Мақалалар, баяндамалар жинағы

38

сөздер деп тануға құқылымыз. Бір қызығы: ит- түбірі XI ғасырдағы Махмұд 

Қашғари «Диванында» жеке-дара қолданылып (olanї itti «он его толкал») (МК, 

I,  171),  одан  итін-,  итіл-  тәрізді  етіс  формалары  жасалып  тұрса  (ДТС,  215), 

одан  әлдеқайда  көне  Тұрфан  өлкесінен  табылған  манихей  мазмұнды  ұйғыр 

ескерткіштері тілінде it- негізінде пайда болған itär – формасы қолданылған: 

jema mujaγq siγunuy itärür ermiš «и он толкнул... марала» (ДТС, 215). Осыған 

қарап, ит- және итер- императив етістіктерінің бірінен бірі дамуын сонау ерте 

заманның өзінде-ақ басталған тарихи құбылыс екенін байқауға болады. 

Жоғарыда  айтылған  алда-  императив  етістігінің  тағдыры  да осы тәрізді. 

Мұнда да қазақ тілі үшін мағынасы күңгірттенген *ал түбірі көне түркі тілдері 

(аl «уловка, хитрость»: aiin arslan tutar кüčüп ajuq tutmas «хитростью можно 

льва поймать, а силой не поймать и пугала на огороде») (МК, 5313) мен қазіргі 

түрік тілінде (al «хитро сть, надувательство»)

10

 жеке-дара қолданылатын түбір 

сез екен. Осылайша анықталған ал сөзінің мағынасы мен дербестігі ендігі жерде 

өз тіліміздегі сиректеу қолданылатын «шын сөзің бе, ал сөзің бе? деген тіркестің 

құрамындағы «алдың» табиғатын түсінуге (яғни: «шын сөзің бе, жалған сөзің 

бе?» деп ұғынуға) тікелей септігін тигізіп тұр.

Пікірімізді дәлелдей тұсу үшін тағы да бірнеше мысал келтірейік. Қазақ 

тіліндегі  императив  модельдер  ішінде  өзінің  көнелігімен  көзге  түсетін  √-т- 

моделі бойынша да көптеген екі буынды етістік жасалған. Басқа модельдерге 

қарағанда, мұны көне деуге себеп – оның етістік жасауға негіз болған түбірлердін 

көпшілігін консервациялап, өлі түбірге айналдырып жіберуінде. Мысалы: *ай-

>айт-, *ар->арт~, *бөр->бөрт-, *жор>жорт-, *қай- >қайт-, *кер->керт- т. 

б. Осындағы түбірлердің бәрі де қазақ тілі үшін өлі элементке айналган және 

барлық  грамматикаларда  солай  деп  есептелінеді.  Бірақ  жоғарыда  келтірілген 

мысалдар сияқты, бұлардың өлі түбірге айналуы тек қазақ тілінің ғана, немесе 

сол сияқты кейбір түркі тілдерінің ғана басындағы жағдай болуы ықтимал. Олай 

дейтін себебіміз: осы түбірлердің көпшілігі-ақ, атап айтқанда, *ай-, *жор-, *қай-

, *кер- т. б. жазба ескерткіштері мен түркі тілдерінде жеке-дара қолданылып келе 

жатқандығы дәлелденген және әлі де дәлелдене беретін фактілер.

Солардың бір-екеуін ғана қарастырып көрейік. Мәселен, қазақ тілшілерінің 

бөлшектеуге келмейтін, біртұтас түбір деп жүрген айт- сөзі жоғарыдағы модель 

бойынша синхрониялық тұрғыдан *ай- және  -т- тұлғасынан тұратын туынды 

түбір екендігі түркологтар тарапынан әлдеқашан дәлелденген факт. Біз оған тек 

мысал келтіреміз. Ол түбір XI ғасырдың белгілі ескерткіші «Құтадғу білігте» 

«говорить,  называть;  разъяснять,  толковать»  мағынасында  жиі  қолданылғаны 

мәлім: «нені айтса» деген тіркес ескерткіш тілінде negü ajsa- түрінде берілген

11

.

10 Турецко-русский словарь / Под. ред. Э. М.-Э. Мустафаева и Л. Н. Старостова. М., 1977, 

с. 41.

11 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с. 406. Бұл сөздік мақалада ДТС түрінде қысқартып 

алынды.

39

Дәл  осы  сияқты  *қай-  түбірі  де  Махмұд  Қашғари  заманында  дербес 

сөз  болған:  qaj-  «поварачиваться,  оборачиваться»;  мәселен,  kerü  qajdї  «он 

обернулся назад» деген тіркестің біз үшін қазір заңды түрі тек – «кері қайтты». 

Осы қатардағы мысалдарға √-жы-/-жі- моделі арқылы жасалған етістіктерден 

(*ал>алжы-,  *жүн>жүнжі-,  *мы>мыжы-  т.б.)  *жыл>жылжы-  етістігі 

жатады.  Бұл  түбір,  байқап  қарасақ,  бірнеше  сөздің  құрамында  (жылыс-, 

жылпос-,  жылмай  ағу  т.  б.)  кездеседі  екен.  Оның  «қозғалу,  орын  өзгерту, 

ақырын  қимылдау»  сияқты  жалпы  мағынасы  сезіліп  тұрса  да,  біз  оны  жеке 

айта  алмаймыз.  Өйткені  ол  біз  үшін  ұмыт  болған  түбір.  Бірақ  кейбір  түркі 

тілдерінде бұл түбір сақталған. Мәселен, қазіргі хакас тілінде чыл- (мағынасы 

«двигаться, ползать», «скользить, кататься на коньках») түрінде

12

, якут тілінде 

сыыл- (ползать) түрінде

13

 жеке-дара қолданылып жүрген сөздер.

Көріп  отырмыз,  мұндай  мысалдар  тілімізде  баршылық.  Оларды 

тізіп айта беруге де болады. Бірақ осы келтірілген дәлелдердін өзі де тіл 

фактілерін осылайша салыстыра-салғастыра қараудың маңызын, әсіресе 

тіліміздегі  өлі  түбір  деп  жүрген  сөздердің  табиғатын  анықтап,  кеңінен 

тануға толық мүмкіндік беретін сияқты.

Ендігі  мақсат:  өлі  түбірлердің  статусын  анықтау,  яғни  тұлғалық, 

мағыналык, дыбыстық, сөз табына қатыстық ерекшеліктерін көрсету, оларды 

тарихи  тұрғыдан  жеке  сөз,  туынды  сөз  жасауға  негіз  болган  дербес  түбір, 

морфологиялық  құрамы  айқын  тілдік  единица  деп  қарап,  консервацияға 

ұшырау,  мағынасыздану  себептерін  ашып,  эволюциялық  даму  жолын 

қарастыру.

Қазақ тіліндегі екі буынды императив етістіктер құрамында кездесетін өлі 

түбірлердің ең басты структуралық ерекшеліктеріне, жоғарыда айтылғандай, 

олардың бір буынды болып келуін жатқызуға болады. Кез келген модельді алып, 

императив  тұлғаны  ажыратқанда,  біз  осыны  көреміз.  Мәселен:  дем>демік-, 

*қыз>қызық-, *қол>қолда-, *сүң>сүңгі- т. б. Бірақ бұл түбірлердің бір буынды 

болып  келуі  әрқашан  да  олардың  бір  бүтін  тұтастығына,  этимологиялық 

монолиттігіне кепілдік қыла алмаса керек. Өйткені ол түбірлердің өздері де 

бір  замандағы  туынды  түбір  болуы  ықтимал.  Түрколог  ғалымдардың  бұл 

саладагы зерттеулері

14

 осындай бір буынды СГС типті түбірлердің кейбіреулері 

о баста туынды болғандығын көптен бері-ақ дәлелдеп келеді. Олардың саны 

қазіргі

 

кезде 30-дан астам. Мәселен, А.Зайончковский

15

 бұл тәрізді бір буынды 

туынды түбірлерге жазба ескерткіш фактілеріне сүйене отырып, өз тарапынан 

мыналарды жатқызады: *ad->adyr- «дивиться, изумляться (меняться в лице)»; 

12  Хакасско-русский словарь. С. 326.

13  Якутско-русский словарь. С. 364.

14  Вамбери Г. Көрсетілген еңбек. 6–8-бб.; Батманов И. А. Көрсетілген еңбек. 141–150-

бб.; Юнусалиев Б. М. Көрсетілген еңбек. 227-бб.

15 Зайончковский А. Көрсетілген еңбек, 31–32-бб.

40

*ad>adyr-  «различать,  отличать,  выбирать».  Дәл  осы  арада  *ad  түбірінің 

дыбыстық варианты ретінде қазақ тілінде кездесетін *ай->айыр-, *ад->адыр-, 

адыра (қал), адырна//*аж->ажыра-//*аш->аша//*ақ->ақа (үш ақа) //*ар>арал 

т. б. түбірлерді атап кетуге болады.

*čа->čау-  «бить»,  čа-><čal-  «кланяться»,  *ča->čaq-  «выбивать  огонь»; 

*ča->čat- «прибивать», «хлопать», «рукоплескать». Шақ- түбір етістігі қазақ 

тілінде көбінесе «ұрып сындыр», «парша-паршасын шығар», сондай-ақ «бір 

нәрсені екінші нәрсеге ұрыстыр, жамандап арыз айттыр» (осыдан шағыстыр, 

шағым)  деген  мағыналарда  қолданылады  да,  оның  бір  замандағы  туынды 

түбір екендігін біз білмейміз.

*čo->čoq- / /čoy- «зарезать, убивать»; *čo->čol- «быть обрублен ным, стать 

калекой». Мұнда да қазақ тіліндегі шолти- және шолақ сөздерінің, сондай-ақ 

сойым, соғым сөздерінің түбірі көне *čо->шо- түбіріне барып саятынын бірден 

байқау киын. *ja->jal- «загораться», «воспламеняться»; *ja->jaq- «поджигать 

топливо», турец. jan- «сго реть», «загораться»

16

. Бұл да казак тіліндегі жан-, 

жақ- императив етістіктерінің түбірімен гомогендес.

Бұл  сияқты  түбірлерге  А.  Зайончковский  сондай-ақ  *jo->jod- 

«исчезать»,  «погибнуть»,  joq  «нет»;  *jа->jaj-  «простираться»,  «растилаться», 

«распространяться»,  jad-  «распространяться»,  jat-  «находить ся  в  таком-то 

состоянии,  лежать»;  jü>jüd  «грузить»,  jük  «клад»,  «вьюк»,  «тягость»,  jük 

«собирать»,  «накапливать»;  *qy->qyl-  «де лать»,  *sa>sac-  «разбрасывать, 

рассеивать»;  to->tod-  «насыщаться»,  «быть  сытым»  //  «полный»,  «целый», 

«весь»,  «совсем»;  tol-  toš-  «напол няться»,  «наполнять»,  «делать  полным» 

т.  б.  жатқызады.  Осы  келтірілген  бір  буынды  СГ  типті  түбір  етістіктер 

қазақ тілінде тек туынды түбір түрінде, яғни СГС типтес буын ретінде ғана 

сақталған. Демек, біз зерттеп отырған императив модельдерді түбір сөздердің 

СГС тұлғасы қалыптасқаннан кейін пайда болған екінші дәрежедегі сөз жасау 

тәсілі деп жорамалдауға болады.

2.  Екі  буынды  императив  етістіктердің  түбірлері,  оның  ішінде  өлі 

түбірлері, өзінің тарихи дербестігі арқасында бөліп қарауға мүмкіндік алды 

десек, 35 модель құрушы грамматикалық формативтерді де дербес категория 

деп қарауға қақымыз бар. Олар, әрине, тұлға жағынан да, мағына жағынан да 

әр алуан. Бірақ бұлардың басын қосып тұрған барлық жағдайда императивтік 

мағына. Бұл тұлғалар міндетті түрде өзінен бұрын келетін, әбден қалыптасып, 

шаблонға  айналған

17

  біздің  шартты  түрде  бірінші  дәрежелі  «первичная 

форма» деп атап отырған, императивтік тұлғаға (мәселен: *айт->айттыр~, 

*қай->қайт->қайтар-, *са>сан->сана т. б.) жалғанады да, екінші дәрежелі, 

16 Brockelmann К. Osttürkische Grammatik. Leiden, 1954, § 37.

17 Қараңыз: Рамстедт Г. И. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, с. 141.

41

«вторичная  форма»  императив  етістігін  жасайды.  Бұдан  кейін  сөз  ретіне 

қарай  үшінші,  төртінші  дәрежелі  императив  форманттары  да,  немесе  етіс 

(өздік, өзгелік т. б.) формалары да жалғануы мүмкін.

3. Императив құрамындағы өлі түбір де, тірі түбір де барлық жағдайда 

бір туынды түбір немесе бір модель шеңберімен шектеле бермейді. Кейде 

олар екі және одан да көп туынды етістік не есім сөз құрамында да кездеседі. 

Мысалы: *жөр->жөрге-, жөрме-, жөргем, жөргек; *құр>құрға-, құрыт-, 

құрт, құрғақ, құрдым, құры-; *тал>талға-, талда-, талғам; *тол>толға-, 

толғақ, толғама; *бұл>бұлға- (қол бұлға), бұлғаң, бұлғақ, бұлғауыш т. б. Бұл 

жағдай  гомогенді,  түбірлес  сөздердің  этимологиясын,  өзара  қатыстығын 

анықтауға  мүмкіндік  туғызады.  Әсіресе  өлі  түбірлердің  бір  емес,  бірнеше 

туынды түбір құрамында қайталануы оның бір замандағы құнарлылығынан, 

дербестігінен дерек беретін сияқты: *қай->қайыр-, қайыс-, қайқай-, қаймық-, 

қайқи-, қайы-, қайыт- т. б.

4.  Императив  етістіктер  құрамындағы  өлі  түбірлердін  сөз  табына 

қатыстығын анықтауға бола ма? Әрине, болады. Тіл логикасына сүйенсек, 

дербес түбір ретінде сөз жасауға негіз болған лексеманың қайткен күнде 

де  белгілі  бір  сөз  табына  тән  болуы  заңды.  Ал  енді  оларды  императив 

етістік  жасаушы  модельдер  жүйесімен  мағынасы  айқын,  тілімізде 

дербес қолданылып жүрген өзі тектес, сыбайлас түбірлермен салыстыра 

қарастырсақ, бұл заңдылықтың тарихи жағынан қалыптасуы мен белгілі 

дәстүрге  айналуын  да  және  басқа  да  ерекшеліктерін  көруге  болатын 

сияқты.

Қолымыздағы  материалдарды  модель  жүйесімен  саралағанда,  ең 

алдымен  көзге  түсетін  жағдай:  бір  модель  бойынша  есім  түбірден  де, 

етістік түбірден де және екеуіне де бірдей қатысты екі ұдай синкретикалық 

түбірден де туынды түбір етістік жасала береді екен. Оны дәлелдеу үшін кез 

келген модельді алып қарауға болады. Мәселен, √-ық-/-ік- моделі бойынша 

жасалған  етістіктерді  қарап  отырсақ,  олардың  көпшілігі-ақ  есім  түбірден 

өрбіген:  аш>ашық-,  бір>бірік-,  дем>демік-,  жау>жауық-,  жел>желік-, 

зар>зарық-, мау>мауық-, өш>өшік- т. б. Сонымен қатар дәл осы модельдің 

ішінде етістік түбірден тараған туынды түбірлер де баршылық. Көн->көнік-, 

кір->-кірік-,  қыр->қырық-,  тол->толық-,  тұт->тұтық-,  тын->тынық-, 

қан->қанық-  т.  б.  Бұл  мысалдардағы  түбірлердің  табиғаты  біз  үшін  анық 

болғандықтан, оларды есім түбірлер, етістік түбірлер деп кесіп-пішіп айтуға 

қақымыз бар.

Ал  енді  осы  модель  бойынша  жасалған  етістіктердің  құрамында 

мағынасы біз үшін беймәлім, дербестігінен айрылған өлі түбірлер болса 

қайтеміз?  Мысалы:  *ай>айық-,  *ас>асық-,  *бұй>бұйық-,  *ел>елік-, 

*ер>ерік-, *жал>жалық-, *жат>жаттық-, *құн>құнық-, *түт>түтік- 

42

т.б. Бұл түбірлерді модельге тән екі ұдайылық белгісіне байланысты етістік 

деп те, есім деп те қарауға болатын сияқты. Бірақ олай қарау шындықтың 

бетін  аша  ма?  Осы  бір  тілдік

 

фактіде  біздің  пайымдауымызша  үлкен 

де терең сыр бар тәрізді: бұл екі ұдайылық не түбір сөздің синкретизм 

болуына,  не  оған

 

жалғанушы  тұлғаның  қос  функциялы  болуына 

байланысты болса керек. Мәселенің дәл осы арасын, әсіресе бір буынды, 

екі  буынды  синкретизм  түбірлеріне  байланысты  жерін  ашып  беруді 

мақаламызда мақсат етіп қоймаймыз. Дегенмен сөз болып отырған

 

екі 

ұдайы түбірге қатысты кейбір фактілерге назар аудармауға болмайтын 

сияқты. Мәселен, жоғарыда аталған модель бойынша жасалатын кешік- 

етістігінің  түбірі  «кеш-ті  біз,  әдетте,  есім  деп

 

қараймыз.  Қазақ  тілі 

үшін, мүмкін, дұрысы да сол шығар. Бірақ түркі тілдерінің тұрғысынан 

қарағанда  кеш-  екі  ұдай  мағыналы  («опаздывать»,  «задерживаться» 

және «поздно», «долго») синкре тизм

18

. Сонда кешік- етістігінің түбірі 

есім  бе,  жоқ  етістік  пе?  Біздің  ойымызша,  бұл  синкретикалық  түбір 

де, оған жалғанып тұрған -ік жұрнағы көп функциялы грамматикалық 

көрсеткіш.  Тағы  бір  мысал  келтірейік.  Қазақ  тіліндегі  тын-  деген 

етістік  түбірінен  тынық-  етістігі  жасалады.  Түбірдің  «тыныштал, 

деміңді  ішіңе  ал,  тым-тырыс  бол»  деген  мағынасына  -ық-  жұрнағы 

жалғанып,  «деміңді  ал,  күш-қуат  жина»  деген  қосымша  императив 

мағына үстемелеп тұр. Тын- түбірі де жалпы түркі тілдер тұрғысынан 

қарағанда  екі  ұдай  мағына  беретін  синкретикалық  лексема.  Махмұд 

Қашғари «Диванында»: tїn- «дыхание», «дух» // tin- «дышать, отдыхать, 

успокаи ваться, обретать покой» (МК, I, 339; II, 40). Бұл мысалда да -ық 

жұрнағы синкретикалық түбірге жалғанып тұр. Ал енді қазақ тіліндегі 

осы екінші дәрежелі тынық- императив етістігі мен тынық деген есім 

сөзді  алсақ,  олардың  арасында  ондай  синкретикалық  қатынас  жоқ 

та,  тек  тұлғалық  ұқсастық  қана  бар.  Өйткені  екеуіне  екі  басқа  қос 

функциялы омоним жұрнақтар жалғанып тұр.

Бұдан шығатын қорытынды: екі буынды императив етістік жасауға 

есім мен етістік тобына жататын түбірлер мен синкретизмдер қатысады. 

Синкретикалық құбылыс екінші дәрежелі императив тұлғалы етістік 

деңгейінде  көбірек  байқалады  да,  одан  кейінгі  жасалатын  туынды 

түбір  етістіктерде  оның  түбір  ұқсастығынан  да  тұлғалық  ұқсастығы 

басымырақ болады.

5. Императив етістіктері құрамындағы өлі түбірлерге тән қасиеттің 

бірі  –  олардың  түркі  тілдерінде  фонетикалық,  морфологиялық 

варианттарының  болуы.  Мәселен,  орхон-енисей  ескерткіштерінде

 

*ба-  [ба-]  түрінде  қолданылған  «байлау»,  «матау»  мағынасындағы 

18 Кажибекоа Е. 3. Тюркский лексико-грамматический синкретизм односложных корней-

основ. Автореф. дис... канд. филол. наук. Алма-Ата, 1981, с. 30.

43

ілкі  түбір

19

  негізінде  түркі  тілдерінде:  бай-//  бау-//  бағ-//  бан-  тәрізді 

мағыналас варианттар пайда болған. Ендігі даму сатысында әрбір түркі 

тілі осылардан екінші дәрежелі туынды түбір жасаған. Мәселен, қазақ 

тілінде  *бай-  өлі  түбірінен  байла-  етістігі  туындаған  да,  дербестігін 

сақтаған бау- (бір нәрсені байлауға қажетті жіп) вариантынан баула- 

туынды түбірі пайда болған. Көне бай- вариантын сақтаған тілдердің 

бірі  –  якут  тілі.  Онда  созылыңқы  айтылатын  баай-  «связывать», 

«привязывать»,  «делать  перевязку»

20

.  Тағы  бір  мысал  келтірейік. 

Біз  қарастырған  императив  етістіктер  қос  сөз  ком поненті  болып  та 

кездеседі. Мысалы: жылап-сықтап қос сөзінің екі компоненті де тарихи 

тұрғыдан алып қарағанда тектес (гомогендес) бip түбірге барып саяды: 

*жы>жыла//сық>сықта-. Ескерткіштер мен түркі тілдерінде «жыла», 

«еңіре»  ұғымын  беретін  жыла-  етістігінің  ағла-  /  /  ығла-/  /  йығла-  / 

/  сығта-  т.б.  варианттары  қолданылады.  Бұлардың  этимологиялық 

түбірі  модель  бойынша  *ағ-  //*ығ-//*йығ-//*сығ>*сық  болуға  тиіс

21

. 

Сонда  жоғарыдағы  қос  сөз,  сайып  келгенде,  бір  түбірдің  екі  рет 

қайталануынан  жасалып  тұр.  Дыбыстық  ерекшелігіне  байланысты 

оның компоненттері екі түрлі сөз сияқты болып көрінгенімен, біз оны 

бір түбірдің екі вари анты деп қарауға толық дәлеліміз бар.

6. Бір ғажабы: императив етістіктер жасайтын түбірлер арасында, 

біз  жиған  материалдарда,  шеттен  енген  бөгде  сөздер  кездеспеді. 

Бұл,  біріншіден,  жалпы  етістік  түбірлерде  ауыс-түйіс  болмауына 

байланысты  да,  екіншіден,  императив  модельдердің  өте  ерте 

қалыптасуынан болса керек.

7. Қазақ тіліндегі біз қарастырған өлі түбірлердің саны шамамен 

500-ге  жуық.  Бірақ  қазақ  тілі  үшін  өлі  түбір  болып  саналатын 

элементтер басқа түркі тілдері үшін дәл сондай болуы міндетті емес. 

Осыған орай жалпы түркі тілдері бойынша бұл тәрізді өлі түбірлердің 

саны мен сапасы біркелкі болмауы заңды. Сондықтан да өлі түбірлерді 

жеке тілдер бойынша, тіпті оның жеке тілдік категориялары бойынша 

жүйелі  түрде,  белгілі  тәсілдермен  іздестірудің  түркология  үшін 

маңызы  зор

22

.  Қорыта  келгенде,  айтарымыз:  екі  буынды  императив 

етістіктердің құрамында кездесетін өлі түбірлерді осылайша зерттеуді 

жалпы түбір теориясына алып баратын арналардың бірі деп білеміз.

23

 

19 Древнетюркский словарь. С. 290–291.

20 Орхон-енисей және орта ғасыр ескерткіштері тілінде – ба- «привязывать», «связывать» 

мағынасында қолданылған. – қараңыз: Древнетюркский словарь. С. 76.

21 Якутско-русский словарь. С. 72.

22 Древнетюркский словарь. С. 18, 266, 503.

23 Осы тәрізді жұмыстар қазіргі кезде якут (Попов Г. В.), башқұрт (Псянчин В. Ш.), чуваш 

(Скворцов М. И.), қырғыз (Орузбаева Б. О., Дыйканова Ч. К.) т. б. түркі тілдерінде жүргізіле 

бастауы қуантарлық жағдай.

44

Өлі  түбірлерді  белгілі  модель  бойынша  қарастыру  –  тілдің  өзіне  тән 

заңдылығына сүйене отырып, олардың табиғатын дұрыс анықтаудың 

бірден-бір кепілі.

ҚазССР ҒА-ның хабарлары,

Тіл және әдебиет сериясы. 1988. № 3, 34-43 б.

(Ж.Манкеевамен бірге)

Түбірлес сөздер төркіні

Жалпы  түркі  тілдерінің  табиғатына  тән  керемет  ерекшеліктердің  бірі 

– көптеген сөздің бір түбірден тарап, ұя-ұя болып тұратын бірнеше туынды 

сөз тұлғасында қолданылуы. Мәселен, көр деген етістік түбірінен тек қазақ 

тілінің өзінде ғана: көрме, көрік, көрікті, көркем, көрші, көрініс, көрім, 

көреген сияқты сөздер туындап тұр. Басқа түркі тілдері сияқты қазақ тілінің 

екінші бір ерекшелігі – о бастағы осындай негізгі (ілкі) түбірлердің тұлғалық 

жағынан  көбінесе  (бір,  екі,  үш  және  төрт  дыбыстан  тұратын)  бір  буынды 

болып  келуінде.  Осыған  байланысты  бір  буынды  түбірлердің  үшінші  бір 

ерекшелігі – олардың бәрі бірдей, тілімізде дербес, жеке сөз ретінде қолданыла 

бермей, кейбіреулерінің тек туынды сөз құрамында ғана кездесетін, қызметі 

шектелген, мағынасы күңгірттеніп, табиғаты беймәлім өлі түбірлер санатына 

енуі.

  Түбірлес  сөздердің  сыры  мен  сипатын,  түп  төркінін  тереңірек  білгісі 

келетіндердің алдынан әрқашан да орағытып шыға беретін заңдылықтардың 

бір түрі осылар. Егер біз бұл заңдылықтарды біле білмесек, о баста шығу тегі 

бір, төркіндес, түбірлес, бірақ бүгінде өз бетінше отау тігіп, іргесін «алысқа» 

салған, сөйтіп туыстығын «ұмыта» бастаған көптеген сөздердің табиғатына 

дұрыс  түсіне  алмауымыз  мүмкін.  Оның  тағы  бір  себебі:  о  бастағы  негізгі 

түбірдің ұзақ даму процесінде өзгеріске ұшырап, туынды сөздердің ауанымен 

тұлға, мағына жағынан алшақтауына байланысты. Осыған орай біз о баста 

бір түбірден тараған қазақ тіліндегі: дөңгелек, доңғалақ, төңкер, төңірек, 

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: