62
нұқсан келтірмей), түсіп қалуы мүмкін. Сондай-ақ өзі айқындап
түратьт зат есімнен үтір арқылы ажыратылады. Мүндай конс
трукция ресми тілге тэн жэне ауызекі тілге қарағанда жазба тілде
көбірек қолданылады. Мүндай бағыныңқы сөйлемде
«who»
есім-
дігі адамга қатысты жұмсалады.
The man
who
wanted to meet you will come tomorrow
(Сізбен кездескісі келген кісі ертең келеді).
Басыңқы сойлемді толықтауыш бағыныңқылы сөйлеммен
байланыстыратын
«whom»
есімдігі сөйлемнің басында ешқашан
түсіп қалмайды.
I heard from my schoolmate whom I haven’t met for
two years (Мен екі жылдан бері көрмеген мектептес
досымнан хат алдым).
Шылау
«whom»
есімдігінің алдында тұрады. Ауызекі тілде
«whom»
есімдігінің орнына «who» есімдігі қолданылып, шылау-
лар сөйлемнің соңында келуі мүмкін.
The engineer for
whom
you are waiting will come soon (Сіз
күтіп отырган инженер жақында келеді).
«Which»
есімдігі затқа катысты қолданылады және сөйлемде
ешуақытта түсіп қалмайды.
They never got back the things which they’d reported stolen
(Олар өздері ұрланды деп хабарлаған заттарды қайтарып
алған жоқ).
Шылаулар
«which»
есімдігінің алдында түрады.
I remember well the plays,
to which
my father often took
me in my childhood (Бала кезімде әкем жиі алып барған
қойылымдар менің жақсы есімде).
Егер бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы
«give up, look fo r
ward to, put up with»
сияқты үстеулермен тіркескен (үстеу тіркесті)
етістіктерден жасалса
which
есімдігі озі айқындап түратын зат
есімнен кейін тұрады және
«which»
есімдігі бағыныңқы сойлемге
түгел қатысты болуы мүмкін.
We’ll have the party next Friday
which
is the day w e’ll
finish our project (Біз кешті келесі жүмада, жобамызды
аяқтайтын күні өткіземіз).
Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
___________
63
Ираш Аманқызы Баймүратова
БЕЛГІСІЗДІК, БОЛЫМСЫЗДЫҚ,
ЖАЛПЫЛАУЫШ, ҚАРСЫЛЫҚТЫ ЕСІМДІКТЕР
Бұл топқа жататын есімдіктердің құрылымдық, семантика-
лык жағынан ортақ жақтары бар. Атап айтқанда, олар бір түбір-
ден шыққан жэне жалпылама мағыналары да бар.
Белгісіздік есімдіктер
Белгісіздік есімдіктерге
«some, any»
жэне олардың күрделі
түрлері жэне зат есімдердің орнына қолданылатын
one
сөзі жагады.
«Some» және «any» есімдіктері
Бұл есімдіктер адамды («белгісіз біреу» деген мағынада), са
палык не сандық шамасы, мөлшері белгісіз затты білдіреді. Олар
көпше, жекеше саналатын, саналмайтын зат есімнің жэне көп
жағдайда сын есімнің орнына жұмсалады.
Some
are going in and
some
are going out (Біреулер ішке
кіріп барады, біреулер сыртқа шығып жатыр).
Some
people don’t like loud music (Кейбір адамдар қатты
әуенді ұнатпайды).
Someone
will tell you (Біреу сізге айтар).
You can take
any
books you like (Сіз өзіңізге ұнаған кез
келген кітапты алуыңызга болады).
Can
anyone
tell us the way to the museum? (Бізге біреу
мүражайға баратын жолды корсете ала ма?)
Is
anyone
in? (Іште біреу бар ма?)
Somebody
knocks at the door (Біреу есікті қағып тұр).
Бұл есімдіктер мағынасына қарай сөйлемнің белгілі бір ком
му никативтік типтерінде келеді.
«Some, any»
есімдіктері затты не адамды білдіреді.
«Some»
есімдігі болымды сөйлемде, ал
«апу»
есімдігі болымсыз не сұраулы
сөйлемде келеді. Соңцьщтан да
«some»
есімдігі жэне ол арқылы
жасалған
«somebody, someone, something, somewhere»
күрделі
есімдіктер, көбінесе жоғарыда аталғандай, хабарлы сөйлемде
қолданылады, ал
«апу»
есімдігі мен ол арқылы жасалған
«any
body, anyone, anything, anywhere»
күрделі есімдіктері болымсыз,
64
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
сұраулы жэне шартты бағыныңқылы сөйлемде келеді.
«Some»
есімдігі қазақ тіліне «кейбір, бірнеше, біраз» болып аударылады.
I have
some
English books at home (Менің үйде (біраз)
ағылшынша кітаптарым бар).
He had
some
difficulties with the translation o f the text
(Оған мәтінкі аудару біраз қиын болды).
Кейбір сөйлемдерде
«some, any»
есімдіктері ағылшын тілін-
дегі сөйлемдердің кұрылымына қарай міндетті түрде келгенмен,
қазақ тіліне (мағынасына қарай, әсіресе сұраулы, болымсыз сой-
лемдерде) аударылмайды.
Have you got
any
message for me? (Сіздің менде шаруаңыз
бар ма?)
Не hasn’t got
any
friends in this city (Оның бұл қалада
(ешқандай) достары жоқ).
I want
some
water (Менің су ішкім келіп тұр).
«Any»
есімдігі болымсыз
«hardly»
(эрең дегенде, зорға леген
де),
«without»
(болымсыздық мағына жасайтын шылау) деген
мағынаны береді.
’s new house (Ол өзінің досының
жаңа үйін зорға тапты).
He mustn’t take your book
without
any permission (Оған
сіздің кітабыңызды рұқсатсыз алуға болмайды).
Дегенмен
«some, any»
есімдіктерінің лексикалық мағынала-
рымен салыстырғанда, олар сөйлемнің коммуникативтік типте-
ріне айтарлықтай тәуелді емес.
«Some, any»
есімдіктері арқылы
жасалған күрделі есімдіктер сұраулы сөйлем, өтініш не шақыруды
білдіретін сұраулы сөйлемде де кездеседі. Сондай-ақ
«yes»
(иә)
деген жауап алатын сұраулы сөйлемде де қолданылады.
May I have
some
more paper? (Маған тағы біраз қағаз
алуға бола ма?)
Will you give me
some
bread? (Маған нан бересіз бе?)
There comes
some
voice from the next room. (Көрші
бол мед ен дауыс шығады).
Is there
somebody
in it? (Онда біреу бар ма?)
«Апу»
есімдігі жэне одан жасалган туынды күрделі есімдіктер
болымды сойлемде «кез келген» деген магынаны білдіреді.
Any
lawyer knows it (Мұны кез келген заңгер біледі).
65
Ираш Аманқызы Баймұратова
You can take any o f these pictures you like (Сіз суреттердің
өзіңізге ұнаған кез келгенін алуыңызға болады).
Anybody
can do it (Мұны кім болса да (эркім) істей
алады).
- ■'
»• •
ч
щ
He can choose
anything
in this shop (Ол бұл дүкеннен нені
болса да (кез келген нәрсені) таңдауына болады).
Мына сөйлемдердің мағынасын салыстырып карасақ, осы екі
сөйлемде олардың мағынасы екі түрлі:
We must do
something
about it (Біз бұған бірдеңе істеуіміз
керек).
You may ask
any
questions about it (Сіз бұл жөнінде кез
келген сұрақ қоюыңызға болады).
«Body, one»
сөздері арқылы жасалған күрделі белгісіздік
есімдіктері адамға қатысты, ал
«thing»
сөзімен тіркесу арқылы
жасалған есімдіктер затқа қатысты қолданылады. Олармен бірге
«else»
сөзі тіркесіп келуі де мүмкін.
Somebody
will help you (Біреу сізге көмектеседі).
She’s going out with
someone
(Ол біреумен далаға шығып
бара жатыр).
He wrote
something
in his notebook (Ол дәптеріне
бірдеңені жазды).
.j
»•
і
«Body, one»
сөздері арқылы жасалған күрделі есімдіктері ілік
септігінің формасында да (тэуелдеу есімдігі формасында) келуі
мүмкін.
He isn’t responsible for
anybody’s
mistake (Ол біреудін
қатесіне жауапты емес).
You can’t simply violate
anyone s
right (Сіз біреудің кұкын
бұза алмайсыз).
«Someone, anyone»
есімдіктері нақты мағынаны білдірсе,
«somebody, anybody»
есімдіктері жалпы мағынаны білдіреді жэне
ешуақытта
«of»
шылауымен тіркесіп келмейді.
Someone
would agree to come (Әйтеуір біреу келуге
келісер еді).
-
-
Does
anyone
(one o f you) offer you
any
help? (Біреу (біреу-
міреу) сізге көмегін ұсынған жоқ па?)
Will
anyone
have ice-cream? asked the waitress. (Кім
балмұздақ жейді?/Біреудің балмұздақ жегісі келе ме?)
Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
«Опе» есімдігі
«One»
есімдігі зат есім қызметінде жұмсалады.
«Опе»
есімдігі
жалпы мағынада адамға қатысты немесе алдыңғы сөйлемде ай-
тылған зат есімнің орнына қолданылады.
One
must know such a thing (Әркім мүндай нэрсені білуі
керек).
Everybody may express
one’s
ideas (Әркім оз ойын айтуға
болады).
Осы мысалдарда корсетілгендей
«опе»
есімдігі тәуелдік фор-
масында да келеді. Дегенмен
«опе»
белгісіздік есімдігі коп қол-
данылмайды, кобінесе ауызекі тілде жалпылама мағынада
«уои»
есімдігі көп қолданылады.
«One must know it»
деп айтуға болады, бірақ көпшілік жағдайда
оның орнына
«you must know it»
келеді. Бүл жерде
«уои»
есімдігі
накты бір адамға қатысты айтылмайды,
«опе»
есімдігінің орнына
жұмсалады.
«One»
есімдігінің ілік септік формасы көптеп қолданылады.
It isn’t polite to interrupt
one’s
speech (Біреудің сөзін болу
(эдептілікке) сыпайыгершілікке жатпайды).
It is a pity to waste
one’s
time doing useless things (Уақытын
пайдасыз нэрсеге жоғалтқан өкінішті нәрсе).
Алдында анықтауышы бар зат есімнің орнына жұмсалғанда
«опе»
есімдігі адамға да, затқа да қатысты жұмсала береді жэне
көппіе түрінде де келуі мүмкін.
There were different colours o f scarves, but she chose the
blue
one
(Шалғының сан алуан түрі болды, бірак ол
олардың ішінен көк түсін таңдады).
All the members o f the family are in the sitting room, but
little
ones
are out (Отбасының барлық мүшесі үлкен
бөлмеде, бірақ балалар жоқ).
Бір нәрсені салыстырғанда немесе екі заттың бірін таңда-
ғанда, «one/ones» есімдігі алдыңғы сөйлемде аталған зат есімнің
орнына жүмсалып, сілтеу есімдігінен кейін түрады. Бірақ мұндай
жағдай тек қана сілтеу есімдігінен кейін сын есім келгенде кез-
деседі.
That seat is occupied; take
this (one)
(Анау орын бос емес,
мүнда отырыңыз).
67
Ираш Аманцъізы
Баймүратова
Don’t take those pencils; but
these (ones)
(Анау
қарындаштарды алмаңыз, мыналарды алыңыз).
I want a pencil. I ’ll choose
this green one
(Маған қарындаш
керек. Мен мына жасылын алайын).
You can have the warm gloves (Сіз жылы қолғапты
алуыңызға болады).
He’ll have
these thin ones
(Ол мына жұқаларын алады).
Алдыңғы сөйлемдегі зат есімнің орнына айқындауыш қызме-
тінде жұмсалғанда «опе» есімдігімен бірге
«the»
артиклі келеді.
You can take another ruler,
the one
that on the table (Сіз
үстелдің үстіндегі басқа сызғышты алуыңызға болады).
Болымсыздық есімдіктері
Белгісіздік есімдіктердің көбісінің болымсыз эквиваленттері
бар:
some
—
no, none; o n e -n o one, none; something - nothing, none;
somebody, someone - nobody, none.
Болымсыздык есімдіктері зат есімнің орнына
«попе, по - one,
nobody, nothing»,
сын есімнің орнына
«по»
есімдігі колданылады;
«neither»
есімдігі зат есімнің де, сын есімнін де орнына қолда-
ныла береді. Қазіргі агылшын тілінің ережесіне сай, сөйлемде
тек бір ғана болымсыздық формасы болатындықган, хабарлы
сөйлемде болымсыз есімдіктер болымсыздык магына жасау үшін
колданылады. Сондыктан да олар болымсыз етістік пен
«any»
тіркесінің баламасы болады.
I have not
any
books - I have not
any.
I have no books. — I
have
none
(Менің кітабым жок).
He doesn’t like
any
oranges. - He doesn’t like
any. -
He likes
no oranges. - He likes
none
(Ол апельсинді жек көреді).
Жоғарыда келтірілген сөйлемдерде көрсетілгендей,
«попе»
есімдігі болымсыз етістікті тіркестің эквиваленті бола алады.
I have
no
objections to it. — I have
none
objections to it
(Менің бұган еш карсылыгым жоқ).
«None»
есімдігі етістіктермен жекеше, көпше түрінде де
тіркесе алады.
None
o f suggestions is/are acceptable (Бұл ұсыныстардың
ешкайсысы да тиімсіз).
68
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Болымсыздық етістіктердің жанды жэнс жансыз заттарға
катысты қолданылу ерекшеліктері бар;
«nobody, no one»
есімдік-
тері адамға қатысты,
«nothing»
есімдігі затқа қатысты қолданы-
лады.
Nobody
knows the reason o f it (Мұның себебін ешкім де
білмейді).
\
No one
knew his address (Оның мекенжайын ешкім де
білмейді).
I’ve got
nothing
to read (Менде оқитын ештеңе жоқ).
«Nobody, no one»
есімдіктеріне ілік септігінің жалғауы жалға-
нады.
Nobody’s
idea is accepted. (Ешкімнің де кеңесі (ақылы)
қабылд анбады).
No one’s
right must be violated. (Ешкімнің де кұқығы
бұзылмау керек).
«Neither»
болымсыздық есімдігі
«none o f the two»
(«екеуінің
де ешқайсысы» деген мағына береді. Бұл есімдік адамға да, затқа
да қатысты қолданыла береді).
He could take part in
neither
competitions (Ол жарыстың
ешқайсысына да қатыса алмады).
The old man spoke long but
neither
interrupted him (Қарт
кісі көп сөйледі, бірақ оның сөзін ешқайсысы да болген
жоқ).
Жалпылау есімдіктері
Жалпылау есімдіктеріне
«all, both, either, each, every»
жэне
олардың күрделі тіркестері
«everyone, everybody, everything»
сөздері жатады. Олардың көпшілігі жанды-жансыз затқа катыс
ты бірдей қолданыла береді.
«Everyone, everybody»
есімдіктері
ілік септігі формасында қолданылады. Бұл топқа жататын
«all,
both, each, either, everybody, everyone»
есімдіктері зат есімнің
орнына, ал
«all, both, each, either, every»
есімдіктері сын есім-
нің орнына қолданылады. Жалпылау (топтау) есімдіктерінің
белгісіздік және болымсыз есімдіктерінен айырмашылығы -
олар сөйлемнің кез келген коммуникативтік типтерінде келе
бермейді.
69
Ираш Аманқызы Баймұратова
«All» есшдігі
«АН»
есімдігі жалпылама («бэрі, түгел, бүтін, күллі» деген)
мағынаны білдіреді. Зат есімнің қызметін атқарғанда адамға
қатысты қолданылады жэне етістіктің көпше түрімен тіркеседі.
Жалпы мағынаны білдіргенде затқа қатысты етістіктің жекеше
түрімен келеді.
All
went away (Бэрі (барлық адам түгел) кетіп қалды).
All
sent in time (Бэрі уақытында жіберілді).
Сын есім қызметін атқарғанда, саналатьга, саналмайтын зат
есімдермен де тіркесіп келеді жэне де кажетті жағдайда белгілі
артикльмен келген зат есімнің алдында да тұруы мүмкін.
All
the students took part in the conference (Конференцияға
барлық студенттер қатысты).
All
countries support it (Бұны барлық елдер қолдайды).
Сондай-ақ
«all»
есімдігі эмфатикалық мағына беру үшін, жік-
теу жэне сілтеу есімдіктерімен бірге қолданылады.
They
all
saw it (Мұны олардың бэрі көрді).
Any
citizen o f Kazakhstan knows that (Оны
Қазақстанның барлық азаматы біледі).
«Both, either» есімдіктері
Бұл есімдіктер екі адам не зат жөнінде айтқанда қолданыла-
ды. Сондықтан бұл есімдіктер саналатын зат есімдердің орнына
жұмсалады. Олар зат есім, сын есім қызметін атқара алады. Бұл
есімдіктердің арасында мағынасы жағынан айырмашылық бар.
«Both»
есімдігі
«all»
есімдігі сияқты жалпылама, топтастыру
(біріктіру) мағынасын береді.
They
both
arrived (Олар екеуі де келді).
I like
both
these flowers (Маған бүл гүлдердің екеуі де
ұнайды).
You both were invited (Сіздердің екеуіңізді де шақырды).
«Both»
есімдігі
«we, you, they»
жіктеу есімдіктерімен бірге
эмфатикалық сөз ретінде де қолданылады.
We
both
recognized Sam at once (Біз екеуміз де Сэмді
бірден таныдық).
They are
both
must help Marat (Олар екеуі де Маратқа
көмектесуі керек).
70
Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
жалпылама
екі адамға не затқа қатысты жинақтау мағынасын емес, кері-
сінше, оларды бір-бірінен жекелеп не бір-біріне тәуелсіз, оқшау
мағынасында көрсетеді.
«Either»
есімдігі
«апу»
есімдігі сияқты
«кез келген» деген мағынаны бщдіріп, тек екі адамга не екі затқа
қатысты жұмсалады. Ягнн,
«any o f two»
— «екеуінің (кез келген)
біреуі» деген магынаны береді.
Which
түсін
едіңіз? (Қайсысы болса да жарайды).
You can choose either dress (Сіз қайсысын таңдаймын
десеңіз де еркіңіз).
He chose either o f them (О л олардың екеуін де таңдады).
On either side o f the street we saw advertisement boards (Біз
көшенің екі жақ бетінде де жарнама тақтасын көрдік).
«Ьасһ, every» есімдіктері
Семантикасы жагынан бұл екі есімдіктің ортақ жақтары көп.
Қазақ тіліне бұл есімдіктер «эрбір, эр» болып аударылады. (Қазақ
бұл
жалпының
білдіреді және зат есімнің де, сын есімнің де орнына қолданыла
береді.
«Every»
есімдігі жалпылама магына береді жэне тек қана
сын есімнің қызметін аткарады.
carrying
алып
келе жатты).
Every (or each) student must take entrance test (Әрбір
студент (оку орнына) түсу сынагын тапсыруы керек).
Жогарыда корсетілгендей,
«еасһ»
есімдігі екі не одан да коп
адамга немесе затқа катысты қолданыла береді. Ал
«every»
есімді-
гі саны оте аз адамга не затқа қатысты қолданылмайды.
«Every»
есімдігінің жалпылама магынасы
«еасһ»
есімдігінің жекелеу ма
гынаны білдіретінін төмендегі сөйлемдерден анық байқаймыз.
He tried to spend
every
hour o f his life meaningfully from
his childhood (Ол жас кезінен-ак өзінің өмірінің эрбір
сагатын мазмұнды өткізуге тырысатын).
71
Ираш Аманқызы Баймұратова
Each
month for a year he used to visit the orphan-house (Ол
жылдың әрбір айында (ай сайын) жетімдер үйіне барып
тұратын).
«Everyone, everybody»
есімдіктері
(all (the) people)
«барлык
халық, адамдар» деген мағынаны білдіреді. Бұл есімдіктердің
арасында мағынасы жағынан айырмашылық жоқ. Екеуінен кейін
де етістік жекеше түрінде келеді.
Everybody
will come (Бэрі келеді).
Everyone
is informed about it (Бұл жөнінде бэріне хабар
берілді).
Адамға қатысты жұмсалатын барлық күрделі есімдіктер сияқ-
ты,
«everyone, everybody»
есімдіктері де ілік септігі формасын
қабылдай алады.
It is
everyone’s
responsibility to do one’s job seriously (Өз
жұмысын тиянақты атқару - эркімнің жауапкершілігі
болып табылады).
«Everything»
есімдігі «бэрі, барлық нәрсе» деген мағынаны
береді жэне одан кейін етістік жекеше түрінде болады.
Everything
will be ready for the tomorrow’s trip (Ертеңгі
саяхатқа бэрі дайын болады).
ОРТАҚ ЕСІМДІКТЕР
Есімдіктердің бұл түріне қосарланып келетін
«each other
жэне one another»
есімдіктері жатады. Бұл есімдіктер екі не одан
да коп адамдардың арасындағы ортақ катынасты білдіру үшін
колданылады. Бұл екі есімдік бірінің орнына бірі ауысып қол-
даныла береді.
You and I support
each other
(Сіз бен мен бір-бірімізді
қолдаймыз).
We work together, helping
one another
(Біз бірімізге қол
ұшын беріп бірге еңбек етеміз).
They promoted
one another
in business and achieved great
successs (Олар іскерлікте бірін-бірі демеп, жетістікке
кол жеткізді).
The little children held
one another
by hands and danced
(Кішкентай балалар бірінің қолынан бірі ұстап биледі).
Сондай-ақ бұл есімдіктер ілік септігінде де колданылады.
Достарыңызбен бөлісу: |