Қырық жыл қырғын болса да

429

3.  Екі  жолды  ММ-дің  бір  жолын  түсіріп  айтуға  байланысты 

пайда болған инварианттар:

Атадан ұл туса игі еді,

Ата жолын қуса игі еді

«Атадан ұл туса игі» деген. 

Мына Тәкежан, Ысқақ, 

Шұбарға алғысымды айтамын. 

(М. Әуезов. Абай жолы, IV т., 

360-6.)

Тұяғы бүтін тұлпар жоқ,

Қанаты бүтін сұңқар жоқ

«Тұяғы бүтін тұлпар жоқ» 

де ген. Кемшіліксіз пенде 

бар ма бұл жалғанда...(М. 

Мағауин. Қиядағы қыстау, 

243-6.)

Елу жылда ел жаңа,

Жүз жылда қазан [жаңа]

«Елу жылда ел жаңа» деген. 

Бүгінгі өмірді кешегімізбен 

салыстыруға бола ма?... 

(«Қ.Ә.», 21. V. 82)

5.  Қосалқы компоненттермен кеңейтілген инварианттар:

Өшкен жанбайды,

Өткен оралмайды

«Өшкен жанбайды, жанса 

– басқа от, өткен оралмайды, 

оралса – басқа сәт... (М. Мағауин. 

Қиядағы қыстау, 148-6.)

Құл жиылып бас болмас,

Құм жиылып тас болмас 

(арх.)

Сонда Бөкен би: «Құл 

жиылып бас болар, біріктіретін 

құдайы болса, құм жиылып тас 

болар, кіріктіретін ылайы болса»,– 

деген екен. (Н. Әбуталиев. 

Қайран Нарын, 82-83-6.)

Жиен ел болмас,

Желке ас болмас

Жиен неге ел болмасын, 

малды болса,

Желке неге ас 

болмасын,майлы болса. (Фольк.)

430

6.  Бірнеше  ММ-дің  тоғысуынан,  жымдаса  қабысуынан  туған 

инварианттар:

Сақалын сатқан кәріден,

Еңбегін сатқан бала 

артық

Күріш арқасында күрмек 

су ішер

Орекең... «Қой, балам, масыл 

болып, сақалымды сатып, күріш 

арасына шыққан күрмек секілді 

болмайын, отарымды басқа 

біреуге өткізейін» – де ген пікірге 

нық бекінді. (М. Жылқыайдаров. 

Әке жолын қуғандар, 25-6.) 

Қара арғымақ қартайса,

Қарға адым жер мұң 

болар

Жантас үзеңгіге шірене 

көтеріліп қойып, мысқылды 

күлкімен сөйледі: -Еһ-еһ, қара 

арғымақ қартайып, қарға адым 

жер мұң болған екен десем, бала 

бүркіттей барлап ұшып жүрген 

тәрізің бар ғой, сірә? (Ж. Тілеков. 

Жоңғар даласында, 168-6.)

Баба бүркіт барлап ұшар,

Бала бүркіт парлап ұшар

Авторлық, стильдік инварианттардың бұдан басқа да түрлері болуы 

ықтимал.  Олардың  жасалуында,  жоғарыда  айтылғандай,  белгілі  бір 

шаблон,  трафарет  немесе  заңдылық  жоқ.  Дегенмен,  солай  бола  тұрса 

да,  дәстүрлі  тұрақтылыққа  ие,  әбден  қалыптасқан  мақал-мәтелдердің 

өзгеріп,  инварианттық  жағдайда  қолдануында  өзіне  тән  ерекшеліктің 

байқалатынын  көреміз.  Ол  –  тұлғалық  өзгерістерге  душар  бо лып,  әр 

қырынан бір көрініп, әр жерден бір белес беріп, немесе бір жерге келіп 

шоғырлана қалатын мақал-мәтелдің барлық жағдайда басын қосып, оның 

номинативтік  қалпын  сақтауға  негіз,  дәнекер  болып  отырған  мағына-

мазмұн тұтастығы, логикалық тұжырыммен қабысып келетіні баршаға 

мәлім, таныс, етене образ, өмір ситуациясы, ортақ тәжірибе.

Айта  кететін  бір  жағдай,  қазақ  мақал-мәтелдерінің  қалыптасқан 

дәстүрлік  тұлғасының  өзінде  де  әр  түрлі  семантика-структуралық  ва-

рианттар  болып  тұрады.  Ал  авторлық,  стильдік  т.  б.  инвариант тардың 

бұл  құбылыстан  табиғаты  мүлде  бөлек.  Тіл  тәжірибесінде  бұл  екеуі-

нен  өзгеше  қолданыс  тағы  бар.  Ол  –  мақал-мәтелдерді  бұзып  қолдану. 

Мақал-мәтелдердің жалпы мағынасына, қалыптасқан бейне, логикалық 

тұжырымға нұқсан келтіретін инварианттық өзгерістерді біз оларды бұ-

зып қолдану деп есептейміз. Мәселен, бір газеттен «Адам көркі – мата» 

демекші, мұндағы әрбір жас шебер өзі тіккен киімнің кез келген адамға 

431

жараса кетуін қандай қалайды десеңізші! – деген сөйлем оқыдық. Автор-

дың айтайын деп тұрғаны бәрімізге де түсінікті. Бірақ осындағы мақалдың 

инварианты бұзылып айтылып тұр, яғни «шүберек»-тің орнына «мата»-ны 

қойған. Бұл екі сөздің мағынасы, әрине, жақын. Дегенмен олар дәл осы-

лай қолдануға келмейді, өйткені бұл мақалдың негізгі дәстүрлік тұлғасы: 

Адам  көркі  –  шүберек,  ағаш  көркі  –  жапырақ.  Дәл  болмаса  да  оның 

компоненттері  ұйқасқа  кұрылған.  Ал  «мата»-ны  «шүберек»-тің  орнына 

қойып айтуға болмайды. Осыған байланысты қырғыз тілшілерінің айтып 

жүрген бір күлкілі әңгімесі ойға оралады: тіл мамандарының біреуі қы-

рғыз тіліндегі бақал деген сөзді орысшасына ыңғайлап бакалея түрінде 

айтуды ұсынады. Сонда екінші бір тілші тұрып: «олай өзгерткенде мына 

қырғыз мақалын – Базар көркі бакалея, Жігіт көркі сақалея деп айтуға 

тура келеді» деп таласты тоқтатқан екен.

Мұндай мақал-мәтелдерді бұзып қолдануға қарсы күрес ашу қажет.

Қазақ ССР ҒА Хабарлары. Филология сериясы, 1982. № 3. 1-6 б.

 (Ғ. Тұрабаевамен бірге)

Компаративные зоофразеологизмы, связанные 

со скотоводством, в казахском языке

Компаративные  фразеологизмы,  образованные  с  помощью  аффик-

сов  –-дай/-дей,  в  тюркском  фразеологическом  фонде  занимают 

значитель ное  место.  Эти  типы  фразеологизмов  наблюдаются  во  всех 

сферах  функционирования  языка,  и  в  этом  отношении  аффикс  –  дай/-

дей  (с  вариантами)  является  как  бы  универсальным  и  семантически 

индифферентным.  Однако  в  плане  образно-фоновой  мотивации  среди 

других  пред метно-тематических  групп  зоофразеологизмы,  связанные 

со  скотоводством,  в  казахском  языке  занимают  особое  место  по  ряду 

объективных  причин.  Главной  из  них  является  то,  что  в  этой  категории 

ФЕ  в  казах ском  языке  сказывается  многовековой  опыт  носителей  языка 

по  выращиванию  домашнего  скота  и  уходу  за  ним,  использованию  скота 

в качестве средства передвижения, продуктов питания, а также сырья для 

изготовления одежды и домашней утвари.

Фразеологизмы,  связанные  со  скотоводством,  в  большинстве  своем 

относятся  к  древним  пластам  языка;  этим,  пожалуй,  и  объясняется 

обыденность для носителей языка их семантического содержания и широта 

функционального  использования.  Здесь,  как  и  в  любой  сфере  языка,  на 

процесс  образования  фразеологизмов  непосредственно  воздействуют 

экстралингвистические факторы. Применительно к изучаемому объекту это 

прежде всего особенности кочевого и полукочевого образа жизни казахского 

этноса в прошлом.

432

В  отношении  содержания  фразеологизмы  делят  на  натуральные  и 

конвенциональные.  Фразеологизмы,  которые  мы  собираемся  рассмот реть, 

относятся  к  категории  натуральных.  О  природе  их  С.  Скорупка  пишет: 

«Натуральные  фразеологизмы  возникают  спонтанно,  независимо  друг 

от  друга  в  разных  языках,  так  как  они  имеют  общую  основу,  свя занную  с 

наблюдениями человека за природой: ее явлениями, жизнью и поведением 

животных, в общих физиологических и психологических признаках человека, 

в общих условиях развития; этим обусловлены об щие законы, по которым в 

лексемах развиваются переносные значения, которые становятся исходными 

при образовании фразеологизмов»

1

.

В  нашем  конкретном  случае  все  виды  и  породы  домашних  живот ных 

ассоциируются в сознании носителей языка с чем-то схожим в человеческом 

поведении,  внешности,  характере  и  свойствах.  Так,  напри мер,  верблюд 

представляется  животным  надменным  и  степенным,  ло шадь  олицетворяет 

благородство, силу и выносливость, овца – кротость, серость и податливость, 

коза – хлопотливость, беспокойство, корова – неряшливость и невозмутимость 

и т. д. Об этих же и некоторых других особенностях домашних животных 

красноречиво говорят существующие в казахском фольклоре определения и 

оценки, данные им пастухами и табунщиками: Жылқы бактым – жорғалаттым, 

Түйе бақтым – түйме тақтым, Қой бақтым – қоңырау тақтым, Ешкі бақтым 

– еңіреп бақтым, Сиыр бақтым – сыйдаң қақтым... Перевод: Пас я лошадей 

– довольст вовался их иноходью, пас я верблюдов – пользовался уважением 

(досл. «пришивали мне пуговицы»), пас я овец – пользовался известностью 

(досл. «привешивал себе колокольчики»), пас я коз – натерпелся горя (досл. 

«ходил со слезами»), пас я коров – не успевал за ними бегать.

Подобная  характеристика,  отражающая  в  себе  многовековой  опыт 

кочевого  общества,  его  наблюдения  за  поведением  и  нравом  домашних 

животных, в данном случае содержит лишь отдельные особенности, ко торых 

значительно больше. Они часто переносятся на человека, его деятельность, 

поступки,  выступая  в  качестве  семантического  стержня  соответствующих 

фразеологических единиц. Ср.: жылқы мінез – досл. «человек лошадиного 

характера» – речь здесь идет о выносливости и способности этого животного 

быстро восстанавливать свои силы, но уже по отношению к человеку; қойдан 

қоңыр «смирный, ничем не примеча тельный [человек]» – досл. «серее овцы»; 

нар атандай «как одногорбый холощеный верблюд» – обычно употребляется 

по  отношению  к  человеку,  обладающему  дюжинной  силой  и  крупной 

комплекцией тела; сыйыр сипағанды білмейді – досл. «корова остерегается 

человека,  не  понимает,  что  он  ее  хочет  погладить»  –  употребляется  по 

1  Skorupka  St.  Idiomatysmy  fraseologiene  w  jesuky  polskim  ich  genesa||  Славянская 

фразеология. М., 1958. Т.3. С.125.

433

отношению  к  людям,  которые  не  понимают  добра,  не  ценят  добрых 

человеческих намерений.

Таким образом, компаративные зоофразеологизмы как в отдельно сти, так 

и в предметно-тематической группе образуют в языке опреде ленную образно-

фоновую  основу,  которая  по  своему  содержанию  и  се мантической  структуре 

может  быть  общей  для  многих  родственных  и  даже  неродственных  языков 

или остаться в рамках лишь одного языка. Эта особенность образно-фоновой 

основы зоофразеологизмов учеными объясняется, с одной стороны, общностью 

истории и культуры, взглядов и верований, а с другой – обособленностью или 

самостоятельностью ис торического развития того или иного народа.

Остановимся подробнее на компаративных фразеологизмах, образованных 

с  помощью  аффиксов  -дай/-дей,  -тай/-тей.  Дело  в  том,  что  именно  в  этой 

конструкции  фразеологизмов  мы  находим  прямую  связь  между  миром 

человека  и  миром  животных,  а  сравнительная  форма  -дай/-дей  постоянно 

подчеркивает  непосредственность  этой  связи.  Слож ный  мир  человека 

довольно  красочно  и  образно  характеризуется  путем  сравнения  его  с 

животным миром, представленным в языке любого на рода во всем богатстве 

и разнообразии. Эту мысль подчеркивают многие ученые. Так, Р. М. Вайнтруб 

отмечает,  что  «фразеология,  включающая  в  себя  названия  фауны,  как  и 

соматическая  фразеология,  составляет  во  фразеологическом  составе  любого 

языка  значительный  пласт»

2

.  «Если  всю  русскую  фразеологию  разделить  по 

тематическим группам, – пишет В. М. Мокиенко, – то образов, заимствованных 

в ней из животного ми ра, окажется больше всего. Это еще одно свидетельство 

того, что фра зеология – историческое зеркало жизни общества»

3

.

Сравнение в широком смысле этого слова –это результат сопоставления 

двух предметов или явлений на основе их сходства по какому-ли бо из признаков. 

Сущность компаративной конструкции фразеологиз мов на -дай/-дей заключается 

не только в ее своеобразной трафаретной структуре, но и в семантике и образно-

фоновой  основе  ассоциативных  представлений,  придающих  ФЕ  особую 

эмоционально-экспрессивную окраску.

Согласно  мнению  А.А.  Потебни,  «сравнение  как  категория  формальной 

логики  предполагает  наличие  трех  элементов:  а)  понятие,  которое  требует 

пояснения;  б)  понятие,  которое  служит  для  пояснения;  в)  посредствующий, 

связывающий  элемент,  служащий  «мостиком»  между  двумя  понятиями... 

Это  общее  между  вновь  познаваемым  и  прежде  познанным  называется  по 

латыни  tertium  comparationis,  то  есть  третье  сравнение,  третья  величина  при 

двух  сравниваемых»

4

.  Конкретное  приложение  этой  концепции  сравнения  к 

2   Вайнтруб Р.М. Опыт составления соматической фразеологии в славянских языках// 

Вопросы фразеологии. Самарканд, 1975. Т. 9. С. 159.

3   Мокиенко В.М. В глубь поговорки. М., 1975. С.73.

4   Потебня А.А. Из лекции по теории словесности. Харьков, 1905. С. 540. 

434

фактам тюркских, в том числе казахского, языков и дальнейшее его развитие 

мы  обнаруживаем  в  специальном  исследовании  Т.К.  Конырова,  где  он 

рассматривает также три необходимых элемента сравнительной конструкции: 

а) предмет сравнения (условно обозначенный именем [А], б) образ сравнения 

[В], в) основания сравнения [С] и показателя сравнения [m]

5

, которые образуют 

формулу: А+Вm+C. 

Надо сказать, что рассматриваемые ниже зоофразеологизмы сравнительной 

конструкции  при  показателе  сравнения  -дай/-дей  теоретически  полностью 

укладываются в эту формулу. Однако в практической реализации устойчивой 

компаративной  конструкции  в  зависимости  от  наличия  тех  или  иных 

компонентов проявляется немало особенностей. 

Компаративные зоофразеологизмы в казахском языке по структуре можно 

разделить на однокомпонентные, двухкомпонентные, трехкомпонентные, хотя 

этот принцип классификации отличается некоторой условностью: элемент С, 

являющийся основанием сравнения, довольно часто выражается имплицитно, 

элемент А (предмет сравнения) выступает только в контексте

6

,  тогда как элемент 

В  (образ  сравнения)  с  показателем  сравнения  выступает  постоянно,  являясь 

как  бы  структурно-семантическим  стержнем  образования  компаративных 

зоофразеологизмов.

1. Однокомпонентные зоофразеологизмы на -дай/-дей по своей структуре 

и общей компаративной семантике ничем особым не отличаются от предметно-

тематических групп фразеологизмов типа еңгезердей, қолақпандай, нарттай, 

тырдай и др., после которых всегда подразумеваются в тексте. Ср.: еңгезердей 

үлкен, қолақпандай үлкен, дәу, нарттай қызыл, тырдай жалаңаш и т.д.

Образные сравнения, возникшие на основе зоолексики в казахском языке, 

располагают несколькими видами одноэлементной компаративной конструкции, 

один из них – когда в сравнительной конструкции присутствует лишь элемент В 

(образ сравнения), основание сравнения (С) выражается имплицитно, т.е. входит 

в структуру значения элемента В, а элемент А (предмет) выступает только в 

контексте.  Примеры:  ат  кекіліндей  –  досл.  «количеством  с  челку  лошади», 

тайдың  тұяғындай  –  досл.  «размером  с  копыто  жеребенка»,  бір  кескен 

қартадай – досл. «как отрезанный кусок карты», үрген местей – досл. «словно 

запыхавшаяся  жаба»,  үйірсек  аттай  –  досл.  «словно  лошадь,  привыкшая  к 

своему косяку». 

2. Двухкомпонентные зоофразеологизмы на -дай/-дей.

Модель В+А. С выражается импицитно, т.е. в компаративной конструкции 

выступают  образ  и  предмет  сравнения,  а  основание  срав нения  выражается 

5    Коныров  Т.К.  Структурно-семантическая  природа  сравнения  в  казахском  языке: 

(Компаративные конструкции). Алма-Ата, 1985. С. 7-8.

6  Так же С.14. 

435

имплицитно: ат басындай алтын – досл. «золото ве личиною с голову лошади», 

тай  тұяқ  алтын  –  досл.  «золото  величиною  с  копыто  жеребенка»,  түйенің 

көзіндей  тостаған  –  досл.  «чашка  величи ною  с  верблюжий  глаз»,  қозы 

көгеніндей жер – досл. «дистанция, рав ная привязи ягненка», бие бауындай жер 

– досл. «расстояние, равное привязи кобылицы» и т. д.

Модель В+С, где присутствуют образ и основание сравнения: қойдан жуас 

– досл. «смиреннее овцы», қойдай жуас – досл. «как овца, смиренный, кроткий», 

жегін аттай жортақы – досл. «приспособлен ный, словно ломовая лошадь», 

жүндей жұмсақ – досл. «мягкая, подоб но шерсти», түбіттей майда – досл. 

«мягкий, пушистый, как пух» и т. п. В данном случае основание сравнения С 

выступает в качестве прилага тельного.

Модель В+С. Основание сравнения выступает в качестве глагола: жабыдай 

жалтаңдау – досл. «оглядываться боязливо, словно жабы», ала тайдай бүлдіру 

–  досл.  «нарушать  покой,  как  пегий  стригун»,  ала  тайдай  бөліну  –  досл. 

«отделяться, словно пегий стригун», құтпан айғырдай азынау – досл. «ржать, 

подобно  косячному  жеребцу»,  тарпаң  тайдай  қылтылдау  –  досл.  «быть 

изменчивым, как тарпан», құлындай шыңғыру – досл. «издавать пронзительные 

звуки, словно жеребенок».

3. Трехкомпонентные зоофразеологизмы. Встречаются в казахском языке 

довольно редко. Модель В+С+А: шапқан аттай желіккен дау-жанжал – досл. 

«разгоревшийся  скандал,  напоминающий  скачущую  ло шадь»,  қамшының 

сабындай қысқа өмір – досл. «жизнь короткая, слов но ручка камчи», айғырдың 

ту құйрығындай қалың шаш – досл. «жест кие густые волосы, подобные волосам 

на хвосте жеребца».

При  анализе  зоофразеологизмов  по  структурным  типам  выяснилось, 

что  среди  однокомпонентных,  двухкомпонентных  и  трехкомпонентных 

компаративных  конструкций  наиболее  многочисленными  являются 

двухкомпонентные.

 Известия АН КазССР.  Серия филологическая, 1989.  № 4. с. 23-26.

(Соавт.С.К.Сатенова))

ЭТНОЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ТАРИХИ ЛЕКСИКОЛОГИЯ

Этнолингвистика  –  этностың  инсандық  болмысын  һәм  дүнияуи 

табиғатын, оның даму заңдылықтарын басқа емес, тек тіл феномені арқылы 

танып-білудің  ғажайып  мүмкіншіліктерінен,  яғни  «этностаным»  мен 

«тілтаным»  арасынан  туындаған  жаңа  да  дербес  сала.  Тіл  білімінде  оған: 

«Этнолингвистика – это раздел макролингвистики, изучающий отношения 

между языком и народом и взаимодействия лингвистических и этнических 

436

факторов  в  функционировании  и  развитии  языка»  (Ахманова  О.С.  Словарь 

лингвистических терминов. М., 1966, с. 539), – деген анықтама беріледі.

Жалпы  тіл  білімінде  бұл  сала  және  оның  мақсат-мүддесі  теориялық 

тұрғыдан көптен бері-ақ белгілі болса да, іс жүзінде, әсіресе түркі тілдерінде 

кең  қолданыс  таба  алмай  келе  жатқандығы  мәлім.  Қазақ  тіл  білімінде  бұл 

проблемамен  алғаш  (1970-жылдардан  бері)  шұғылдана  бастаған  ғалым 

Ә.Қайдар болды деп айта аламыз. Содан бері бұл салада ірілі-ұсақты жүздеген 

еңбек дүниеге келіп, қазақ тілінің өз табиғаты мен ерекшелігіне сәйкес қазақ 

этнолингвистикасының  бағыт-бағдары,  мақсат-мүддесі  айқындалып,  ғылыми 

тұжырымдамасы  (концепциясы)  жасалды.  Көптеген  кандидаттық  және 

докторлық  диссертациялар  қорғалды,  қорғауға  дайындалып  жүргендер  де 

баршылық.  Міне,  осы  қыруар  игілікті  істердің  ұйытқысы  да,  бағдарлаушы, 

басқарушы көшбасы да академик Ә.Қайдар екендігі ғалымдар қауымына көптен 

белгілі. Бұл саланың Қазақстан топырағында дүниеге келіп, қалыптасуына оның 

жеке басының және көптеген шәкірттерінің қосқан үлесін, этнолингвистикалық 

объектілер (нысандар) мен зерттеу әдіс-тәсілдерін, мақсат-мүдделерін ғылыми-

практикалық мәнін арнайы зерттей келіп, «Основы этнолинвистики» (Алматы, 

1995, c. 180) атты кітап жазған әйгілі ғалым, проф. М.М.Копыленко академик 

Ә.Қайдар  төңірегінде  «қазақ  этнолигвистикалық  мектебі  қалыптасты»  деп 

түйеді.

Шынында да, кейінгі 20-25 жыл  беделінде жалпы  осы  проблемаға және 

оның  нақтылы  мәселелеріне  қатысты  жазылып  жатқан  диссертациялар  мен  

басқа   еңбектердің  жалпы саны (М.М.Копыленконың көрсетуі бойынша) бір 

мыңнан  асады.  Осылардың  біразы  академик  Ә.Қайдар  ұсынған  тақырыптар 

мен этнолингвистикалық проблемалар болып саналады (М.М.Копыленко еңбегі 

қаралсын).

Қазақ тіл білімі саласында этнолингвистикалық ізденістердің етек алып, 

оған ғылым ізденуші жастардың ден қоюында, оқырман қауымның қалауынан 

шығып,  оларға  деген  сұранымның  арта  түсуінде  өзіндік  біраз  сыры  бар  деп 

ойлаймыз.

Біріншіден,  этнолингвистикалық  зерттеулерден  өзінің  тұрақты  мақсат-

мүддесіне  байланысты  таза  лингвистикалық  категориялардың  өздерін  емес, 

этностың өзін түсінуге қажетті тілдік (лексика-фразеологиялық, т.б.) фактілердің 

ішкі мазмұнын терең де жан-жақты ашуға бағышталатынын көреміз. Демек, бұл 

мақсаттың рухани-мәдени танымдық мәні зор деген сөз.

Екіншіден, этнолингвистикалық зерттеуге тіл байлығымыздағы кез-келген 

құбылыс, дерек, тақырып (фразеология, мақал-мәтел, ономастика, жұмбақ, өнер, 

төрт түлік мал, т.б.) объект бола алады. Өйткені ол фактілердің барлығы этнос 

болмысын тануға қатысты және оларды әдеттегі лингвистикалық формальдық 

тұрғыдан ғана емес, одан әлдеқайда тереңірек, жан-жағын үңгілей түсіп, індете 

437

зерттейді.  Мәселен,  фразеологизмдер  мен  мақал-мәтелдерді  этнолингвист 

ғалым әдеттегідей қоғамда қалыптасқан ауыс мағынасында ғана емес, сонымен 

қатар сол мағынаның қалыптасуына негіз болған о бастағы әр алуан мотивтерін 

(уәждерді) анықтауға тырысады. Демек, тіл деректері тек өзінің коммуникативтік 

қызметі деңгейінде ғана емес, сонымен қатар кумулятивтік, яғни рухани, мәдени 

қазынаны өз бойында сақтаушы мұра, бұлақ ретінде сырын ашады.

Үшіншіден,  тіліміздің  лексика-фразеологиялық  байлығын  алфавит 

тәртібімен  түзілген  әр  алуан  лексикографиялық  (сөздік,  энциклопедия  т.б.) 

еңбектер  арқылы  меңгеру  мүмкін  емес.  Этнолингвистикалық  зерттеулердің 

ең басты ерекшелігі – барша деректердің тақырыптық, мағыналық, логикалық 

жүйе негізінде берілуінде т.т.

Міне, осы тәрізді тәсілдерге байланысты этнолингвистикалық зерттеулер 

тілдің  ішкі  дүниесін  толық  ақтарып  көрсету  арқылы  оның  не  бір  тамаша 

танымдық мүмкіншіліктерін де пайдалана алады.

Міне, осылардың барлығы академик Ә.Қайдар ұсынып, оларды біртіндеп 

кеңейтіп, тереңдетіп, дамытып келе жатқан этнолингвистикалық ілімнің негізгі 

принциптері болып саналады.

Академик Ә.Қайдардың бұл сала бойынша жазған еңбектері де біршама: 

Қазақ  этнолингвистикасы  //  Қазақ  тілінің  өзекті  мәселелері.  Алматы,  «Ана-

тілі», 1998, 8-29 б.; Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском эпосе и их 

этнолингвистическое объяснение (бұл да сонда, 30-40 б.б.); Этностық болмыс 

ұғымдары // Ана тілі, 1990; Культ слова у тюркских народов // Тезисы ХХІХ 

ПИАК, Ташкент, 1986, c. 63-65; Жеті қазына // Ана тілі, 1990., т.б.

Қорыта келгенде айтарымыз: бұл проблемамен ұзақ жылдар бойы, әсіресе 

кейінгі  кездері  бірыңғай  шұғылданып,  шәкірттер  дайындап,  өз  мектебін 

қалыптастырған  академик  Ә.Қайдарды  қазақ  этнолингвистикасының  негізін 

салушы ғалым деп атауға әбден болады.

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: