90
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Did
you learn English last year? (Сіз былтыр агылшын
тілін үйрендіңіз бе?)
Did
she learn English last year? (Ол былтыр агылшын
тілін үйренді ме?)
Did
it rain yesterday? (Кеше жаңбыр жауды ма?)
Арнаулы сұракта сөйлемнің басында, көмекші етістіктің ал
дында сұрау есімдіктері келеді. Бастауышқа жэне бастауышқа
қатысты аныктауышқа сұрақ қойғанда сөйлемнің құрылымы өз-
гермейді, яғни көмекші етістік келмейді.
Who
learned English last year? (Кім былтыр агылшын
тілін үйренді?)
Whose
friend learned English last year? (Кімнің досы
былтыр агылшын тілін үйренді?)
What language
did he learn last year? (Ол былтыр қандай
тіл үйренді?)
What
did you do yesterday? (Кеше сіз не істедіңіз?)
Белгісіздік откен шақтың болымсыз түрі
«to do»
көмекші
етістігінің откен шақ формасы мен болымсыздықты білдіретін
«not»
сөзі жэне негізгі етістіктің
«to»
(шылауынсыз келген) тұйық
түрі арқылы жасалады.
I
did not
learn English last year (Мен былтыр агылшын
тілін үйренген жоқпын).
You
did not
learn English last у ear (Сіз былтьф агылшын
тілін үйренген жоқсыз).
She
did not
learn English last year (Ол былтыр агылшын
тілін үйренген жоқ).
It
did not
rain yesterday (Кеше жаңбыр жауган жоқ).
Ауызекі тілде
«did not»
формасының орнына қысқартылган
«didn Ь>
формасы келеді.
«to be»
етістігінің өткен шақ формасы
«То be»
етістігі откен шактың жекеше түрінде
«was»
жэне
көпше түрде
«were»
болып жіктеліп кетеді.
Жекеше түрі
I
was
at home yesterday (Кеше мен үйде болдым).
You
were
at home yesterday (Кеше сіз үйде болдыңыз).
91
He
was
at home yesterday (Кеше ол уйде бодцы).
She
was
at home yesterday (Кеше ол (кыз бала) үйде бодцы).
It
was
cold yesterday (Кеше күн суык бодцы).
Көпше түрі
We
were
at home yesterday (Біз кеше үйде болдык).
You
were
at home yesterday (Сіздер кеше үйде болдыңыздар).
They
were
at home yesterday (Олар кеше үйде болды).
Сұраулы сойлемде
«to be»
етістігінің
«was, were»
откен шак
формасы бастауыштың алдында тұрады.
Was
he at home? (Ол кеше үйде болды ма?)
Were
you at home yesterday? (Сіз (сіздер) кеше кеше үйде
болдыңыз ба?)
Was
it cold yesterday yesterday? (Кеше күн суык болды ма?)
Болымсыз сойлемде
«to be»
етістігінің откен шақ формасынан
кейін
«not»
сөзі келеді.
I
was not
at home yesterday (Мен кеше үйде болтан жокдын).
You
were not
at home yesterday (Сіз кеше үйде болған
жоқсыз).
.
^ ж
.GST# щ
■
He (she)
was not
at home yesterday (Ол кеше үйде болтан
жоқ).
It
was not
cold yesterday (Кеше күн суық болған жоқ).
Ауызекі тілде
«was not/were not»
формаларыньщ орнына олар-
дың қысқартылтан
«wasn
|
weren Ь>
формалары келеді.
Белгісіздік келер шақ
Белтісіздік келер шақ іс-әрекет, қимылдың сойлеп түрған уа-
қыттан кейін, ятни алдаты уақытта істелетінін, орындалатынын
корсетеді. Белгісізцік келер шақтаты хабарлы сойлем
«shall, will»
көмекші етістіктері мен
{«to»
шылауынсыз келген) негізгі етістік-
тің тұйык түрі арқылы жасалады.
«Shall»
көмекші етістігі 1-ші
жактың жекеше, көпше түрінде, ал
«will»
формасы 2-ші, 3-ші
жақтарда келеді (Қазіргі агылшын тілінде
«will»
формасы 1-ші
жакта ца жүмсала береці). Белгісіздік келер шактағы іс-эрекеттің
мезгілін білдіру үшін
«tomorrow, next week (monday, month, year)»
т.б. үстеулері қолданылады.
| - •
Ираш Аманқызы Баішүратпова
92
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
1
shall
learn English next year (Мен келесі жылы ағылшын
тілін үйренемін).
You
will
learn English next year (Сіз келесі жылы ағылшын
тілін үйренесіз).
He (she)
will
learn English next year (Ол келесі жылы
ағылшын тілін үйренеді).
We
shall
learn English next year (Біз келесі жылы ағылшын
тілін үйренеміз).
You
will
learn English next year (Сіздер келесі жылы
ағылшын тілін үйренесіздер).
They
will
learn English next year (Олар келесі жылы
агылшын тілін үйренеді).
Сондай-ақ ауызекі тілде
«shall, will»
көмекші етістіктері жік-
теу есімдіктерімен қысқартылған
« I’ll, yo u ’ll, h e ’ll, she’ll, it’ll,
they ’II»
түрінде келеді.
Сұраулы сөйлемде
«shall, will»
көмекші етістіктері бастауыш-
тың алдында тұрады. Жалпы сұракта
«shall»
етістігі келер шақ-
тағы іс-әрекетті білдірмейді.
«Shall»
көмекші етістігі жалпы
сұрақта айтушы тыңдаушының іс-эрекет жөнінде нұскауын, келі-
сімін, рұқсатын алу үшін қолданылады.
«will, won’t»
көмекші
етістіктері сыпайы өтінішті білдіреді.
Shall
we come at 5 o ’clock tomorrow? (Біз ертең сағат
бесте келейік пе?)
Shall
I help you? (Мен сізге көмектесейін бе?)
Won’t
you show me the way to the centre o f the city? (Сіз
маған қаланың орталығына баратын жолды көрсетіп
жібермейсіз бе?)
Will
you come have a dinner with us? (Сіз біздің үйге
қонаққа келесіз бе/келсеңіз?)
Will
you learn English next year? (Сіз келесі жылы
агылшын тілін үйренесіз бе?)
Will
he (she) learn English next year? (Ол келесі жылы
агылшын тілін үйрене ме?)
Сөйлемнің болымсыз түрі болымсыздық «not» сөзі арқылы
жасалады және ол көмекші етістіктен кейін тұрады.
We
shall
not learn English next year (Біз келесі жылы
агылшын тілін үйренбейміз).
93
You
will
not learn English next year (Сіз гелесі жылы
ағылшын тілін үйренбейсіз).
і
He (she)
will
not learn English next year (Ол келесі жылы
ағылшын тілін үйренбейді).
J
Ауызекі тілде
«shall not»
формасының орнына кыскарған
«shan’t»
формасы, ал
«will not»
формасынын орнына қысқарған
«won Ъ>
формасы келеді.
Белгісіздік келер шақтың қолданылуы
Белгісіздік келер шақ томендегідей іс-әрекеттерді білдіру
үшін қолданылады:
'-Ц
а) алдағы уақытта табиғи, қалыпты жағдайда жүзеге асатын
іс-әрекетті білдіреді:
The exam
will
begin at 8 o ’clock on Monday (Емтихан
дүйсенбі күні сағат сегізде басталады).
They
won’t
work tomorrow (Ертең олар жүмыс істемейді).
э)
жүзеге асуы белгілі бір жағдайға, шартқа байланысты ки-
мыл-әрекетті білдіреці. Көбінесе іс-эрекеттің іске асуының қа-
жетті жағдайы, шарты шартты қүрмалас сабақтас сөйлемнің ба-
ғыныңқылы, мезгіл бағыныңқылы сөйлемдері арқылы беріледі.
Ағылшын тілінде мұндай бағыныңқылы сөйлемдердің баяндауы-
шы келер шақ формасында емес, белгісіздік осы шақ формасында
тұрады:
When I meet him
I ’ll
tell him about it (Мен онымен
кездескенде бүл жөнінде оған айтамын).
If the weather is fine we
’II
go to the country. (Егер ауа-райы
жақсы болса, біз қаланың сыртына шығамыз).
б) күдікті, болжамды, мүмкіндікті білдіретін модаль мағыналы
кыстырма сөздері бар сөйлемнің баяндауышы белгісіздік келер
шақта түрады:
**
;
Perhaps it
will
rain today (Бүгін жаңбыр жауатын шығар).;
She probably
won’t
know Ted’s address (Ол Тедтің мекен-
жайын білмейтін шығар).
в)
«to be»
жэне созылмалы осы шақта жұмсалмайтын етістік-
термен белгісіздік келер шақ келеді:
I think you7/ like our new flat (Біздің жаңа пәтеріміз сізге
үнайды деп ойлаймын).
Ираш Аманқызы Баимұратова
__________________
94
Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
Не’// tell us about his trip then (Өзінің саяхаты жайлы ол
бізге кейін айтар).
We hope Azamat
will
pass all his exams (Біз Азаматты
барлық емтиханды жақсы тапсырады деген үміттеміз).
We’// see what happens in future (Алда не боларын көрерміз).
г)
«will»
көмекші етістігімен келген келер шақ формасы
айтушының діттеген ойын, сол сөйлеп тұрған уақытта іс-эрекетті
орындауға шешім қабылдағандығын, бел буғандығын білдіреді.
Who
will
be responsible for the delivery o f the goods? I
will
(Тауарды жеткізуге кім жауапты?) (— Мен).
They
will
meet the consumers’ demand (Олар тұтыну-
шылардың сұранысын қанағаттандыруы керек).
Mum, we get through milk. Okay, 17/ buy some today (Ana,
бізде сүт бітіп қалды. Жарайды. Бүгін сатып алармын).
д) әйтеуір бір алдағы уақытта болатын не алыс болашақта іске
асатын іс-әрекет белгісіздік осы шақ арқылы беріледі:
They 7/ understand its importance some day (Бір кездері
олар мұның маңыздылығын түсінеді).
Many people
will
come to see them off (Олармен қоштасуға
көп адам келеді).
Е с
к е р
т
у . Алдағы болатын іс-әрекетті табиғатына қарай екі
топқа бөліп карастыруға болады: жақын арада болатын іс-әрекет жэне
эйтеуір бір, дэл уакыты белгісіз алдағы уақытта болатын іс-эрекет.
Осындай алдағы болатын іс-әрекеттің ерекшеліктеріне карай, алдағы
болатын іс-әрекет белгісіздік келер шақ формасында емес, басқа
конструкциялар арқылы беріледі:
1.
Алдағы уақытта болатын іс-әрекетті ресми тілде білдіру үшін
яғни газет хабарлары мен іскерлік қарым-катынас магынасындағы хат-
тарда, алдын ала жоспарланған, жүзеге асыруға алдын ала дайындық
жасалған іс-әрекетті білдіргенде келер шактың орнына
«to be going to»
тіркесі келеді.
President
is going
to send a message to Kazakhstan’s people
(President
will
send a message to Kazakhstan’s people)
(Президент Қазақстан халқына үндеу жолдамақшы) (газет
хабарламасынан).
The Government
is gong
to raise wages of teachers (Үкімет
мұғалімдердің жалақысын көбейтейін деп жатыр).
95
The mayor of the city
is going
to control the work of Tax policy
(Қала экімі салық полициясының жұмысын қадағаламақшы).
I 'т going
to learn English (I ’ 11 learn English) (Мен ағылшын тілін
үйренейін деп жүрмін) (алдын ала жоспарланған іс-әрекет).
Asan
is going
to help me (Асан маған комектесем деп отыр),
(Асан маған көмектеспекші).
. ■
,
I Н
2. Жақын арада болатын іс-эрекетті білдіргенде белгісіздік келер
шақтың орнына нақ осы шақ келеді. Сондай-ақ ауызекі тілде де (ресми
емес) келер шақтың орнына нақ осы шақ келеді.
We are going to the cinema tonight (Біз бүгін киноға барғалы
жатырмыз).
Щ
Spring is coming (Көктем келе жатыр).
The train is arriving in Astana (Пойыз Астанаға жақындап
(келіп) қалды).
Созылмалы (аспект) ш ақ формалары
«Continuous»
деген термин жалгасу, созылу деген магынаны
білдіреді. Бұл шақтар белгілі бір уақыт аральпгында өтетін, іске
асатын не белгілі бір мерзімге созылып, өрбіп отыратын іс-әре-
кеттің процесін білдіреді. Сондықтан да кейде бұл шақтарды
прогрессивті шақтар деп те атайды. Бұл шақ формасында келген
етістік белгілі бір уақыт аралыгында, сөйлеп тұрган уақытта, қазір
жүріп жатқан, өткенде белгілі бір уақыт аралыгында болтан жэне
алдагы уақытта белгілі бір уақыт аралыгында жүзеге асатын іс-
әрекетті білдіреді. Осыган байланысты бұл шақ тобының нақ осы
шақ, откендегі нақ (созылмалы) осы шақ жэне келер (созылмалы)
нак осы шак түрлері бар. Іс-қимылдың мезгілі
«now, from... till,
during, while, at ten o ’clock»
мезгіл пысықтауыштары арқылы
беріледі немесе контекст, ситуация арқылы анықталады.
Нақ осы шақ
Нақ осы шак қазір сөйлеп тұрган уақытта жүріп жатқан іс-
эрекетті білдіреді. Хабарлы сойлем түрі
«to be»
комекші етіс-
тігінің осы шақ формасы (am, are, is) мен негізгі етістіктің есімше
формасы аркылы жасалады. Іс-әрекеттің мезгілі шақтың фор-
масынан немесе контекстен де белгілі. Сонымен катар
«now» -
қазір»,
«still»
- «элі»,
«at this time» —
осы уақытта / кезде» үстеу-
лері аркылы да беріледі.
Ираш Аманқызы Баймүратова
1
96
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
I
am translating
a text now (Мен қазір мэтінді ауцарып
Аатырмын).
You
are translating
a text now (Сіз қазір мэтінді аударып
жатырсыз).
He (she)
is translating
a text now (Ол қазір мэтінді ауцарып
жатыр).
It is still raining now (Әлі жаңбыр жауып тұр).
We
are translating
the text now (Біз қазір мэтінді аударып
жатырмыз).
You
are translating
the text now (Сіздер қазір мэтінді
аударып жатырсыздар).
They
are translating
the text now (Олар қазір мэтінді
аударып жатыр).
Ауызекі тілде хабарлы сөйлемде бастауыш пен комекші етіс-
тіктің қысқарған формалары келеді: I am = I’m; you are = you’re;
he is — he’s; she is = she’s; it is = it’s; we are = we’re; they are =
they’re;
Жалпы сұрақта
«to be»
көмекші етістігі бастауыштың алдын
да түрады.
Am
I translating a text now? (Мен қазір мэтінді аударып
жатырмын ба?)
Are
you translating a text now? (Сіз қазір мэтінді аударып
жатырсыз ба?)
Is
he (she) translating a text now? (Ол қазір мэтінді аударып
жатыр ма?)
Is
it still raining? (Әлі жаңбыр жауып тұр ма?)
Are
we translating the text now? (Біз казір мэтінді аударып
жатырмыз ба?)
Are
you translating the text now? (Сіздер қазір мэтінді
аударып жатырсыздар).
Are
they translating the text now? (Олар қазір мэтінді
аударып жатыр ма?)
Арнаулы сұрақта сұраулы сөйлемнің басында, көмекші етіс-
тіктін алдында сұрау есімдіктері келеді. Ал бастауышқа не баста-
уышқа қатысты анықтауышқа сұрак қойылғанда сөйлемнің ку
ры лымы өзгермейді.
Who is translating a text? (Мәтінді кім аударып жатыр?)
97
Whose friend is translating a text? (Кімнің досы мэтінді
аударып жатыр?)
1
What text is Asan translating? (Асан кай мэтінді аударып
жатыр?)
; -
-■**'. j-
’щ
What are they doing? (Олар не істеп жатыр?)
Болымсыз сөйлемде көмекші етістіктен кейін болымсыздык-
ты білдіретін
«not»
сөзі келеді.
І
I
am not
translating a text now (Мен казір мэтінді аударып
жатқаным жоқ.)
■
You
are not
translating a text now (Сіз қазір мэтінді
аударып жатқан жоқсыз.)
He (she)
is not
translating a text now (Ол қазір мэтінді
аударып жатқан жоқ).
It
is not
raining now (Қазір жаңбыр жауып тұрған жок).
We
are not
translating the text now (Біз қазір мэтінді
аударып жатқан жоқпыз).
You
are not
translating the text now (Сіздер қазір мэтінді
аударып жатқан жоқсыздар).
They
are not
translating the text now (Олар қазір мэтінді
аударып жатқан жоқ).
.
Ауызекі тілде болымсыздық формасы қыскарған түрінде
келуі мүмкін.
.
I
I am not = I ’m not; we are not = w e’re not = we aren’t; you are not
= you’re not = you aren’t; he is not = you’re not = you aren’t; she is
not = she’s not = she isn’t; it is not = it’s not = it isn’t; they are not =
they’re not — they aren’t;
E
с
к
e p T у
. Ағылшын тілінде мынадай етістіктер созылмалы шақ
формасында жұмсалмайды:
1. Адамның сезімін, танымын жэне ақыл-ой кызметін т.б. мағынаны
білдіретін етістіктер нақ осы шак формасында жұмсалмайды. Ондай
етістіктерге
«to want
(қалау),
to like
(ұнату),
to love
(жақсы көру, сүю),
to wish
(тілеу),
to see
(кору),
to hear
(есту),
to feel
(сезу, сезіну),
to notice
(байкау),
to know
(білу),
to understand
(түсіну), to remember (есте сактау),
to be
(болу)» т.б. жатады.
2. Нак осы шақ алдын ала көзделген, жоспарланған не жақын арада
болатын іс-эрекетті білдіру үшін де жұмсалады. Нак осы шак формасы
Ираш Аманқызы Баймүратова
98
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
көбінесе мұндай іс-эрекетп бшдіргенде қозғалысты білдіретін етістік-
термен^еледі.
We are going to the country tomorrow (Біз ертең каланың сыртына
барғалы отырмыз (Біз ертең қаланың сыртына бармақпыз).
They are meeting at 5 o’clock (Олар сағат бесте кездеспекші).
3. Затты және шектеулі бір уақыт аралыгында ғана болып өтетін іс-
эрекетті білдірмейтін етістіктер созылмалы осы шақта қолданылмайды.
Бұған
«Ъе, consist, lack, please, fit, conclude, matter, possess, belong to, con
tain, need, resemble, have, depend on, owe, seem, cast, deserve, own, tend»
етістіктері жатады.
4. Заттың күйін білдіретін етістіктермен келмейді.
He
resembles
his father (Ол әкесіне ұқсайды).
She
pleased
with the requirement (Ол талаптарға келісті).
He
owes
me 10 dollars (Ол маган он доллар қарыз).
They own a house on the seaside (Олар теңіздің жағасьгадағы
үйді иемденді (алды).
Everybody must get what he
deserves
(Әркім өзіне лайықтыны
алуы керек).
This house
has
many rooms (Бұл үйде көп бөлме бар).
5. Етістік заттьщ күйін, жайын, мезгілі шектеулі іс-эрекетті білдіреді.
The problem
involves
three steps (Our problems
are involving
tree
levels) (Бұл мәселе үш сатыны қамтиды).
This coat
fits
you well (The tailor
is fitting
the coat) (Бул пальто
сізге шақ келеді).
Our plans
depend
on the weather (I
am depending
on your help)
(Біздің жоспарымыз aya райына байланысты).
Созылмалы өткен шақ
Созылмалы откен шақ
«to be»
комекші етістігінің откен
шақ формасы мен негізгі етістіктің есімше формасы арқылы
жасалады. Өткенде белгілі бір уақыт аралыгында болған іс-
эрекеттің мезгілі откен шақта болған, жүзеге асқан екінші бір
әрекет арқылы немесе
«at this time yesterday, at 5 о ’clock yester
day»
деген мезгілдік үстеулер аркылы да беріледі.
I
was translating
a text at ten о ’ clock yesterday (Мен кеше
сағат онда мәтінді аударып жатыр едім).
You
were translating
a text at ten o’clock yesterday (Сіз
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр едіңіз).
99
He (she)
was translating
a text at ten o ’clock yesterday (Ол
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр еді).
It
was raining
when we went out (Біз далаға шыкканда,
жаңбыр жауып тұр екен).
We
are translating
a text at ten o ’clock yesterday (Біз кеше
сағат онда мэтінді аударып жатыр едік).
You
were translating
a text at ten o ’clock yesterday (Сіздер
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр едіңіздер).
They
were translating
a text at ten o ’clock yesterday (Олар
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр еді).
Жалпы сұрақта
«to be»
көмекші етістігі бастауыштың алдында
тұрады.
-:
%
Was
I translating a text at ten о ’ clock yesterday? (Мен кеше
сағат онда мәтінді аударып жатыр ма едім?)
Were
you translating a text at ten o’clock yesterday? (Сіз
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр ма едіңіз?)
Was
he (she) translating a text at ten о ’ clock yesterday? (Ол
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр ма еді?)
Was
it raining when you went out? (Сіз далаға шыққанда
элі жаңбыр жауып тұр ма еді?)
Were
we translating the text at ten o ’clock yesterday? (Біз
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр ма едік?)
Were
you translating a text at ten o ’clock yesterday? (Сіздер
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр ма едіңіздер?)
Were
they translating a text at ten o ’clock yesterday? (Олар
кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр ма еді?)
Арнаулы сұрақта сұраулы сөйлемнің басында, көмекші етіс-
тіктің алдында сұрау есімдігі келеді. Ал бастауышқа не бастауыш-
қа қатысты анықтауышқа сұрак қойғанда сөйлемнің кұрылымы
өзгермейді.
Who
was translating a text at ten o ’clock yesterday? (Кеше
сағат онда кім мэтінді аударып жатыр еді?)
Whose friend was translating a text at ten o ’clock yesterday?
(Кімнің досы кеше сағат онда мэтінді аударып жатыр еді?)
What
text was Asan translating at ten o ’clock yesterday?
(Асан кеше сағат онда қай мэтінді аударып жатыр еді?)
What
were they doing at ten o ’clock yesterday? (Олар кеше
сағат онда не істеп жатыр еді?)
Ираш Аманқызы Багмуратова
Достарыңызбен бөлісу: |