72
We aren’t indifferent to each
other’s
fate (Біз бір-біріміздің
тағдырымызға немқұрайлы қарамаймыз).
СА ЛЫ СТЫ РМ А ЛЫ ЕСІМ ДІКТЕР
Есімдіктің бұл тобына
«another, other, others»
есімдіктері жата
ды. Бұл есімдіктер аталған заттан басқа, «екінші бір, басқа бір
нәрсе» дегенді білдіреді. Сондықтан да олар сілтеу есімдіктеріне
қарама-қарсы мағынада болады.
This (that)
book -
another
book (мына (ана) кітап - басқа,
екінші бір кітап)
These (those)
(books -
other
books (мына (ана) кітаптар -
басқа, екінші бір кітаптар).
«Another, other»
есімдіктері зат есімнің, сын есімнің орнына
қолданылады.
«Other»
есімдігі тек қана зат есімнің орнына жұмсалады.
«Another»
есімдігі
«other»
есімдігі мен белгісіз артикльден
(an)
жасалған, сондықтан да тек қана жекеше түрде, саналатын зат
есіммен бірге келеді.
And that’s
another
question (Ал ол басқа мэселе).
She finished making the dress and took another one (Ол бір
көйлекті тігуді бітіріп, екіншісін алды).
«Another»
есімдігінің екі түрлі, яғни сапалық (екінші бір бас
ка) және сандық (қосымша тағы бір) мағынасы бар.
The little boy had an apple and took
another
one (Кішкентай
бала бір алманы жеп болды да, екіншісін алды).
Can I have
another
pair o f shoes? (Аяқ киімнің басқасын
(тағы бірін) алсам бола ма?)
If you don’t like to read this book, you can take
another
one
(Сіз бұл кітапты окығыңыз келмесе, басқасын (екінші
біреуін) алуыңызға болады).
«Other»
есімдігі зат есімнің жекеше, көпше түрімен де тіркесе
алады. Зат есімнің орнына қолданғанда
«other»
есімдігі зат есім-
нің жалғауларын, яғни көптік жэне тәуелдік жалғауын қабылдай-
ды және белгілі артикльмен тіркесіп келеді.
Today I am busy, so I’ll come to see you some
other
day
(Бүгін менің колым бос емес, сондықтан сіздің үйіңізге
тағы бірде (басқа бір күні) барамын).
___________
Агылшын тілінің практикапъщ грамматикасы
73
Ираш Аманқызы Баимүратова
Almat wanted to know what
other
people thought o f it
(Алмат басқа адамдардың бұл туралы не ойлайтынын
білгісі келді).
This is for you,
the other
is for us (Мынау - сізге, екіншісі
— бізге).
■%=
:■
When
the others
came they made room for them (Басқа
кісілер келгенде, олар орын берді).
Не suffered much from
the other’s
guilt (Басқа біреуцің
кінәсінан ол коп зардап шекті).
You have to think o f your own welfare as well as
the others
(Сізге өзіңізбен бірге басқалардың да тұрмыс жағдайьш
ойлауыңызға тура келеді).
He wasn’t used to live at the expense o f
other s
hearts and
pockets (Ол біреудің арқасында күн көріп, өмір сүруге
үйренбеген).
МӨЛШЕРЛІК ЕСІМДІКТЕР
Мөлшерлік есімдіктерге
«much, many ((a) few, (a) little, several,
enough»
сөздері жатады. Бұл есімдіктердің ерекшелігі - олар тек
зат есім, сын есімнің орнына ғана емес, сонымен катар сан есімнен
жасалган үстеудің (коп, аз) орнына да колданылатындыгы.
«Much (a) little»
есімдіктері саналмайтын зат есімдермен
қолданылады.
«Many, (a) few; several»
есімдіктері саналатын зат
есімдермен келеді,
«enough»
есімдігі саналатын да, саналмайтын
да зат есімдермен келеді.
Ауызекі тілде
«much, many»
есімдіктері сын есімнің орнына
хабарлы сойлемде, ал кейде сұраулы сойлемде
«а lot o f plenty of,
a great deal of»
тіркестері түрінде келеді.
We have
a lot o f
fun. (Бізде коп қызық бодцы).
Бірақ та болымсыз сойлемде
«much»
есімдігі келеді.
They haven’t much snow in winter. (Оларда қыста коп кар
жауады.)
Have you got much (a lot of) plot at your school? (Сіздердің
мектептеріңіздің жанында коп жер бар ма?)
Have you got many (a lot of) pets in your house? (Сіздің
үйіңізде үй жануарлары коп пе?)
74
Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
She spent a great deal of (a lot of) time at this problem (Ол
осы мэселеге көп уақытын жұмсады).
Зат есімнің қызметін атқарғанда хабарлы сөйлемде кездеседі.
Much has been spoken about this subject (Бұл тақырып
туралы көп айтылды).
Many tried to persuade him that his decision was wrong
(Көп жұрт (адамдар) оны шешімінің дұрыс еместігіне
көзін жеткізгісі келді).
«Little»
жэне
«few»
есімдіктері
{«very»
сөзімен тіркесіп келме-
генде) хабарлы сөйлемде сирек қолданылады. Олардың орнына
«not much, not many»
есімдіктері колданылады.
We haven’t
much
time left. Біздің аз уақытымыз қалды.
(«little time»
болмайды).
They haven’t got
many
pets at their house. Олардың үйінде
үй жануарлары аз.
{«fewpets»
болмайды).
«Little, few»
есімдіктері
«very, too»
сөздерімен тіркескенде
хабарлы сөйлемде келеді.
We have
very little
opportunity (Біздің мүмкіндігіміз аз).
She has
too few
English books at home (Оның үйінде
ағылшын кітаптары өте аз).
Very few
(students) attended the meeting (Жиналысқа өте
аз студент қатысты).
Too little
milk is left for the cat (Мысыққа өте аз сүт қалды).
«Many, much»
есімдіктері
«little»
есімдігі сияқты
«of»
жалға-
уынан кейін келгенде бір нәрсенің (бүтіннің) бөлігі деген мағы-
наны бшдіреді. Бұндай жағдайда
«one o f some of, half of»
т.б.
тіркестермен мағыналас келеді.
Many o f
our relatives live in Astana (Біздің туыстары-
мыздың көпшілігі Астанада тұрады).
Much o f
the work is done (Жұмыстың көбі істеледі).
Little o f
the bread was eaten (Нанның шамалысы ғана
желінді).
H alf o f
them returned home (Олардың жартысы үйлеріне
қайтгы).
Some o f
the test was done correctly (Сынақтың біразы ғана
дұрыс орындалған).
Мөлшерлік есімдіктердің көпшілігінің шырай категориясы бар.
75
I
Ираш Аманцызы Баймұратова
m an y }
much } more — most
few - fewer - (the) fewest
little - less - (the) least
«Most»
есімдігінің күшейтпелі шырай формасы «бір нәрсенің
көпшілік бөлігі» деген мағынада да қодданылады. Онымен жалпы
мағынаны ощдіретін артикльсіз келген зат есім тіркеседі.
Most
furniture in this room is old (Бұл бөлмедегі жиһаздың
көпшілігі ескі).
Most
suggestions are offered by the scientists in this field
(Ақыл-кеңестің көпшілігін осы саладағы ғалымдар
ұсынды).
Бірақ
«most»
есімдігі «айтарлықтай, басым көпшілігі деген
магынаны білдіргенде, одан кейін
«of»
шылауы келеді жэне зат
есімнің алдында белгілі артикль келеді.
Most
o f the students carry on experiments (Студенттердің
басым көпшілігі тәжірибе жұмысын жүргізеді).
Most
o f the towns were built in 60-s (Қалалардың көпшілігі
60-жылдары салынған).
«Мисһ»
есімдігі салыстырмалы шырай формасында сын
есімді, үстеуді аныктап тұрады.
This text is
much
easier than the other (Бұл мәтін баскасына
Караганда әлдекайда оңайырақ).
He speaks English
much
more better than his friend (Ол
досына Караганда ағылшынша әлдекайда жаксы сөйлейді).
«Much, many»
есімдіктері төмендегідей салыстырмалы шырай
конструкцияларында келеді.
He works as
much
as you (do) (Ол да сіз еиякты көп еңбек
етеді).
Щ
I have got as
many
friends as you have. (Менің де сіз
сиякты достарым көп).
She made mistakes as
much
(as I do) (Ол да мен сияқты
қате жіберді).
This oil two times as
much
as that one (Мына май ана
майдан екі есе көп).
You’ve made twice as
many
mistakes this time (Сіз осы
жолы екі есе көп қате жібердіңіз).
E T IC T IK
Етістік
амалын, жай-күйін
білдіретін сөз табы. Ағылшын тілінде де етістік қыры мен сыры
мол, күрделі жэне ең дамыған сөз табының бірі. Оның жүйесі
де сан алуан болып түрлене алады. Етістік, негізінен, тиянақты
жэне тиянақсыз болып бөлінеді. Етістіктің тиянақты формасы
сөйлемнің баяндауыш қызметін атқарады. Басқа сөз табымен са-
лыстырғанда етістіктің көптеген грамматикалық категориялары
бар. Тиянақты етістіктің (заттанған етістіктерден басқа) жақ,
тур, шақ, аспект, етіс, рай категориялары бар. Етістік озінің екі
формасында (тиянақты, тиянақсыз етістік) баяндауыш білдіпетін
эрекеттің
тұратын үстеумен, күрделі үстеумен
сіп келеді. Етістіктің екінші бір ерекшелігі - оның толықтауыш-
эквивалентімен)
таоылады.
ЕТІСТІКТІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Етістіктер төмендегідей принциптеріне қарай жіктеледі:
формасының жэне көсемше түрінің
на қарай;
• етістіктің синтаксистік кызметіне қарай;
• етістіктің бастауышпен жэне толыктауышпен тіркесуіне
• өпгкен шақ формасы мен көсемше түрінің жасалу жоль
дұрыс
неді.
Дұрыс етістіктер.
Дүрыс етістіктердің откен шақ жэне косем-
ше формалары етістіктің түбіріне
«-ed»
жұрнағы, ал егер етістік
«-е»
эрпіне бітсе, онда
«d»
жүрнағы жалғану арқылы жасалады.
77
I
Ираш Аманқызы Багшұратова
Етістіктің өткен шақ жасайтын
«-ed»
жұрнағы түбір етістікке
жалғанғанда, оның оқылу ережесі сөздің қандай дыбысқа бітеті-
ніне байланысты эртүрлі болып оқылады:
• егер етістік дауысты жэне ұяң (үнді) дыбыстарға бітсе, өткен
шақтың
«ed»
жұрнағы [d] болып оқылады.
Try - tri
ed,
learn - learned.
• қатаң дауыссыз дыбыстардан кейін
«-ed»
жұрнағы да, қатаң
[t] болып оқылады.
ask - ask
ed,
pass - passed.
• егер түбір етістік
«t,
d»
эріптеріне бітсе,
«-ed»
жұрнағы [id]
болып оқылады.
want — wanted, end — ended.
Дұрыс етістіктердің өткен шақ формасы мен көсемше түрі
бірдей (омонимдес) болады.
Бұрыс етістіктер.
Бұл топқа жататын етістіктерді төменде
көрсетілгендей, бірнеше түрлерге жіктеуге болады. Бұрыс етіс-
тіктердің откен шақ формасы мен көсемше түрі көп жағдайда
етістіктің түбірі өзгеруіне байланысты сэйкес келе бермейді. Де-
генмен, оларды да ортақ дыбыстық өзгеру ерекшеліктерін ескере
отырып, бірнеше топтарға жіктеп қарастыруға болады.
Бұрыс етістіктердің өткен шақ жэне көсемше түрі түбір етіс-
тіктің кұрамындағы дауысты не дауыссыз эріптердің өзгеруі ар-
қылы немесе етістіктің түбірге жұрнақ жалғану арқылы да жаса-
луы мүмкін. Ағылшын тілінде бұрыс етістіктердің жасалу жолы
сан алуан болғандықтан оларды бір ережемен түсіндіре алмай-
мыз, дегенмен оларды төмендегідей басты-басты топтарға боліп
қарастыруға болады:
1) түбір етістіктегі дауысты дыбыстардың өзгеруі арқылы жа-
салған бұрыс етістіктер:
cling - clang - clung
ring - rang - rung
sing - sang - sung
win — won - won
2) түбір етістіктегі дауыссыз дыбыстардың өзгеруі арқылы
жасалған бұрыс етістіктер:
send - sent - sent
build - built - built
78
Агылшын тілініц практикалъщ грамматикасы
lend - lent - lent
түрінде
бұрыс
cut - cut % cut
put - put - put
set - set - set
ралас етістіктер, яғни етістіктің өткен шақ формасы дұрыс
формасында, ал көсемше түрі бұрыс етістік формасында
болатын етістіктер:
show - showed - shown
sow — sowed — sown
формасы
жасалған
be - was, were - been
go - went - gone
come - came — come
do - did - done
түрлерінщ
қарай толық жіктелген кестесі қосымшада беріледі).
Жалпы бұрыс етістіктердің жоғарьща көрсетілгендей, бұрыс
етістіктердің бұл топтарға енбейтін де түрлері бар, сондықтан
бұл топта барлык бұрыс етістіктің түрлері түгел қамтылмайды.
Белгілі бір грамматикалық жасалу жолы болмағандықтан, бұрыс
түб
түседі
деи, бұрыс етістіктердщ жасалу жолында белгілі бір жүйе бол-
мағандықтан, олардың формаларын есте сақтауға тура келеді.
Ағылшын тілінде шамамен екі жүзден аса бұрыс етістік бар.
2.
Семантикасымен тығыз байланыста болатын синтаксистік
функциясына қарай барлық етістіктер ағылшын тілінде негізгі етіс-
тік, көмекші (структуралық) етістік және модаль етістіктер болып
топтастырылады. Құрылымдық етістіктер комекші жэне дәнекер-
леуші (байланыстырушы) етістік болып екі жанама топқа бөлінеді.
Негізгі етістіктер толық, дербес лексикалық мағынасы бар
жэне сөйлемде жай баяндауыш қызметін атқара алады. Бұл топқа
ағылшын тілінде
«sit, read, write, give, take, knit, live»
т.б. көптеген
етістіктер жатады.
79
Ираш Аманқызы Баймұратова
At English lesson we
read texts, write exercises
and
translate
sen
tences (Ағылшын тілі сабағында біз мәтіндерді оқимыз, жаттығу-
ларды жазамыз жэне сөйлемдерді аударамыз).
Көмекші етістіктер дегеніміз - өз алдына жеке лексикалық
мағынасы жоқ, тек сөз түрлендіруші ретінде ғана колданылатын
етістіктер. Сондықтан да олар сойлемде көмекші қызмет қана ат-
қарады. Олар аналитикалық формалар жасау үшін колданылады
жэне барлық уақытта негізгі етістіктермен тіркесіп келеді. Бұл
етістіктер етістіктің аналитикалык формасының бөлігі немесе
көбінесе грамматикалық морфема болып келеді, яғни, граммати-
калық морфемалар. Көмекші етістіктерге
«Ье»
етістігі (нақ осы
шакта жэне ырықсыз етіс формасында),
«do»
(белгісіздік осы шақ-
тың болымсыз жэне сұраулы түрінде),
«have»
(жедел откен шақ
формаларында),
«shall, will»
(келер шакта),
«should, would»
(етіс-
тіктің өткендегі келер шақ жэне қалау рай формасында) жатады.
Дәнекерлеуші (байланыстырушы) етістіктер озінің лексика-
лык мағынасын жархылай жоғалтқан жэне сойлемде күрделі
баяндауыштың құрамында келеді.
Asem is a nice girl
(Әсем — әдемі қыз).
Осындай күрделі баяндауышы бар сөйлемнің лексикалық ма-
ғынасын оның құрамындағы зат есім, сын есім, сан есім, етістік-
тен жасалған негізгі бөлігі береді. Әртүрлі контексте бір етістік
негізгі етістік, көмекші етістік немесе дэнекерлеуші етістік қыз-
метін атқарып, эртүрлі функцияда жұмсалуы мүмкін.
Everybody is here (Бэрі осында) (Негізгі етістік қызметін
атқарып тұр).
He is a student (Ол — студент) (Дэнекерлеуші етістік
қызметін атқарып тұр).
He is going to the university (Ол университетке бара
жатыр) (Комекші етістік қызметінде жұмсалып түр).
Модаль етістіктер етістіктің арнайы тобын құрайды. Олар іс-
эрекетті емес, адамның сол іс-әрекетке қатысын білдіретіндіктен,
яғни өзінің дербес лексикалық мағынасы болмағандықтан, негізгі
етістіксіз, жеке тұрып сойлем мүшесі қызметін атқара алмайды.
Барлық етістіктерге тэн іс-эрекетті, қимылды білдіретін модаль
етістіктер аз жэне олар, негізінен, модальдік мағынаны білдіреді
жэне негізгі етістіктер білдіретін іс-қимыл, эрекеттердің іске
80
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
асуын жэне оның орындалуына қатысты қабілетті, қажеттілікті,
міндеттілікті анықтайды. Яғни, сөйлемде негізгі етістікпен тірке-
сіп, күрделі баяндауыштың кұрамында келеді. Модаль етістік-
терге
«can, may, must, need, shall, will, should»
етістіктері жатады.
3.
Сөйлемнің бастауышы мен толықтауыш мүшесіне қатысты
барлық етістіктер (өзінен кейін тура толықтауышты қажет ететін)
сабақты (transitive) жэне салт етістіктер (intransitive) (толықта-
уышты қажет етпейтін) болып екіге бөлінеді.
Етістіктердің көпшілігі екі зат есімнен (не зат есімнің эквива-
лентімен) жасалған мүшемен, яғни етістік білдіретін іс-эрекеттің
иесі (бастауыш) және іс-әрәкеттің обьектісі толыктауышпен бай-
ланысады.
Кейбір етістіктер іс-эрекеттің иесін білдіретін (бастауыш
қызметін атқаратын) зат есіммен ғана байланысады.
«Paul came
and helped us»
деген сөйлемде
«read»
етістігі сөйлемде бастауыш
қызметін атқарып тұрған
«I»
есімдігімен жэне толықгауыш
қызметін атқарып тұрған
«them»
есімдігімен байланысып тұр.
«Translate»
етістігі тек қана бастауыш кызметін атқарып тұрған
«һе»
есімдігімен байланысып тұр.
«She goes to school»
деген сөйлемде де
«goes»
есімдігі толық-
тауыш қызметін атқарып тұрған
«school»
зат есім сөзімен байла-
нысып тұр.
Бірак та осы екі сөйлемдегі етістіктердің арасында
(«translate
the text», works at English»)
айырмашылық бар.
«Goes»
етістігі
сөйлемнің толыктауышымен «to» шьшауы арқылы байланысып
тұр. Сөйлемнің толыктауышымен тура байланысқан етістікті са-
бақты етістік дейміз. Басқаша айтқанда, өзінен кейін тура толық-
тауышты қажет ететін етістіктер.
We
have
English lesson (Бізде агылшын тілі болады).
Ал калган етістіктер салт етістіктер деп аталады. Сондай-ак
өзінен кейін тура толыктауышты кейде қажет ететін жэне кейде
кажет етпейтін етістіктер де бар. Мұндай етістіктерді сойлемдегі
жұмсалымына қарай салт эрі сабақты етістіктер дейді. Мұндай
етістіктерге
«read, write, see, feel, hear»
етістіктері жатады. Co-
нымен қатар бірінші магынасы салт етістік болатын, ал екінші
магынасына қарай сабақты етістік болатын етістіктер де бар.
Мұндай топқа
«sell, wear, work, walk»
т.б. етістіктері жатады.
81
Ираш Амащызы Баймұратова
Girls
wear
dresses (Қыздар көйлек киеді).
Woolen dress
wears
well (Мақтадан жасалған көйлек
жақсы киіледі).
Е с к е р т у . Әртүрлі контексте бірде салт етістік, бірде сабақты
етістік түрінде келетін етістіктер де бар. Мұндай екі топқа да жататын
етістіктердің қайсысы бірінші мағынасы, ал кайсысы оның екінші
мағынасы екенін ажырату қиын. Мұндай етістіктерге
«open, move, turn,
change»
т.б. жатады.
They’ll
move
to a new flat (Олар жаңа пәтерге көшеді).
The boat
moved
(Қайық қозғалды).
Е Т ІС Т ІК Т ІҢ Ш АҚ Ж Э Н Е АСП ЕКТ
КА ТЕГО РИ ЯСЫ
Уақыт (мезгіл) - барлық нәрсеге бірдей жэне ол тілге тәуелсіз.
Қимыл, іс-эрекет белгілі бір уақыт кеңістігінің аралығында бола
ды. Қимыл іс-әрекеттің үзіліссіз не алдағы уақытта орындалаты-
нына, орындалғандығына қарай уақытты, негізінен, үш бөлікке
яғни өткен, қазіргі (осы), алдағы (келер) уақытқа бөліп қарасты-
руға болады.
Өткен уақыт пен алдағы уақыт шексіз, ал қазіргі уақытты
өткен мен алдағы уақыт аралығын ажыратып тұратын белгі
нүктесі деп қарауға болады.
:
'
Шақ — уақытқа, мезгілге қатысты қолданылатын лингвисти-
калық атау жэне ол эртүрлі тілде түрліше болады. Әртүрлі тіл-
Дерді салыстырсақ, шак түрлері қимылдың, іс-әрекеттің, жай-
күйдің өткенде болғанын, қазір болатынын не болып жатқанын
не келешекте (алдағы уақытта) болатынын білдіреді. Сонымен
қатар шақ түрлері қимыл-әрекеттің откенде аяқталғанын, қазір
аяқталатынын, не алдағы уақытта аяқталатынын немесе алдағы
уақытта белгілі бір уақыт аралығында жүзеге асатын, жүретін
іс-әрекетті білдіреді. Ағылшын тілінде шақ формалары уақыт
пен аспектіні бірге қарастырады. Басқаша айтқанда, ағылшын
тіліндегі шақ формалары уақыт жэне аспект грамматикалық
категориялары аралас, бір-бірімен байланыста қарастырылады.
Шақ — іс-қимылдың уақытын, мезгілін білдіретін етістіктің
грамматикалық категорнясы.
82
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Өткен, осы жэне қазіргі, алдағы іс-әрекет, қимылды білдіретін
уакыттың негізгі түрлері ағылшын тілінде негізгі шақ топтары деп
аталады. Олардың белгісіздік және созылмалы шақ формалары
бар. Бұл шақ формадары абсолютті шақтар деп аталады. Ағылшын
тіліңде негізгі шақ формаларынан басқа жанама шақ формалары
да бар. Олардың қатарына жедел өткен шақ жэне жедел өткен
созылмалы шақ жатады. Жедел өткен шақ тобы іс-әрекеттің бол-
ган (өткен, осы жэне келер) уакытын көрсетпейді, олар сол іс-эре-
кеттің өткен, осы, келер шақтағы екінші бір әрекетпен байланыс-
ты (қатысты) екенін корсетеді. Сондықтан да жедел откен шақ
формалары қатыстық шақ категориясы болып табылады. Жоғары-
да атап өткендей, ағылшын тілінде шақ категориясы тек қана істің
уакытын, мезгілін ғана емес, сонымен қатар онын аспектісін де
(іс-эрекеттің қалай жүретінін, уақыт процесін) қарастырады.
Аспект - іс-әрекеттің қалай, (қандай жолмен) іске асатынын
көрсететін (білдіретін) етістіктің грамматикалық категориясы.
Негізгі жэне жанама шақ түрлері екі аспектіде беріледі:
Созылмалы аспект түрі іс-әрекеттің, қимылдың жүзеге асу
процесінің белгілі бір уақыт аралығында жүретінін не жүріп жат-
канын білдіреді, ал созылмалы емес аспект іс-эрекеттің процесін
емес, іс-әрекеттің жалпы ісүйін ғана корсетеді.
I
read
about it (Мен бұл жайлы оқимын) (Іс-эрекеттің
қалай жүрген процесін емес, жалпы күйін білдіріп тұр).
I
am still reading
about it (Мен бұл жайлы элі оқып
отырмын) (іс-әрекеттің қалай жүзеге асып жатқанын,
оның процесін көрсетіп тұр).
I said I
had read
about it (Мен бұл жайлы оқыганымды
айтқанмын) (іс-әрекеттің жалпы күйін білдіріп тұр).
I
have been reading
about it for a month (Мен бұл жайлы
бір айдан бері оқып жатырмын) (іс-әрекеттің қалай
жүріп жатқанын, процесін корсетіп тұр).
Ағылшын тіліндегі етістіктің шақ категориясында шақ пен
аспект бір-бірімен өзара тығыз байланыста қарастырылатындық-
тан, эрбір шақ формасы аяқгалған не аяқталмаған, созылмалы
не созылмалы емес аспект тұрғысында қарастырылады. Осыған
байланысты шак категориясы іс-әрекеттің уақытына жэне аспек-
тісіне катысты топтастырылады.
83
Ираш Амащызы Баймұратова
Шацтыц созылмалы емес
Шақтың созылмалы аспект
аспект түрі
түрі
Негізгі шац формалары
Белгісіздік осы шақ
Нақ осы шақ
Белгісіздік өткен шақ
Созылмалы өткен шақ
Белгісіздік келер шак
Созылмалы келер шақ
Жанама шац формалары
Жедел откен осы шақ
жедел созылмалы
Өткендегі жедел өткен шақ
жедел созылмалы
(Бұрынғы откен шақ)
жедел созылмалы
ЕТІСТІКТІҢ ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ
Етістікіің негізгі шақ формалары
Негізгі шақ формалары қимыл, іс-эрекеттің сол сөйлеп тұрған
уакытқа қатысты мезгілін білдіреді. Сөйлеп тұрған уақыт тұрғы-
сынан алып қарағанда, іс-эрекет өткенде, сол уақытта (кезде) не
алдағы уақытта жүзеге асуы мүмкін. Осыған қатысты ағылшын
тілінде етістіктің шақ категориясын осы шақ (белгісіздік және
созылмалы түрі), өткен шақ (белгісіздік жэне созылмалы түрі),
келер шак (белгісіздік жэне созылмалы түрі) деп үлкен үш топқа
бөлінеді.
.
-
..
Созылмалы емес шақ формалары
Белгісидік шақ тобы
Жалпы белгісіздік шақ тобы іс-эрекеттің нақты мезгілі атал-
май, көрсетілмей, эйтеуір бір өткенде осы уақытта не алдағы уа-
ісытта болатын, эдетке айналған, жаратылыста үздіксіз дағдылы
түрде болып түратын іс-әрекетті білдіреді. Белгісіздік шақ тобы
белгісіздік өткен шақ, белгісіздік осы шақ, белгісіздік келер шақ
болып үш жанама шақ түріне бөлінеді.
осы шақ
өткен шақ
келер шақ
84
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Белгісіздік осы мақ
Белгісіздік шақ тобының бірі ретінде белгісіздік осы шақ, күн-
делікті өмірде қайталанып тұратын, әдетке айналған не жара-
тылыста үздіксіз дағдылы түрде болып тұратын іс-әрекетті біл-
діреді. Белгісіздік осы шақ қимыл, іс-эрекетгі ғана білдіреді де,
оның қалай жүзеге асып жатқаны жайлы қамтымайды. Сондай-
ақ екінші бір әрекетпен не белгілі бір уақытпен байланысты да
қарастырмайды.
Белгісіздік осы шақтың жасалу жолы. Белгісіздік осы шақтағы
хабарлы сөйлем 3-ші жақтың жекеше түрінен басқа жак түрлері
негізгі етістік
«to»
шылауынсыз келген тұйық формасы арқылы
жасалады.
I
learn
English (Мен агылшын тілін үйренемін).
You
learn
English (Сіз агылшын тілін үйренесіз).
We
learn
English (Біз ағылшын тілін үйренеміз).
You
learn
English (Сіздер агылшын тілін үйренесіздер).
They
learn
English (Олар агылшын тілін үйренеді).
Жалпы сұрақ «to do»
көмекші етістігі мен негізгі етістіктің
«to»
шылауынсыз келген тұйық формасы арқылы жасалады.
Do
I learn English? (Мен агылшын тілін үйренемін бе?)
Do
you learn English? (Сіз агылшын тілін үйренесіз бе?)
Do
we learn English? (Біз агылшын тілін үйренеміз бе?)
Do
you learn English? (Сіздер агылшын тілін үйренесіздер ме?)
Do
they learn English? (Олар агылшын тілін үйрене ме?)
Арнаулы сүрац.
Арнаулы сұрақта сөйлемнің басында, ягни
көмекші етістіктің алдында сүрау есімдікгері келеді:
What language
do you learn? (Сіз қай тілді үйренесіз?)
What do
you do? (Сіз не істейсіз?)
How long do
they learn English? (Олар канша уақыт
агылшын тілін үйренеді?)
Why does
he learn English? (Ол неге агылшын тілін
үйренеді?)
How well does
she learn English? (Ол агылшын тілін қалай
үйренеді?)
Бастауышқа жэне бастауышқа катысты анықтауышқа сұрақ
койганда сөйлем мүшелерінің орны ауыспайды, ягни сұрау есім-
діпнен кеиін көмекші етістік келмеиді.
85
Ираш Аманқызы Баймұратова
Who
learns English? (Кім ағылшын тілін үйренеді?)
Whose
brother learns English? (Кімнің ағасы ағылшын
тілін үйренеді?)
S
Болымсыз сөйлем
«to do»
көмекші етістігінен кейін болым-
сыздық мағынаны білдіретін
«not»
сөзі жэне негізгі етістіктің
«to»
шылауынсыз келген тұйық түрі арқылы жасалады. (Болым-
сыздықты білдіретін
«not»
сөзі жеке-дара, дербес жұмсалмайды,
ылғи да көмекші етістіктен кейін келеді).
I
do not
learn English (Мен ағылшын тілін үйренбеймін).
You
do not
learn English (Сіз ағылшын тілін үйренбейсіз).
We
do not
learn English (Біз ағылшын тілін үйренбейміз).
They
do not
learn English (Олар ағылшын тілін үйрен-
бейді).
Щ
«Do not»
болымсыздық формасы қысқартылып
«don Ь>
болып
жазылып, [dount] болып оқылады.
Белгісіздік осы шақтың 3-tui жацта
жекеше түрінің жасалу жолы
Белгісіздік осы шақтың 3-ші жақта жекеше түрі хабарлы
сойлемде негізгі етістікке
«-s(-es)»
жұрнағы жалғану арқылы
жасалады. Ал сөйлемнің сұраулы, болымсыз түрлерінде көмекші
«do»
етістігіне
«-s(-es)»
жұрнағы жалғанып, негізгі етістік тұйық
түрінде
{«to»
шылауынсыз) келеді.
Хабарлы сөйлем түрі
He
learns
English (Ол ағылшын тілін үйренеді).
Marat
learns
English (Марат ағылшын тілін үйренеді).
It often rains in spring (Көктемде жиі жанбыр жауады).
Жалпы сұрац түрі
Does
he learn English? (Ол ағылшын тілін үйрене ме?)
Does
Marat learn English? (Марат ағылшын тілін үйрене ме?)
Does
it often rain in Spring? (Көктемде жиі жаңбыр жауа ма?)
Арнаулы сүрац түрі
Who
learns
English? (Кім ағылшын тілін үйренеді?)
Which o f you
speaks
English? (Сіздердің қайсысыңыз ағыл шын
тілін үйренесіз?)
86
Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
What language
does
he learn? (Ол қай тілді үйренеді?)
When
does
it rain? (Қай кезде жаңбыр жауады?)
Сөйлемнің болымсыз түрі
Marat
does
not learn English (Марат агылшын тілін үйренбейді).
She
does
not learn English (Ол ағылшын тілін үйренбейді).
It
does
not rain in winter (Қыста жаңбыр жаумайды).
Белгісіздік осы шақтың үіиінші жақ жекеше формасына
«-s (-es)» жүрнагының жалгану ережесі
•
Егер етістік дауысты («о» әрпінен басқа) дыбысқа не ұяң, үнді
дауыссыз дыбысқа бітсе, онда түбірге
«-s»
жұрнағы жалғанып,
дауысты жэне ұяң, үнді дыбыстан кейін үнді [z] болып, ал катан
дауыссыз дыбыстан кейін қатаң [s] болып оқылады.
The child plays (Бала ойнайды).
She cleans the room (Ол бөлмені тазалайды).
He reads the book (Ол кітап оқиды).
Asem speaks English well (Әсем ағылшынша жақсы
сөйлейді).
•
«о»
эрпіне бітетін етістікгердің түбіріне 3-ші жакта жекеше
түрінде
«-es»
жұрнағы жалғанады.
Marat
goes
to the cinema (Марат киноға барады).
She
does
her home work (Ол үй жұмысын орындайды).
•
«-s, -se, -ss, -sh, -ch, -X»
әріптеріне бітетін етістіктердің
түбіріне 3-ші жақтың жекеше түрінде
«-es»
жұрнағы жалғанып,
[iz] болып оқылады.
He washes his clothes (Ол киімдерін жуады).
•
«у»
эрпіне бітетін етістіктерге
«-s»
жұрнағы жалғанғанда
соңғы
«у»
әрпі
«і»
әрпіне ауысады.
The children cry (Балалар жылайды).
The child cries (Бала жылайды).
Белгісіздік осы шақтын қолданылуы
Белгісіздік осы шақ төмендегідей іс-әрекет, кимылды білдіру
колданылады
күйін бідціреті
бүл шақ формасында
87
Ираш Аманқызы Баймүратова
білдіретін
«now, at this time (moment) today, tonight, this minute,
morning, noon evening»
т.б. үстеулері келеді.
She
has
a cold (Оған суық тиеді).
I
think
Marat is well (Мен Мараттың жағдайы жақсы ғой
деп ойлаймын).
I
This flower
smells
good (Мына гүлдің иісі жақсы).
Does
he
understand
now what you ask for? (Сіздің нені
сұрағаныңызды ол енді түсіне ме?)
We
live
in Astana now (Біз қазір Астанада тұрамыз).
• Белгісіздік осы шақ ақиқат шындықты, табиғатта, жараты-
лыста үзілмей, дағдылы түрде болып тұратын іс-әрәкетті, про-
цесті білдіру үшін қолданылады жэне
«always, never, invariably»
үстеулері келеді.
Error is human (Адам қателеседі).
Water
boils
at 100 С (Су 100 градуста қайнайды).
Birds
fly
(Құс ұшады).
I Әдетке айналған үнемі (күнделікті) қайталанатын іс-әрекетті
білдіру үшін қолданылады. Мұндай іс-эрекеттерді білдіргенде іс-
эрекеттің мезгіліне қатысты
«always (never, usually) seldom, some
times, rarely, not ever, occasionally, often (not often, every, each)»
үстеулері келеді.
We have three classes everyday (Бізде күнде үш сабақ болады).
They always attend English club (Олар ылғи да ағылшын
тілі клубына барады).
• Белгісіздік осы шақ әдеби-көркем, музыка, драма, онер шы-
ғармаларын талқылағанда, оларға баға бергенде қолданылады.
Сондай-ақ бұрынғы откен заманда, өмір сүрген белгілі танымал
адамдардың айтып кеткен, жазып кеткен ой-пікірі, шығармалары
жайлы айтқанда қолданылады. Мүндай жағдайда
«skillfully, clev
erly, (incorrectly, clumsily, brilliantly, well, poorly (in) adequately,
properly, rightly, wrongly»
үстеулері келеді.
John Reed
exposes
the war skillfully in his book (Джон Рид
өзінің кітабында соғысты шебер әшкерелейді).
Darwin
presents
the development o f life from lower to
higher forms properly in his investigations (Дарвин өзінің
зерттеулерінде тіршіліктің ең төменгі сатысынан жоғары
сатысына дейінгі түрлерінің дамуын көрсетеді).
88
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
This story
describes
all the evils o f life truly (Бұл әңгіме
өмірдегі барлық келеңсіздіктерді шынайы суреттейді).
• Бір нэрсеге анықтама беру не түсіндіру үшін қолданылады.
Мұндай сөйлемдермен
«always, never, then, next, after, that»
үстеулері келеді.
He
never
misses classes (Ол ешуақытта сабақтан қалмайды).
We
always
do our home assignment (Біз ылғи да үй
тапсырмасын орындаймыз).
• Белгісіз осы шақ құрмалас сабақтас сойлемнің қүрамындағы
шартты, мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерде алдағы болуы мүмкін
іс-әрекетті болжай айтқанда қолданылады.
If the weather is fine, we shall go to the cinema (Егер aya-
райы жақсы болса, біз қаланың сыртына барамыз).
When Arnold comes they’ll do their homework (Арнолд
келгесін олар үй жүмысын орындайды).
• Белгісіздік осы шақ алдағы уақытта міндетті түрде болатын
не дағдылы іс-әрекетті білдіреді.
The plane leaves at 9:25 tonight (Үшақ кешкі 9:25-те
ұшады).
Our summer term begins in June (Біздің жазғы сессиямыз
маусымда басталады).
!
Белгісіздік өткен шақ
I I
Белгісіздік откен шақ сол сөйлеп тұрған уақыттан бұрын,
өткенде болған іс-әрекетті, қимылды білдіреді. Белгісіздік откен
шақта іс-эрекеттің мезгілі
«yesterday, the day before yesterday, last
week, last month, last year, last night, last time, last, three (two, four
years ) days ago, in 1968»
т.б. үстеулері арқылы беріледі.
Белгісіздік өткен шақтың жасалу жолы
Ағылшын тілінде барлық етістіктер белгісіздік өткен шақ фор-
масының жасалу жолына карай дұрыс етістіктер жэне бұрыс етіс-
тіктер болып екі топқа болінеді. Дұрыс етістіктердің откен шақ
формасы етістіктің түбіріне
«-ed»
жүрнағы жалғану арқылы жа
салады. Ал бұрыс етістіктердің өткен шақ формасы мен косемше
түрі (етістіктің түбірі озгереді) эртүрлі тәсілдер арқылы жасалады.
(Қосымшада бұрыс етістіктердің формаларының тізімі беріледі).
89
Ираш Аманқызы Баймұратова
Хабарлы сөйлем негізгі етістіктің (дұрыс етістіктердің) тү-
біріне
«-ed»
жұрнағы жалғану арқылы жасалады.
«-ed»
жұрнагы
етістіктің кандай дыбысқа бітетініне байланысты эртүрлі дыбыс-
талады:
'' *1
а) егер етістіктің түбірі дауысты дыбыс жэне ұяң дауыссыз
дыбыстарға бітсе, онда ([d] дыбысынан баска)
«-ed»
жұрнағы [d]
болып оқылады:
to play jj play
ed
(ойнау - ойнады)
to clean - cleaned (таз ал ay - тазалады)
ә) қатаң дауыссыз дыбыстардан кейін ( [t] дыбысынан баска)
«-ed»
жұрнағы [t] болып оқылады:
to finish — finished (аяқтау - аяқтады)
to miss - missed (қалу - қалды)
б) егер етістіктің түбірі [d] [t] дыбыстарына бітсе онда
«-ed»
жұрнағы [id] болып оқылады:
to translate - translated (аудару — аударды)
to last — lasted (жалғасу — жалғасты)
Сондай-ақ өткен шақтың
«-ed»
жұрнағының мынадай жалғану
ережесі бар:
а) егер етістік сөз соңында оқылмайтын
«е»
эрпіне бітсе, онда
түбір етістікке
«-ed»
жұрнағы жалғанғанда
«е»
эрпі түсіп калады:
to believe - believed (сену — сенді)
to live - lived (өмір сүру — өмір сүрді)
э) егер етістік
«у»
эрпіне бітсе, ал оның алдында дауыссыз
дыбыс тұрса, онда оған өткен шақтың
«-ed»
жұрнағы жалғанғанда
соңғы
«у»
эрпі
«і»
эрпіне ауысады:
to cry - cried (жылау - жылады)
to study — studied (оқу — оқыды)
б) егер түбір етістіктің соңгы дыбысы бір гана дауыссыз әріп-
тен тұрса, ал оның алдында қысқа дауысты дыбыс келсе, онда
етістікке өткен шақтың
«-ed»
жұрнагы жалганғанда сощ ы дауыс
сыз эріп екі еселенеді:
to stop — stopped (тоқтау — токтады)
to knit — knitted (тоқу — тоқыды)
Жалпы сұрақ
«to do»
комекші етістігінің өткен шақ формасы
мен
«did»
негізгі еп сп кп ң («to» шылауынсыз келген) тұйык түрі
арқылы жасалады. Көмекші етістік бастауыштың аддында тұрады:
Достарыңызбен бөлісу: |