыздар ма?)
Have
  they  already  translated  the  text?  (Олар  мәтінді 
элдеқашан аударып болды ма?)
Have you ever been to Astana? (Сіз бұрын-сонды Астанада 
болдыңыз ба?)
-  No, I 
haven’t been
 to Astana (Жок мен Астанада болтаным 
жоқ. (I 
have never been
 to Astana (Мен ешқашан Астанада 
болтаным жоқ.)
Who 
has  already  translated
  the  text?  (Кім  мәтінді 
әлдеқашан аударып болды?)
Whose friend 
has already translated
 the text? (Кімнің досы 
мэтінді әлдеқашан аударып болды?)
What text
 have you already translated? (Сіз қандай мэтінді 
әлдеқашан аударып болдыңыз?)
What text
 has he (she) translated? (Ол қандай (қай) мэтінді 
әлдеқашан аударып болды?)
Болымсыз түрі 

have
 not translated the text yet (Мен әлі мэтінді аударып 
болтаным жоқ).
You 
have
 not translated the text yet (Сіз мәтінді әлі аударып 
болтан жоқсыз).
Не  (she) 
has
  not  translated  the  text  yet  (Ол  мәтінді  элі 
аударып болтан жок).
It 
has
 not rained yet (Әлі жаңбыр жауған жок).
We 
have not
 translated the text yet (Біз мәтінді әлі аударып
болтан жокпыз).
105

Ираш Аманқызы Баймұратова
You 
have not
 translated the text (Сіздер мәтінді элі аударып
болған жоқсыздар). 
|
They 
have not
 translated the text (Олар мэтінді элі аударып
болтан жоқ). 
1
Жедел өткен осы шақтың қызметі мен 
үстеулердің сөйлемдегі орын тәртібі 
және қолданылу ерекшеліктері
Жедел  откен  осы 
ш ақ 
төмендегідей  іс-эрекетті  білдіру  үшін
жұмсалады: 
^  і
С
 І а
I  өткенде  басталған  жэне  қазіргі  уақытпен  байланысты  іс- 
эрекетті білдіреді. Мүндай іс-эрекетті білдіргенде 
«for»
 мерзімнің 
ұзақтылығын  білдіретін  шылау  мен 
«since»
  (...  бері)  сөзі  накты
уақытты көрсетеді: 
\
  ... 
-j

have  lived
 in Almaty  five 
fo r years
  (Мен  Алматыда бес 
жылдан бері тұрып келемін).
They 
have lived
 in Astana 
since 1998
 (Олар Астанада  1998 
жылдан бері түрып келеді (тұрады).
She 
has  been
  here 
since  6  o ’clock
  (She  is  still  here)  (Ол 
сағат алтыдан бері осында).  (Ол элі осында).

have seen
 different flowers in this forest (Мен бұл орманда 
эртүрлі гүлдерді көрдім (Мен оларды тағы көруім мүмкін).
• 
өткенде  басталған  жэне  аяқталған  уақыты  белгісіз,  бірақ 
та осы  не келер шақпен тығыз  байланысты  іс-әрекетті  білдіреді. 
Мұндай  іс-әрекеттің  мезгілін  білдіру  үшін 
«already,  not yet, just, 
this minute, today, this month (year, century), lately»
 үстеулері келеді:
My  sister 
has  been
  very  busy 
lately
  (Соңғы  кезде  менің 
әпкемнің қолы тимей кетті).
There 
have  been
  a  lot  o f changes  in  our  country 
recently 
(Соңғы  кездері  біздің  елімізде  көптеген  өзгерістер 
болды).
Alma 
has received
 many letters 
this month
 (Осы айда Алма 
коп хат алды).
Have
 you seen Azamat 
today
? I haven’t seen him this week 
(Сіз  бүгін  Азаматты  көрдіңіз  бе?  Мен  бұл  аптада  оны 
көргенім жоқ).
106

Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
Tney 
have  had
 many  interesting meetings  this  year  (Биыл 
оларда көптеген қызықты кездесулер болды).
• жедел откен осы шақ білдіретін іс-әрекеттің нәтижесі екінші 
бір, яғни затгың, эрекеггің, құбылыстың қазіргі күйіне, жағдайына 
эсер етеді. Осьпадай екі іс-эрекеттің арасындағы байланысты себеп 
пен салдардың арасындағы байланыспен салыстыруға болады.

have lost
 my book.  (I  have no book.  I  can’t read the text) 
(Мен кітабымды жоғалтып алдым) (Менің енді кітабым 
жоқ. Мэтінді оқи алмаймын).
Arman 
has  read
  the  story.  (He  knows  the  story)  (Арман 
әңгімені оқып шықты) (Ол енді ол әңгімені біледі).
She 
has  bought
  a  new  flat.  (She  has  got  a  flat)  (Ол  жаңа 
пәтер сатып алды) (Оның енді пәтері бар).
Бұл мысалдарда өткенде болған, аяқталған іс-әрекеттің (жедел 
откен  осы  шақ)  нәтижесі  сол  сөйлеп  тұрған  кездегі  іс-эрекетке 
себеп болып, соның салдарын туғызып тұр.
•  жедел  откен  осы  шақ  откенде  басталған  жэне  сол  сөйлеп 
тұрған уақытта аяқталған іс-әрекетгі білдіреді.

haven
 1 
seen
 you 
fo r ages
 (but I  see you now)  (Мен  сізді 
кормегелі талай уақыт отті)  (Бірақ қазір сізбен кездесіп 
турмын).
Ardak 
hasn’t  cleaned
  this  room 
fo r  months
  (Now  she  is 
cleaning  it)  (Ардақ  бұл  бөлмені  айлар  бойы  тазалаған 
жоқ.) (Қазір оны тазалап жатыр).
He 
has just
 gone out (Ол жаңа ғана кетіп қалды.) (Ол қазір
бұл жерде жоқ).
(Жедел  откен  осы  шақ  ауызекі  сөйлеу  тілінде  коптеп  қолда-
нылады).
Бұрынғы өткен шак
Бұрынғы жедел өткен  шак,  откен  шакта болған  бір  іс-әрекет- 
тен бұрын, оның алдында аяқталган,  біткен  іс-эрекетті  білдіреді. 
Ағылшын  тіліндегі  бұл  шақ  формасы  қазақ  тіліндегі  бұрынғы 
өткен  шактың  формасына  сәйкес  келеді.  Бұрынғы  (жедел)  өткен 
шактың  хабарлы,  сұраулы,  болымсыз  сөйлем  түрлерінің  жасалу 
жолы  жедел  өткен  осы  шакпен  бірдей,  тек 
«to  have»
  көмекші 
етістігі  откен  шак  формасында 
(«had»
  етістігі)  келеді.  Бұрынғы
107

Ираги Амащызы Баймұратова
(жедел) өткен шақта іс-әрекеттің мезгілі 
«by 5 (6,  9...) о ’clockyes­
terday (on Monday...),  by the  (that)  time,  by th end of...»
 үстеулері, 
үстеулі  тіркестері,  белгісіздік  өткен  шақ  формасындағы  екінші
бір іс-эрекет немесе контекст арқылы беріледі.
We  had  finished  our  experiment 
by  the  end  o f the  month 
(Айдың аяғына дейін біз тэжірибені аяқтаған едік).
Gulnar had translated the text 
by 10 о ’clock yesterday
 (Кеше 
сағат онға дейін Гүлнар мэтінді аударып болған (еді).
Marat said that somebody 
had phoned
 in his absence (Марат 
ол жоқта біреудің телефон соққанын айтты).
When we reached
 to the station the train had left (Біз бекетке 
келсек, пойыз кетіп қалыпты).
When had all that happened? (Оның бәрі кашан  болтан?)
Не 
had closed
 the  door  and  went  out  (Ол  есікті  жауып, 
далаға шықты).
By the time
 mother came we had cooked the dinner (Апамыз
er
келгенде, біз тамақты пісіріп қойғанбыз).
Unfortunately,  we 
hadn’t  had
 enough  money  even  to  save 
for  study 
by  then
  (Өкінішке  орай,  біздің  ол  кезде  оқуға 
түсуге жинайтын жеткілікті ақшамыз да жоқ еді).
Жедел өткен келер шақ
Жедел  өткен  келер  шақ  іс-эрекет,  кимылдың  алдағы  уақытта 
белгіленген не белгілі бір шектеулі уақытқа дейін аяқталатынын, 
орындалатынын,  іске  асатынын  білдіреді.  Жедел  өткен  келер 
шактағы  сөйлемдер,  негізінен,  болжалдық,  максаттық  мағынада 
болып  келеді.  Жедел  өткен  келер  шақ  жедел  өткен  шақ  тобына 
жататын басқа шақ түрлері сияқты, 
«to have»
 көмекші етістігінің 
келер  шақ  формасы 
{«shall have»  -
  бірінші  жақта, 
«will have»
  — 
екінші,  үшінші  жақтарда)  мен  негізгі  етістіктің  көсемше  түрі 
(етістіктің  үшінші  формасы)  арқылы  жасалады.  Мезгілдік
үстеулер  іс-эрекеттің  жедел  өткен  шақтағы  мезгілін  оілдіретін 
үстеулермен  ұқсас,  тек  олармен  келер  шаққа  қатысты 
«Ьу  10 
о ’clock tomorrow,  by this time tomorrow,  by then,  by noon,  by Mon­
day»
 т.б. сөздері тіркесіп келеді.
I hope we 
shall have improved
 our English by this time next
108


Агыліиын тілініц практикалъщ грамматикасы
I
-------------------------------------------------------------------------------- —


year  (Келесі  жылы  бұл  уақытқа  дейін  ағылшын  тілін

жетік меңгеріп аламыз деп сенемін).

I think you 
will have completed
 your research by then (Сіздер

оған дейін зерггеу жұмысын аяқтайсыздар деп ойл аймын).

He 7/ 
have  graduated
  from  the  university  by  then  (Оған
І
дейін ол у н и в ер си тет бітіріп шығады).
Will
 you  have  finished  the  translation  when  I  come?  (Мен 
келгенше сіз ауцарманы бітіріп қоясыз ба?)
Wdl
 they have passed all their exams by June?  (Маусымға 
дейін олар емтиханның бэрін тапсырып бола ма?)
We 
shall
 not (shan’t) have rebuilt the house by that time. (Біз 
ол уақытка дейін үйді кайта салып бітіре алмаймыз).
They 
will not
 (won’t) have collected the necessary material 
for the expedition 
by tomorrow
 (Ертеңге дейін олар экспе- 
дицияға қажетті материалдарды жинап бола алмайды).
Созылмалы (ұласпалы) 
жедел өткен шақ формалары
Созылмалы  жедел  откен  шақ  формаларын  жедел  откен  жэне 
созылмалы  (ұласпалы)  шак  формаларының  біріккен түрі деп  қа-
рауға болады.
Созылмалы  (ұласпалы)  аспектінің  түрі  болғандықтан,  бұл 
топқа  жататын  шақ  түрі  іс-әрекетті  откенде,  сол  сөйлеп  тұрған 
жэне  алдағы  белгілі  бір уақытқа  қатысты  жүріп  жатқан  процесс 
үстінде  білдіреді.  Ал  жедел  өткен  шактың  формасы  ретінде  іс- 
әрекеттің екінші бір әрекеттің алдында болып өткенін не откенде 
басталғанын  көрсетеді.  Демек,  жедел  откен  созылмалы  шак  от­
кенде  басталған  жэне  сол  сойлеп  тұрған  уақытта  жүріп  жатқан, 
сол  уақытпен  ұласып  жаткан  (казіргі  уақытпен  байланысты)  іс- 
эрекетті  білдіреді.  Жедел  откен  созылмалы  шақ  формалары  (от­
кенде  болған  іс-әрекеттің  алдында  болып  откен,  не  келер  шакта 
I  
болатын  бір  іс-эрекеттің  алдында  болатын  іс-эрекет)  откен  мен 
казіргі  уақытты  белгілі  бір  уақыт  тұрғысынан  алғанда,  яғни 
сойпеп  тұрған  уакыттан  бұрын,  өткендегі  не  алдағы  бір  белгілі 
уакыттан  бұрын  басталып,  элі  үзіліссіз  жүріп  жаткан  іс-әрекет, 
кимылды  білдіру үшін жұмсалады.  Жедел  откен  созылмалы  шақ 
формалары казіргі ағылшын тілінде кенінен қолданылады. Деген-
109

мен,  шақтың  мүндаи  формаларының  қолданылу  аясы  етістіктің 
лексикалық мағынасына байланысты шектеулі болады.
Жедел өткен созылмалы осы шақ
Осы  шактың  түрі  ретінде  жедел  өткен  созылмалы  осы  шақ 
сөйлеп  тұрған  уақытпен  баиланысты  жүріп  жатқан  іс-әрекетті 
білдіреді.  Ал жедел өткен шақ формасы ретінде,  өткенде бастал- 
ған және  оның  нәтижесі  қазіргі  болып  жатқан  іс-әрекетке түрткі
болатын іс-қимылды білдіреді.
Созылмалы  (белгілі  бір уақыт  арасына созылатын)  шақ фор­
масы ретінде қимыл,  процесс үстіндегі  іс-әрекетті білдіреді.  Же­
дел  откен  созылмалы  осы  шақ 
«to have»
  көмекші  етістігінің  нақ 
осы  шақ  формасы 
«have  been,  has  been»
  мен  негізгі  етістіктің
есімше түрі арқылы жасалады.
Жедел  откен  созылмалы  осы  шак  төмендегідей  іс-қимылды
Ираш Аманцызы Баймүратова
оілдіреді:
• сөйлеп тұрған уақыттан бұрын (откенде) басталған жэне әлі
жүріп жатқан іс-әрекетгі білдіреді:
The  scientists 
have  been  working
  at  this  problem  for 
two  years  (Ғалымдар  бұл  мэселемен  екі  жылдан  бері
айналысып келеді); 
.  г .
Almaz 
has  been  waiting
  for  his  friend  for  three  hours.
(Алмаз досын үш сағаттан бері күтіп тұр);
It 
has been raining
 all day long (Күні бойы жаңбыр жауып
ТЩ>)- 


s НПН|И
• сөйлеп түрған уақытқа дейін жүретін іс-эрекетгі білдіреді. Бұл 
эрекеттің нэтижесі (себебі) қазіргі болып жатқан әрекетген көрінеді:
Ann,  why do you  look so tired? -  I 
have been cleaning
 the 
whole house for three hours  (Аня, сенің түрің неге сонша 
шаршаңқы  көрінеді?  -   Мен  бүкіл  үйді  түгел  үш  сағат 
бойы тазалап жатырмын);
They 
have  been  discussing
  the  question  since  three  clock 
(Олар  бұл  мәселені  сағат  үштен  бері  талқылап  жатыр). 
(They  are  so  tired  o f discussing  (Олар  оны  талқылаудан 
шаршады);

have been trying
 to get her autograph all week (Мен оның 
қолтаңбасын бір апта бойы ала алмай жүрмін).
110

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Осы  келтірілген  мысалдардың  бэрінде  де  жедел  өткен  осы 
шақ  өткенде  басталған  жэне  қазіргі  уақытпен  жалғасып  жатқан 
іс-әрекетгі білдіріп тұр.
Е с к е р т у .   Етістіктің  лексикалық  мағынасына  қарай  (мағынасы 
шектеулі  етістіктер)  өткенде  басталған  жэне  қазіргі  уақытпен  ұласып 
жаткан  іс-эрекетті  білдіру  үшін  жедел  өткен  созылмалы  осы  шақтың 
орнына жедел өткен осы шақ колданылады.

have  lived
  in  France  for  three  years  (Мен  үш  жылдан  бері 
Францияда тұрып келемін).

have  loved
 this  city  as  long  as  I  have  moved  here  (Мен  бұл 
каланы осында көшіп келгеннен бері ұнатамын).
He 
has  loved
  Silly  as  long  as  he  has  met  her  (Ол  Силимен 
кездескеннен бері ұнатып қалды).
Ж едел  ө ткен   с о з ы л м а л ы   ө тк ен   ш а қ
Шақтың  бір түрі  өткенде,  белгілі  бір  уакыттан  бұрын  болып 
өткен іс-эрекетті білдіреді.
It 
had been raining
 since we arrived here but it had stopped 
now  (Мұнда  біз  келгелі  бері  жаңбыр  жауып  тұр  еді,  ал 
қазір тоқтады).
He 
had been
  in hospital  for two months. Now he had come 
home  (Ол  екі  ай  бойы  ауруханада  болды,  енді  үйіне 
келді).
Осы  сөйлемдердің  баяндауыштары  жедел  өткен  шақ  форма­
сында,  біреуі  істің  процесін 
(The  Past  Perfect  Continious  Tense) 
көрсетеді, ал екіншісі аяқталған, біткен іс-эрекетті 
(The Past Per­
fect Tense)
 білдіреді.
Бұл екі  әрекеттің екеуі де өткендегі  белгілі  бір сөйлеп тұрған
уақыттан бұрын болып өткен іс-қимылдар болып табылады.
Ж едел ө тк е н   с о з ы л м а л ы   к ел ер   ш а қ
Жедел  өткен  созылмалы  келер  шақ  алдағы  болатын  белгілі 
уақыттан  бұрын  басталатын  жэне  келер  шакка  ұласатын  (іс- 
эрекетті)  іс-эрекеттің  процесін  білдіреді.  Жедел  өткен  созылма­
лы  келер  шак 
«to  be»
  көмекші  етістігінің  жедел  өткен  келер  шак 
формасы 
«shall  have  been,  will  have  been»
  мен  негізгі  етістіктің 
есімше түрі аркыл ы жасалады.
I l l

Ираиі Аианқызы Баймұратова
We 
shall  have  been  studying
  biology  for  two  terms  (by) 
next year (Біз келесі жылы екі семестр бойы биологияны
оқитын боламыз).
The  students 
will  have  been  taking
  the  examinations  on
студенттер
рып жатады).
The ecologists 
will have been controlling
 the air pollution for 
three  weeks  (by)  next month.  (Экологтар  келесі  айда үш
бақылап
(Бұл шақ формасы
Шақ формаларының стилистикалық мақсатта
жүмсалу ерекшеліктері
Ағылшын  тілінде  шақ  формалары  қимылдың,  іс-әрекеттің 
тек қана мезгілі  мен  аспектісін  білдіру үшін ғана емес, сонымен 
қатар  стилистикалық  мақсатта  да  колданылады.  Төмендегідей
түрлері
формасы
роцесін білдіретіндіктен, 
белгісіздік осы шакқа қарағанда іс-әрекетті эсерлі етіп көрсетеді. 
Белгісіздік  осы  шак  бір  нэрсе  жайлы  хабар,  мәлімет,  беру  үшін
ал
әсірелеу үшін колданылады. Сондықтан да нақ осы шақ формасы 
сөйлемді  әсерлі,  іс-эрекеттің  жүру  процесіне  тындаушының  на- 
зарын  аудару үшін  жэне  оған  эмоцнялық реңк  беру үшін  колда­
нылады. Нақ осы шақ ауызекі сөйлесу тіліне тэн, соған орай диа- 
логтік  сөйлесу  тілінде  коп  колданылады.  Осыған  қатысты  нақ
осы шақ мынадаи мақсатта паидаланылады:
а)  кісінің,  біреудің  ренішін  туғызатын  н
туғызатын ю-әрекеттерін
Мұн
дай мағыналарды б 
нимі колданылады.
She 
is  always  loosing
  his  books  (Ол  ылғи  кітабын 
жогалтады да жүреді).
He 
is always making
 fun of people (Ол ылғи жүртқа күледі 
де жүреді).
112

Агылшын тітнің практикапық грамматикасы
Aidar 
is  always  coming
  to  people’s  help  (Айдар  ылғи 
адамға  көмектесуге  дайын  тұрады.)  (Айдар  ешкімнен 
көмегін аямайды).
You 
are always finding
 fault with me (Сіз менен ылғи кінә 
табасыз да жүресіз). 
ә) нақ осы шақ физикалық таным, сезім жэне акыл-ой проце- 
сінің  қарқындылығына,  жылдамдығына  тыңдаушының  назарын 
аудару  мақсатында  жұмсалады.  Мұндай  мағыналарды  білдіруде 
сезімді, ойды білдіретін абстрактілі етістіктер жиі қолданылады. 
(Ал  ағылшын  тілінің  грамматикалық  заңдылықтары  бойынша 
мұндай етістіктер нақ осы шақта қолданылмайды).
After that incident Samal 
is constantly thinking
 of him (Сол 
оқиғадан кейін ол Самалдың ойынан ылғи кетпей жүр).

am  beginning
  to  understand  his  behavour  (Мен  оның 
мінез-құлқын енді түсініп келе жатқандаймын).
I ’m  not  finding
  it  inevitable  to  prognose  the  market 
relations (Мен нарықтық қатынасты болжауға болмайтын 
нәрсе деп ойламаймын).
б) 
іс-қимыл,  әрекетке  сан  алуан  эмоциялық  реңк  беру  үшін 
көптеген етістіктер, солармен бірге 
«to be»
 көмекші (дэнекерлеуші)
етістігі де қолданылады.
I travelled around the world (Мен дүниежүзін араладым).
He 
is  enjoying
  travelling  around  the  world  when  he  can’t 
pay  me  a  cent  for  my  earnings!  (Маған  жалақыма  бір 
сент те ақша төлей алмай жүріп, ол дүние жүзін аралап 
рақатганып жүр).
We  see  you 
are  smoking
  less  (Біз  сіздің  темекіні  аз 
шегетініңізді  коріп  тұрмыз...  (бұл  екі  сойлем  кекесінді 
мағынаны білдіріп тұр).
I  see  his  health 
is  still  getting
  bad  (Оның  денсаулығы 
нашарлап  бара  жатқанын  түсінемін.  (Айтушы  ренішін
білдіріп тұр).
He 
is  being
  successful!  What  a  strong  man!  Full  of inspi­
ration  (Ол  табысқа  жетіп  келеді.  Қандай  мықты  адам! 
Шабытқа толы).
(Бұл  сөйлем  айтушының  көңілі  толып,  мадақтауын  білдіріп 
тұр).
113

Е с к е р т у .  Созылмалы шақтың басқа түрлері де осындай стилис- 
тикалык  мақсатта  қолданылуы  мүмкін,  бірақ  та  олар  нак  осы  шаққа 
қарағанда сирек кездеседі. 
Ц
Созылмалы өткен шақ
Созылмалы 
іпақтың 
бұл түрі де өткенде болған бір нәрсе жай- 
лы баяндағанда (айтып бергенде) эңгімеге эмоциялық реңк беріп, 
әсерлі болу үшін және тындаушының көз алдына болған оқиғаны 
қаз  қалпында,  нанымды,  жақсы  елестету  үшін  стилистикалық
мақсатта жұмсалады. 
|
1.  ...A  lot of noice 
was coming
 from the living room.  «Yes»,  she
was saying.
 A woman reached him as Mr Oslow 
was getting
 through 
the hedge (Үлкен бөлме жақтан коп  шу естіліп жатты.  «Ия», деп 
жатты ол.  Мистер Ослоу шарбақтан отіп бара жатқанда бір эйел
оны қуып жетті). 
]
2. A youngh woman 
was reporting
 on the telephone. The reporter
had him right against the wall and 
was asking
 him more questions (Бір 
жас  эйел  телефонмен  хабарлап  жатты.  Репортер  оны  қабырғаға
тақады да, оған сұрақты жаудырып жатты).
3.  And  then  came  a  sudden  inspiration.  «I 
am  reading
  it now!» 
he answered (Сосын оған кенеттен шабыт пайда болды.  «Ия, мен 
мұны дәл қазір оқып жатырмын», -  деп жауап берді ол).
Созылмалы  жедел  откен  осы  шақ  та  жоғарыда  аталған
стилистикалық мақсатта жұмсалады.
I  know  you  have  been  helping  your  friends  (Мен 
сіздің  достарыңызға  ылғи  да  көмектесіп  келе 
жатқаныныңызды білемін).
My  mother  has  been  telling  me  not  to  go  out  alone  at 
night  (Менің  апам  жалғыз  түнде  жүр  ме  деп  ылғи 
айтып отырады).
They  have  been  waiting  for  the  news  for  weeks  and 
months  and  years  (Олар  бұл  жаңалықты  аптадан 
аптаға дейін, айдан айға дейін, жылдап күтіп келеді).
Шақтардың қиылысуы
Шақтардың  қиылысуы  қазақ  тіліне  тэн  құбылыс  емес,  сон- 
дықтан да айтарлықгай рөл атқармайды, ал ағылшын тілінде кұр-
Ираш Аманқызы Баймұратова
 
I
114

Агылшын тілтің практикалық грамматикасы
малас  сөйлемдерге  қатысты  олардың  баяндауыштарының  шақ 
формасының қиылысуы міндетті түрде еске алынатын граммати- 
каиық  қағида  болып  табылады.  Ағылшын  тілінде  кұрмалас 
сабақтас сөйлемнің кұрамындағы басыңқы сөйлемнің баяндауы- 
шының  қай  шақ  формасында  тұрғанына  қарай  бағыныңқы  сөй- 
лемдердің  баяндауыштарының  шақ  формасы  төмендегідей  ере-
жеге сәйкес қиылысады.
•  Егер  басыңқы  сөйлемнің  баядауышы  осы  шақта  не  келер
шакта  тұрса,  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы  мағынасына
карай кез келген шақ формасында келе береді:
{what language he leams? (Сіз оның қай тілді
үйренетінін білесіз бе?)
{that he  is  going  to  leam  English?  (Сіз  оның 
қай тілді үйренейін деп жүргенін білесіз бе?)
Do you know  { that he didn’t leam English at school? (Сіз
оның  мектепте  агылшын тілін  оқымағанын
білесіз бе?)
{that he will leam English next year? (Сіз оның 
келесі  жылы  агылшын  тілін  үйренетінін 
білесіз бе?)
•  Егер  басыңкы  сөйлемнің  баяндауышы  өткен  шақта  тұрса, 
онда бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы да шақгардың қиылысу 
ережесіне  сэйкес,  өткен  шақтың  (өзінің  өткен  шақ  формасының
түріне сәйкес) бір формасында болады.
•  Егер  багыныңқы  сойлемнің  баяндауышында  баяндалатын 
іс-әрекет  басыңкы  сөйлемдегі  іс-эрекетпен  бір  мезгілде  болса, 
онда  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы  да өткен  шақта  (басқа
шақ формасына ауыспай) колданылады.
Almat said that he finished his work (Алмат өзінің жұмысын
бітіргенін айтты).
I couldn’t remember where I put my book. (Мен кітабымды 
қайда қойганымды есіме түсіре алмадым).
He tried to remember his name but he couldn’t.  (Ол оның 
есімін есіне түсіруге тырысты, бірақ түсіре алмады).
Where did you say he went? (Ол қайда кетгі дедің?)
The  teacher  said that they  had  to  revise  grammar  material
115

Ираиі Аманқызы Баймұратова
for  the  test  (Окытушы  оларға  сынакка  грамматикалык 
материалды қайталау керек екенін айтты).
He  was  glad  that  you  could  come.  (Ол  сіздің  келе
алатыныңызға қуанды).
I  thought  it  probably  would  rain  (Мен  жаңбыр  жауатын 
шығар деп ойлағанмын). 
1
Е с к е р т у .   1.  Бұйрықты,  міндетті  мағынаны  білдіргенде 
«must» 
модаль етістігі бағыныңкы сөйлемде өткен шак формасына өзгермейді, 
ал  қажеттілікті  білдіргенде, 
«must»
  модаль  етістігінің  эквиваленті 
«to
have to»
 тіркесінің өткен шак формасы келеді.
The  teacher told that  students 
must
 be  in time  for the  class­
es  (Окытушы  студенттердің  сабакка  уақытында  келу 
керектігін айтты).
He said that he 
had to
 get up early (Ол өзіне ерте тұруға тура 
келетінін айтты).
The doctor advised that the sick boy 
must
 stay in bed (Дәрігер 
науқас баланың төсекке жатуына кеңес берді).
2.  Бағыныңқы  сөйлемдегі  басыңкы сөйлемнің баяндауышында ай- 
тылған  іс-эрекеттен  бұрын  болған  іс-әрекет  бұрынғы  өткен  шак  фор- 
масында (Past Perfect Tense) беріледі.
We  didn’t  know  that  he 
had  left
  for  London  (Біз  оның 
Лондонға кетіп қалғанын білмедік).
He 
had lost
 the key and he couldn’t open the door (Ол кілтті 
жоғалтып алды да, есікті аша алмады).
3.  Басыңқы  сөйлемдегі  өткен  шакта  болған  іс-әрекетген  кейін 
болатын  бағыныңқы  сөйлемдегі  іс-эрекет өткендегі  келер  шақ форма- 
сында  (Future  in  the  Past  Tense)  беріледі.  Басыңқы  сөйлемнің  баянда- 
уышы өткен шақта тұрса, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы, негізінен, 
өткендегі келер шақ (Future in the Past Tense) формасында келеді. Мұн- 
дай бағыныңкылы сөйлемде келетін өткендегі келер шак басыңкы сөй- 
лемдегі  іс-әрекеттің мезгіліне  қатысты  оның  соңғы,  яғни  келер  шакта 
екенін білдіру үшін жұмсалады. Өткендегі келер шақ белгісіздік келер 
шақтың 
«shall, will»
 көмекші етістіктерінің өткен шақ формасы 
{«should, 
would»,
 яғни 
«should»
 -  1 -ші жақта, ал 
«would» -
 екінші, үшінші жақтағы 
көмекші етістіктер) мен негізгі етістіктің тұйық түрі 
{«to»
 шылауынсыз 
келген түрі) аркылы жасалады.
He said that he 
would
 be back soon (Ол тез қайтатынын айтты).
I  wanted  when  he 
would
  come  back  (Мен  оның  қашан 
қайтатынын білгім келеді).
116

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Агылшын  тілінде  шақтардың  қиылысу  ережесін  төл  сөзді 
төлеу сөзге  айналдырғанда басты  назар аударып,  есте сақтау ка­
жет.  Өйткені  төл  сөзді  төлеу  сөзге  айналдырғанда,  бағыныңқы 
сөйлемнің  баяндауышының  шак  формасының  өзгеруімен  бірге, 
сөйлемнің баяндауышын толықтырып тұратын сөйлем мүшелері
де өзгеріске ұшыраиды.
Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда, төл сөздің кұрамындағы 
сөйлемнің баяндауыштарының шақ формасы басыңқы сөйлемнің 
(егер басыңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта тұрса) өткен 
шактағы  баяндауыш  формасына сэйкес төмендегідей  өткен  шақ 
формасының бір түріне ауысады:
Төл сөзде 
Төлеу сөзде
Белгісіздік осы шақ -  
белгісіздік өткен шақ 
Нақ осы шақ -  
созылмалы өткен шақ
Белгісіздік өткен шақ -   бұрынғы жедел өткен шақ (бұрынғы
өткен шақ)
Жедел откен шақ -  
бұрынғы жедел откен шақ 
Созылмалы откен шақ -   бұрынғы  созылмалы  жедел  откен
шак
Келер шақ -  
өткендегі  келер  шак  формасына
ауысады.
айналдырганда
кұрамындағы мезгшдік, мекен 
де магынасына карай озгереді:
Тол созде
this/these (мынау/мыналар) -
here (мында) — 
now (қазір) -  
yesterday (кеше) -
today (бүгін) — 
tomorrow (ертең) -
ago (бұрын) -
Т өлеу сөзде 
that/those (анау/анал ар) 
there (онда) 
then (сол кезде) 
the day before yesterday 
(алдыңғы күні) 
that day (сол күні)
(the) next day, the following day 
(келесі күні)
before, earlier (бұрын, ертеректе)
117

Ираіи Аманқызы Баймұратова
алта/
last week (year) -  өткен 
аптада/жылда) 
жыл бұрын)
next week/year (келесі 
the next week (year), the follow-
аптада/жылы) -
аптада/
жылы)
Төл сөзде 
Төлеу сөзде
He  said:  «I 
work
 at the  factory  He  told  (that)  he 
worked
  at  the
now» -
 
factory 
then.
He  said:  «I 
worked
  here 
last
  He  said  he 
had worked
 there 
the
year» — 
year before.
He  said:  «I 
have finished
  my  He  said (that) he had finished his
work» -  
work.
He said: «I 
am working now»
 —  He  said  (that)  he  was  working
next week»
then.
shallfinish
 my work  He said (that) he 
would finish
work 
the following week.
He  said:  «I 
have  to
  get  up  He  said  (that)  he 
had  to  get
  up 
early » - 
early. 
f  M
He said:  «You 
may
 take this» —  He said I 
might
 take that.
He said: «you 
can
 come and see  He said that I 
could
 come and see 
my new flat» -  
his new flat.
He  said:  «I 
will  go
  home  as  He said that he 
would go
 home as 
soon as I 
has finished
 my work» -   soon as he 
hadfinished
 his work.
• 
Егер толықтауыш бағыныңқылы кұрмалас сөйлем бірнешеу 
болса,  онда  оның  құрамықдағы  сөйлемдердің  баяндауыштары 
шақтардың  қиылысу  ережесі  бойынша  және  іс-әрекеттердің 
уақытына,  орындалу  ретіне  қатысты  баяндауыштардың  да  шақ 
формасы өзгереді.
He  says that he will  help me as  soon  as he has finished his 
work (Ол өзінің жұмысын бітірісімен маган көмектесемін 
дейді).
He  said  that  he  would  help  me  as  soon  as  he  had  fin­
ished  his  work  (Ол  өзінің  жұмысын  бітірісімен  маған 
көмектесетіндігін айтты).
He said that he had had dinner and he was reading the news-
118

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
papers  then  (Ол  өзінің  тамақ  ішіп  болып,  газет  оқып 
жатқанын айтты).
Егер  басыңқы  сөйлемнің  баяндауышы  өткен  шақта  болса, 
толыктауыш  бағыныңқылы  сөйлемдердің  біріншісінің  баянда­
уышы бұрынғы жедел өткен шақта (Past Perfect Tense), ал екінші 
сөйлемдегі іс-эрекет белгісіздік өткен шақта (Past Indefinite Tense) 
беріледі.
Ben told that he 
had had
 dinner and 
went
 to his classes (Бэн 
тамағын ішіп болғаннан кейін сабағына кеткенін айтты).
At the theatre I 
met
 my school friend whom I 
had spent
 my 
childhood (Мен театрда балалық шағымды бірге өткізген 
мектептес досымды кездестірдім).
Our grandparents 
were
 glad to see us and 
asked
 to have din­
ner with them (Біздің ата-әжелеріміз бізді көргеніне катты 
қуанды және олармен бірге тамақ ішіп кетуімізді өтінді).
Жалпы  алғанда,  ағылшын  тілінде  шақтар  екі  түрлі  жолмен, 
яғни  логикалық  жэне  грамматикалык  заңдылықтар  бойынша 
қиылысады.  Көп  жағдайда етістіктің  шақ формасының ауысуын 
логикалық  тұрғыда  қарауды  талап  етеді.  Айтушы  негізгі  ойдың 
қай мезгілге қатысты болуына қарай сол шақта баяндайды.
We 
didn’t know
 you were ill (You are ill, but we didn’t know) 
(Сіздің ауырып қалғаныңызды біз білмедік).

thought
 it was cold (Мен күн суық деп ойлағанмын) (It is
not cold) (Күн суық емес).
Дегенмен,  айтушыға  іс-эрекеттің  логикалық  жағы  маңызды 
болтан  жағдайда,  шақтардың  қиылысу  ережелеріне  қарағанда, 
оның логикалық жағына көбірек назар аударылатындығы байка- 
лады.  Мысалы, айғақ нәрселер жайлы айтқанда шақтардың фор­
масы өзгермейді.
We 
learned
  at  school  that  the  reaction  of  hydrogen  and
oxygen 
forms
  water (Біз  мектепте  (оқығанда)  сутегі  мен 
оттегі эрекеттескенде су түзетінін білдік).

thought
 that bacteria 
is
 not a living beings (now I  see that 
they are) (Мен бактериялар тірі зат деп ойламайтын едім 
(ал қазір олардын тірі зат екенін білемін).
119

Етістіктің етіс категориясы
Етістіктің іс-эрекет иесіне (субъектіге) жэне істелетін іске не 
затқа  (объектіге)  қатынасына  байланысты  мағыналык жэне  тұл- 
ғалық жағынан құбылуын етіс дейміз.  Яғни,  етістіктің етіс  кате­
гориясы іс-қимыл иесі (субъект)  мен  объектісі  (істелетін  іс) ара- 
сындағы қатынасты білдіреді. Ағылшын тілінде етістікгің екі етіс 
формасы бар: негіз етіс жэне ырықсыз етіс. Етістік негіз етіс фор- 
масында болғанда сөйлемнің бастауышы іс-кимылдың иесін біл- 
діреді. Ал етістік ырықсыз етіс  формасында болғанда сөйлемнің 
бастауышы іс-эрекеттің иесі (субъект) емес, объектісін (істелетін
істі) білдіреді. 
д
Ағылшын тілінде етістіктер өзінен кейін толықтауышты талап 
ету, талап  етпеуіне  қарай салт етістік,  сабақты  етістік болып екі 
топқа жіктелетіні жонінде алдыңғы тақырыпта айтылған болатын. 
Толықтауыштың осы екі түріне сәйкес етістік өзінен кейін келетін 
толықтауыштың  қай  түрін,  яғни  тура  не  жанама толықтауышты 
керек ететініне қарай активті (белсенді) етістіктер, пассивті етіс- 
тіктер  болып  екіге  бөлінеді.  Етістік  негіз  етіс  (the Active  Voice) 
не  ырықсыз  (the  Passive Voice)  формасында  келсе де,  сөйлемнің 
мағынасы, онда берілген инф ормация негізінен өзгермейді. Етіс- 
тіктің осы  екі түрінің арасында тек іс-қимылды,  эрекетті қандай 
жолдар,  тәсілдер  арқылы  және  қанша  мәлімет,  деректерді  біл- 
діруіне  байланысты  ғана  айырмашылық  бар.  Сондықтан  да 
қолданылатын  етістіктің  етіс  формасын  таңдау  айтушыға  ненің 
маңызды  болуына,  яғни  іс-әрекеттің  иесіне  немесе  істелген  іс- 
эрекетке назар аударылатындығына байланысты болады.
Ырықсыз етістің ерекшеліктері
мен жұмсалымы
Негіз  етістің  ырықсыз  етістен  томендегідей  айырмашылық, 
ерекшеліктерін атауға болады.
• Негіз етіс аз сөзбен көп мәлімет, информация береді.
• Негіз етісте айтылған ой, іс-эрекет әсерлі болады.
•  Негіз  етісте  бастауыштың  сөйлемдегі  орын  тэртібі  қатаң 
сақталады (сөз басында), ал ырықсыз етісте бастауыш сөйлемнің 
соңында 
«Ъу»
 шылауынан кейін тұрады.
Ираш Амащызы Баймүратова
________________ gg ■
120

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
• 
Ertp сөйлемдегі жанама толыктауыш маңыздырақ болса, ол 
негіз етіс формасында басыңқы болып есептеледі.
Ырықсыз етіс сөйлемде іс-әрекеттің иесі белгісіз болғанда не 
көрсетілмегенде немесе айтушыға іс-эрекеттің иесі емес, істелген 
іс-әрекет қажет бол^анда, атқарылатын іске баса назар аударғысы 
келгенде  (істің  иесі  емес,  істелген  іс  маңыздырық  болғанда) 
қолданылады.  Демек,  ырықсыз  етісте  сөйлемнің  бастауышы  іс- 
кимыл,  эрекеттің иесін емес,  істелген істі, эрекетті  білдіреді.  Ал 
егер  іс-эрекеттің  иесін  атап  корсету  қажет  болса,  онда  ол 
«by» 
шылауы арқылы беріледі.
Ағылшын  тілінде  көпшілік  етістіктердің  ырықсыз  етіс  фор­
масы бар.
Сабақты етістіктердің ырықсыз етіс формасы болады.  Көпте- 
ген  негіз  етіс  формасындағы  етістіктер  ырықсыз  етіс  формасы- 
на ауыса алады.  Бірақ барлық негіз етістер ырықсыз етіс  форма­
сында жұмсалмайды.
Ырықсыз етістің жасалу жолы
Ырықсыз  етіс  белгілі  бір  шақ,  жақ формасына жіктелген 
«to 
be»
 
көмекші  етістігі  формасы  мен  негізгі  етістіктің  көсемше 
(етістіктің  3-ші  формасы)  түрі  арқылы  жасалады.  Яғни,  шаққа, 
жаққа көмекші етістік қызметін атқаратын 
«to be»
 етістігі жіктеледі 
де,  негізгі  етістік  озгермейді.  Ырықсыз  етістің  сұраулы  сөйлем 
формасында  комекші  етістік  бастауыштың  алдында тұрады.  Ал 
егер сөйлемде екі комекші етістік болса, онда олардың біріншісі 
бастауыштың  алдына  шығады.  Ырықсыз  етістің  болымсыз 
түрінде  көмекші  етістіктен  кейін  болымсыздықты  білдіретін
«not»
 сөзі келеді.
Е с  к е р т у .   Ырықсыз  етісті  қазак тіліне  аударғанда қазақ тілінің 
грамматикалык ережесіне сай, оны сөзбе-сөз ырықсыз етіс формасында 
емес, сөйлемнің мағынасына қарай негіз  етіс формасында аударуға бо­
лады, өйткені қазақ тілінде бастауышсыз сөйлем бола береді. (Осы ереже 
ескеріле  отырып,  төменде  келтірілген  кейбір  мысалдардың  аудармасы 
негіз  етіс түрінде де  бершді.) Мысалы,  ағылшын тіліндегі  «I was given 
a letter» деген сөйлемді 
«Маган хат берілді»
 немесе 
«Маган хат берді» 
десек, бұл екі аударма да казак тілінің грамматикасына сай келеді, яғни
121

казак тілінде бұл сөйлемнің ею нұсқадағы аудармасы да дұрыс болады. 
Әрине, аударма жасағанда сөйлемнің мағынасына нұқсан келмейтіндей 
еіід, айт> шының айтаақ ойына. контекске байланысты негіз етіс немесе 
ырықсыз етіс формасындағы аударманы таңдағаны дұрыс.
Ырыксыз егістін  шак формалары
Ырықсыз етістің белггсЬдік осы шақ формасы
Балымды сөйлем түрі
Ираш Анамқызы Байліұратова
Жекеше түрі:
en  a  letter  (Маған  хат  береді)  (Сөзбе
аудармасы: Маған хат беріледі)
(Оған  хат  береді
беріледі).
3-ші  жақ.  The  letter  is  not  given  (Хатты  бермейді/Хат  беріл-
мейді).
Көпше түрі: 
..  ч...  .
1-ші  жақ.  We  are  given  a  letter  (Бізге  хат  береді/Бізге  хат
беритеді)
2-ші жақ. You are given a letter (Cізге хат береді/Сізге хат бері-
леді).
3-ші жақ. They are given a letter (Оларға хат береді/Оларға хат
беріледі)
ты 
сөилем түрі
Жекеше түрі
1-ші жак. Am I given a letter? (Маган хатты бере ме? Маған хат
беріле ме?)
2-ші жак. Are you given a letter? (Сіэге хатты бере ме?/Сізге хат 
беріле ме?) 
'  "
3-ші  жак.  Is  he  given  a  letter? (Оган  хатты  бере  ме?/Оган  хат 
беріле ме?) 
.
Кошпе түрі:
1 -ші жак. Are we given a letter? (Бізге хатты бере ме?/Бізге хат 
беріле ме?) 
|g;
2-ші  жак.  Are  you  given  a  letter?  (Cіздерге  хатты  бере  ме?/ 
Сіздерге хат беріле ме?)
3-ші  жак.  Are  they  given  a  letter?  (Оларға  хатты  бере 
ме?/ 
Оларға хат беріле ме?)
122

Агылшын тіпініц практикальщ грамматикасы
Болымсыз сөйлем түрі
Жекбше түрі:
1 -ші жақ. I am not given a letter. (Маған хатты бермейді/Маған 
хат берілмейді.
2-піі жақ. You are not given a letter (Сізге хатты бермейді/Сізге
хат берілмейді). 

,
3-ші  жақ.  He  (she)  is  not  given  a  letter (Оған  хатты  бермейді/
Оған хат берілмейді).
It (the letter) is not given (Хатты бермейді/Хат берілмейді). 
Көпше түрі:
1-ші жақ. We are not given a letter.  (Бізге хатты бермейді./Бізге
хат берілмейді).
2-ші жақ. You are not given a letter.( Сіздерге хатты бермейді./
Сіздерге хат берілмейді).
3-ші жақ. They are not given a letter.  (Оларға хатты  бермейді./
Оларға хат берілмейді).
Белгісіздік өткен іиақ түрі 
Болымды сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1 -ші жак. I was given a letter (Маған хат берді/Маған хат берілді).
2-ші жақ You were given a letter (Сізге хат берді/Сізге хат берілді).
3-ші жақ.  He  (she) was  given a letter (Оған хат берді/Оған хат
берілді).
3-ші жақ. It (the letter) was given (Хатты берді/Хат берілді).
Көпше түрі:
1-ші  жақ.  We  were  given  a  letter  (Бізге  хат  берді/Бізге  хат 
берілді).
2-ші  жак.  You were  given  a  letter (Сіздерге  хат берді/Сіздерге 
хат берілді).
3-ші жақ. They were given a letter (Оларға хат берді/Оларға хат 
берілді).
Сұраулы сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1 -ші жак. Was I given a letter? (Маған хат берді ме?/Маған хат
берілді ме?)
123

Ираш Аманқызы Баймұратова
2-ші жақ. Were you given a letter? (Сізге хат берді ме?/Сізге хат
берілді ме?)
3-ші жақ. Was he (she) given a letter? (Оған хат берді ме?/Оған
хат берілді ме?) 
Щ
Was the letter given? (Хатты берді ме?/Хат берілді ме?)
Көпшетүрі 
5^
1-ші  жақ.  Were we given a letter?  (Бізге хатты  берді ме?/Бізге
хат берілді ме?) 
:/
2-ші  жақ.  Were  you  given  a  letter?  (Сіздерге  хатты  берді  ме?/
Сіздерге хат берілді ме?)
3-ші  жақ.  Were  they  given  a  letter?  (Оларға  хат  берілді  ме?/ 
Оларға хат берілді ме?) 
4-
Болымсыз сөйлем түрі
Жекеше түрі: 
:'  %
1-ші  жақ.  I  was  not  given  a  letter  (Маған  хатты  берген  жоқ/ 
Маган хат берілген жоқ). 
-'  \
 
I
2-ші жақ. You were not given a letter (Сізге хатты берген жоқ/ 
Сізге хат берілген жок).
3-ші  жақ.  He  (she;  was  not  given  a  letter  (Оган  хатты  берген 
жоқ/Оган хат берілген жоқ). 
\
It  (the  letter)  was  not  given  (Хатты  берген  жоқ/Хат  берілген 
жоқ).
Көпше түрі: 
'
1-ші  жақ.  We  were  not  given  a  letter (Бізге  хатты  берген  жок/ 
Бізге хат берілген жоқ).
2-ші  жақ.  You  were  not  given  a  letter  (Сіздерге  хатты  берген 
жоқ/Сіздерге хат берілген жоқ).
3-ші  жақ.  They  were  not  given  a  letter  (Оларга  хатты  берген 
жоқ/Оларга хат берілген жоқ).
Белгісіздік келер шақ түрі
Болымды сөйпем түрі
Жекеше түрі:
1 -ші жақ.  I  shall be given a letter (Маган хат береді/Маған хат 
беріледі).
2-ші  жақ. You will be given a  letter (Сізге  хат береді/Сізге хат 
беріледі).
124


Агылшын тілініц практикалық грсшматикасы

Е 
3-ыі жақ.  He  (she)  will be given a letter (Оған хат береді/Оған 

хат бершеді).

Көпше түрі:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет