№7 (168), 2015 • верховный суд республики казахстан

37

ЗАҢГЕР №7 (168), 2015

Правовые аспекты 

Согласно  п.2  нормативного 

Постановления  Верховного  Суда 

Республики  Казахстан  №  1  от  30 

апреля  1999  года  «О  соблюдении 

судами  законности  при  назначе-

нии  уголовного  наказания»  Вер-

ховный  Суд  Республики  Казах-

стан  обращает  внимание  судов 

на  необходимость  обязательного 

обсуждения  и  применения  пред-

усмотренных законом строгих мер 

наказания к лицам, совершившим 

преступления  в  составе  органи-

зованных  групп  или  преступных 

сообществ,  признанным  виновны-

ми  в  совершении  коррупционных 

преступлений,  а  также  ранее  су-

димым, не желающим становиться 

на путь исправления.

Уголовный  кодекс  Республики 

Казахстан  в  новой  редакции,  вве-

денный  в  действие  1  января  2015 

года, внес ряд нововведений, одним 

из которых является разграничение 

между  деяниями  в  зависимости  от 

их вида. Как указано в ст. 10 УК РК, 

уголовные правонарушения в зави-

симости  от  степени  общественной 

опасности  и  наказуемости  подраз-

деляются  на  преступления  и  уго-

ловные проступки.

Исходя  из  того,  к  какому  типу 

общественно  опасного  деяния 

относится  то  или  иное  уголовное 

правонарушение,  уголовный  про-

ступок или преступление, в новой 

редакции УК закреплены виды на-

казаний для каждого из них (ст. 40 

УК РК). 

При  назначении  наказания  суд 

руководствуется  такими  принци-

пами  уголовного  права  как  закон-

ность,  гуманность,  справедливость 

и  индивидуализация  наказания, 

которые вытекают из смысла ст. 52 

УК РК.

Принцип  законности  при  на-

значении  наказания  проявляется  в 

том,  что  суд  назначает  наказание 

в  точных  пределах,  установленных 

санкцией  статьи  закона,  предус-

матривающей  ответственность  за 

совершенное  уголовное  правона-

рушение.  Пределы  этих  санкций 

вполне достаточны для учета инди-

видуальных  особенностей  конкрет-

ных  уголовных  правонарушений  и 

личности виновного.

При  назначении  наказания  суд 

должен  строго  соблюдать  положе-

ния Общей части УК. Это означает, 

что  при  решении  вопросов  об  из-

брании  вида  и  размера  наказания 

суд обязан:

-  установить,  является  ли  со-

вершенное  деяние  уголовным 

правонарушением,  т.е.  соответ-

ствует  ли  оно  признакам  частей 

2 и 3 ст. 10 УК РК (общественная 

опасность,  противоправность,  ви-

новность, наказуемость), нет ли в 

деянии признаков ч. 4 ст. 10 УК РК, 

когда  действие  или  бездействие 

хотя  формально  и  содержит  при-

знаки какого-либо деяния, предус-

мотренного Особенной частью УК 

РК, но в силу малозначительности 

не  представляющее  обществен-

ной  опасности,  т.е.  не  причинило 

вреда и не создало угрозы причи-

нения  вреда  личности,  обществу 

или  государству  и,  следователь-

но, не является уголовным право-

нарушением;

- выяснить, нет ли в данном слу-

чае  обстоятельств,  исключающих 

общественную опасность деяния и, 

следовательно,  ответственность  и 

наказуемость (необходимая оборо-

на – ст. 32 УК РК, причинение вреда 

при  задержании  лица,  совершив-

шего посягательство – ст. 33 УК РК, 

крайняя необходимость – ст. 34 УК 

РК и др.);

-  установить  отсутствие  осно-

ваний, при наличии которых лицо, 

совершившее уголовное правона-

рушение,  должно  быть  освобож-

дено от наказания (освобождение 

от наказания в связи с болезнью – 

ст. 75 УК РК, освобождение от на-

казания и отсрочка отбывания на-

казания  вследствие  стечения  тя-

желых  обстоятельств  –  ст.  76  УК 

РК и др.);

- учесть степень осуществления 

преступного намерения и причины, 

в силу которых уголовное правона-

рушение не было доведено до кон-

ца (ст. 24 УК РК), исходя из того, что 

близость  наступления  преступного 

результата  повышает  обществен-

ную опасность деяния;

- учесть степень и характер уча-

стия лица в совершении уголовно-

го правонарушения (ст. ст. 28, 29 УК 

РК);

- строго соблюдать порядок при-

менения  различных  видов  наказа-

ния  (система  наказаний,  деление 

их на основные и дополнительные 

– ст. 40 УК РК, ограничения в при-

менении  различных  видов  наказа-

ний – ст. ст. 41-51 УК РК).

Суды  могут  применять  те  или 

иные  виды  наказаний  лишь  при 

точном  соблюдении  порядка  и  ус-

ловий  применения  этих  видов  на-

казаний,  установленных  законода-

тельством.

Принцип  гуманности  при  на-

значении наказания проявляется в 

том, что:

- суд, избирая конкретную меру 

наказания,  не  ставит  цель  причи-

нить  виновному  физические  стра-

дания  или  унизить  его  человече-

ское достоинство (ст. 39 УК РК);

-  ограничивается  применение 

таких  видов  наказания,  как  смерт-

ная казнь, лишение свободы;

-  при  наличии  исключительных 

обстоятельств суд может назначить 

более мягкое наказание, чем пред-

усмотрено за данное преступление 

(ст. 55 УК РК);

- суд не имеет права назначить 

наказание  более  суровое,  чем  это 

предусмотрено  максимумом  санк-

ции  соответствующей  статьи  Осо-

бенной части УК РК;

- суд широко применяет при на-

личии  к  тому  достаточных  основа-

ний условное осуждение (ст. 63 УК 

РК).

Принцип 

индивидуализации 

наказания при его назначении за-

ключается в том, что суд на осно-

ве  закона  и  правосудия  избирает 

конкретную  меру  наказания,  со-

ответствующую  характеру  и  сте-

пени  общественной  опасности 

совершенного  деяния  и  личности 

конкретного  правонарушителя,  с 

учетом  особенностей  личности 

виновного  и  обстоятельств  дела, 

смягчающих  и  отягчающих  ответ-

ственность.

Характер  общественной  опас-

ности  –  это  признак,  присущий  не 

отдельному  уголовному  правона-

рушению,  а  всем  уголовным  пра-

вонарушениям  данного  вида.  На-

пример,  одинаковы  по  характеру 

общественной опасности все убий-

ства, все разбойные нападения.

Уголовная  политика  на  совре-

менном этапе развития нашего об-

щества  исходит  из  необходимости 

применения  сурового  наказания  к 

лицам,  совершившим  тяжкие  пре-

ступления  и  гуманного  отношения 

к  лицам,  совершившим  уголовные 

правонарушения,  не  представляю-

щие  большой  общественной  опас-

ности.

38

ЗАҢГЕР №7 (168), 2015

Учет  характера  общественной 

опасности  уголовного  правона-

рушения  имеет  важное  значение 

при оценке смягчающих и отягча-

ющих обстоятельств и их влияния 

на  меру  наказания  виновному. 

Так,  при  определении  наказания 

за менее опасное уголовное пра-

вонарушение отдельные смягчаю-

щие  обстоятельства  могут  иметь 

решающее  значение.  Напротив, 

при  совершении  более  опасного 

деяния  те  же  самые  обстоятель-

ства могут вообще не принимать-

ся во внимание. Например, при со-

вершении  впервые  таких  деяний 

как  вымогательство,  самоуправ-

ство, халатность и других сравни-

тельно менее опасных уголовных 

правонарушений  это  обстоятель-

ство  служит  обычно  основанием 

для  смягчения  наказания.  То  же 

самое обстоятельство при совер-

шении таких тяжких преступлений 

как бандитизм, убийство при отяг-

чающих  обстоятельствах,  уже  не 

может  рассматриваться  как  смяг-

чающее обстоятельство.

Степень  общественной  опас-

ности  –  это  признак,  характери-

зующий  конкретное  преступное 

деяние. Одинаковые по характеру 

общественной  опасности  уголов-

ные  правонарушения  могут  отли-

чаться степенью их общественной 

опасности.  Этот  фактор  зависит 

от  размера  и  характера  ущерба, 

причиненного  объекту  посяга-

тельства, а также иным объектам, 

от способа совершения уголовно-

го  правонарушения,  от  характера 

и  степени  вины,  мотива,  цели  и 

т.д.  Например,  хищение  имуще-

ства  на  сумму  5000  тенге  имеет 

меньшую степень опасности, чем 

хищение  на  сумму  70000  тенге; 

убийство  из-за  мести  –  большую 

степень  опасности,  чем  убийство 

во время драки, затеянной потер-

певшим  и  т.д.,  хотя  по  характеру 

общественной опасности соответ-

ствующие  уголовные  правонару-

шения  одинаковы,  что  юридиче-

ски  проявляется  в  их  одинаковой 

квалификации (ч. 1 ст. 188 УК РК, 

ч. 1 ст. 99 УК РК).

В ч. 3 ст. 52 УК РК указывает-

ся также на необходимость учета 

«личности  виновного»  при  опре-

делении  судом  справедливого 

наказания.  Это  выражается  в 

том, что суд выясняет все обстоя-

тельства  дела,  характеризующие 

моральный  облик  виновного,  его 

прошлую  и  настоящую  трудовую 

деятельность,  заслуги  перед  ре-

спубликой, его поведение в обще-

стве и в быту, возраст, состояние 

здоровья,  наличие  судимости  и 

т.д.  При  этом  закон  указывает  на 

поведение  виновного  до  и  после 

совершения  уголовного  право-

нарушения,  а  также  влияние  на-

значенного  наказания  на  исправ-

ление  осужденного  и  на  условия 

жизни его семьи или лиц, находя-

щихся на его иждивении.

В  п.  3  нормативного постанов-

ления Верховного Суда Республи-

ки  Казахстан  №  1  от  30  апреля 

1999  года  «О  соблюдении  судами 

законности  при  назначении  уго-

ловного наказания» подчеркивает-

ся, что суды должны всесторонне, 

полно  и  объективно  исследовать 

данные  о  личности  подсудимо-

го,  имея  в  виду  их  существенное 

значение для определения вида и 

размера  наказания.  В  частности, 

необходимо  выяснить  состояние 

здоровья,  трудоспособность,  от-

ношение к труду, обучению, сведе-

ния о судимости подсудимого. Вы-

яснив семейное положение подсу-

димого, при назначении наказания 

суды  должны  в  соответствии  с  ч. 

3 ст. 52 УК учитывать влияние на-

значенного  наказания  на  условия 

жизни его семьи или лиц, находя-

щихся на его иждивении.

Справедливость  наказания,  как 

одно  из  требований  уголовного  за-

конодательства,  является выраже-

нием гуманизма, присущего нашему 

обществу. Справедливо лишь то на-

казание, которое не только обеспе-

чивает  исправление  виновного,  но 

и  оберегает  права  и  безопасность 

всех  членов  общества,  охраняя  их 

от  преступных  посягательств.  Каж-

дый  виновный  должен  быть  под-

вергнут  только  такому  наказанию, 

которое  он  заслуживает.  Суд  дол-

жен  наглядно  убедить  общество  в 

справедливости  наказания.  В  этом 

истинный  смысл правосудия. 

1

 

Суды могут применять те 

или иные виды наказаний 

лишь  при  точном  соблю-

дении  порядка  и  условий  приме-

нения этих видов наказаний, уста-

новленных законодательством.

2

 

Принцип  индивидуали-

зации  наказания  при 

его  назначении  заклю-

чается  в  том,  что  суд  на  основе 

закона  и  правосудия  избирает 

конкретную  меру  наказания,  со-

ответствующую характеру и сте-

пени  общественной  опасности 

совершенного  деяния  и  лично-

сти конкретного правонарушите-

ля,  с  учетом  особенностей  лич-

ности виновного и обстоятельств 

дела, смягчающих и отягчающих 

ответственность.

3

 

Уголовная  политика  на 

современном  этапе  раз-

вития  нашего  общества 

исходит  из  необходимости  при-

менения  сурового  наказания  к 

лицам, совершившим тяжкие пре-

ступления и гуманного отношения 

к лицам, совершившим уголовные 

правонарушения,  не  представ-

ляющие  большой  общественной 

опасности.

    АКЦЕНТЫ

Назначение наказания  

39

ЗАҢГЕР №7 (168), 2015

Ақгүл ҚАРАСАЕВА

Батыс Қазақстан облысының қылмыстық істер жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық сотының төрайымы   

Қылмыстық процесс

Ел 

тәуелсіздігінің 

нығаюы 

қоғамның  әр  саласындағы  қаты-

настарды  заң  жағынан  рет тейтін 

құқықтық  механизмдерді  құру  про-

цесімен қатар жүруде.

Осы  ретте  қылмыстық  іс  жү р-  

гізудің  тәртібін  өзгертудің,  құ-

қықтық  салаға  қатысушылардың 

Қазақстан  Республикасының  Кон -

сти туциясында  кепілденген  құ-

қық  тарын  толық  пайдаланып,  мін-

деттерін  орындауын  қамтамасыз 

ететін реформаларды жүргізудің аса 

қажеттілігі туып отыр. Осыған орай 

қылмыстық  іс  жүргізу  бағытында 

ауқымды құқықтық реформа жүргізу, 

қолданыстағы  заңдарды  шұғыл 

өзгерту талабы туындады.

Қазақстанда  1994-2002  жылдар 

аралығында  жүргізілген  Мем ле-

кеттік  құқықтық  реформа  бағдар-

ламасы  аясында  еліміздің  тәуелсіз 

құқықтық жүйесінің іргесі қаланды.

1995 

жылы 

қабылданған 

Қазақстан  Республикасының  Кон-

ституциясы 

негізінде 

бірқатар 

АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН 

ҚАРАЛАТЫН ІСТЕРДІҢ ӨЗЕКТІ 

МƏСЕЛЕЛЕРІ

конституциялық,  тағы  да  басқа 

қоғамдық  қатынастарды  реттейтін 

заңдар,  соның  ішінде  Қылмыстық 

және 

Қылмыстық 

іс 

жүргізу 

кодекстері қолданысқа енгізілді.

2002–2010 жылдар аралығында 

қылмыстық  сот  төрелігі  заңна-

малары Құқықтық саясат тұжырым-

дамасының шеңберінде дамыды.

Осы  уақыт  ішінде  Қазақстанда 

алғаш  рет  француз  моделіне 

негізделген  алқабилердің  қаты-

су ымен  сот  ісін  жүргізу  тәртібі 

енгізіліп,    2006  жылғы  16  қаң тар-

да  қабылданған  Қазақстан  Рес-

публикасының «Алқабилер ту ра лы» 

заңы  өзінің  өміршеңдігін  дәлелдеп 

келеді.

Аталған 

санаттағы 

істерді 

қарау  сапасын  арттыру  жолын-

да  2009  жылғы  29  желтоқсанда 

Елбасы  Жарлығымен  барлық  об-

лыс  орталықтарында  аса  ауыр 

қылмыстарды қарайтын қылмыстық 

істер  жөніндегі  мамандандырылған 

ауданаралық соттар құрылды.

Алқабилер  институтын  енгізудің 

алғашқы кезеңінде айыпталушылар 

бұл  жүйеге  сенімсіздікпен  қараса, 

кейінгі  жылдары  олардың  тара-

пынан  істі  алқабилер  қатысуымен 

қарау  туралы  өтініштер  саны  арта 

бастады.

2014 жылғы 4 шілдеде қабылда-

нып,  2015  жылдың  1  қаңтарынан 

бастап  қолданысқа  енгізілген  жаңа 

Қылмыстық-процестік  кодекс  бо-

йынша  бұл  тәртіптің  қолданысы 

кеңейтіліп,  12  қылмыс  құрамынан 

және  соғыс  кезінде  жасалған 

қылмыстардан  басқа,  санкциясын-

да өлім жазасы немесе өмір бойына 

бас бостандығынан айыру көзделген 

барлық  аса  ауыр  қылмыстар  бо-

йынша  барлық  айыпталушыларға 

кәсіби сот пен алқабилер соты ара-

сында  таңдауды  өз  қарауымен  жа-

сау мүмкіндігі берілген.

Мемлекет  басшысы  Нұрсұлтан 

Назарбаев  жариялаған  5  институ-

цио налдық  реформаны  жүзеге 

асыруға  бағытталған  100  нақты 

40

ЗАҢГЕР №7 (168), 2015

Алқабилер соты

қадамнан тұратын Ұлт Жоспарында 

да алқабилер сотының қатысуымен 

қаралатын  істер  қатарын  артты-

ру,  алқабилер  соты  міндетті  түрде 

қатыстырылатын  қылмыстық  істер-

дің  санаттарын  анықтау  қажеттілігі 

бекітілген.

Алқабилердің  қатысуымен  қа-

ралатын  істер  санын  өсірудің 

бірден-бір  жолы  –  сотқа  дейінгі 

тергеу  соңында  хаттама  толты-

ру  арқылы  сезіктіге  алқабилер 

алқасы  қатысуымен  қаралатын 

істердің  ерекшеліктерін,  соның 

ішінде  сезіктінің  жеке  басына 

қатысты  жағымсыз,  алқабилердің 

сотталушыға  қатысты  теріс  түсі-

нігін  туғызатын  мән-жайлар  (алко-

голизмге,  не  нашақорлыққа  шал-

дыққаны, бұрын сотталғаны, т. с. с.) 

зерттелмейтіні,  дәлелдеме  ретін-

де  жіберілмейтін  деректер  қа-

ралмайтыны,  сотталушының  айып-

  тылығы  туралы  сұраққа  тек  алқа -

билер 

жауап 

беретіні, 

жаза 

тағайындау,  сот  үкімін  шағымдау 

және шағымды қарау ерекшеліктерін 

дұрыс түсіндіру көзделеді.

Жоғарыда  айтылғандай,  жаңа 

қылмыстық  іс  жүргізу  заңында 

алқабилер  алқасының  қатысуымен 

қаралатын  істер  саны  кеңейтілген 

Қазақстан  Республикасының  Қыл-

мыс тық-процестік кодексінің 631-ба-

бына  сәйкес,  солардың  қатарына 

Қылмыстық Кодекстің 120-бабының 

4-бөлігі,  121-бабының  4  бөлігінде 

көрсетілген қылмыстар жатады.

Мұндай 

істер 

Қылмыстық-

процестік  кодекстің  29-бабының 

талабына  сәйкес  жабық  сот  оты-

рысында  талқыланады.  Осы  орай-

да  сезіктінің,  не  сотталушының  ісін 

алқабилер  алқасының  қарауын 

өтінгенде  жәбірленуші  жағының 

жеке  өміріне,  ар-намысы  мен  абы-

ройына  қатысты  конституциялық 

құқықтары мен бостандығын сақтау 

және оны сотталушының құқығымен 

үйлестіру  өзекті  мәселе  болып 

табы лады.  Жалпы,  қылмыстық 

істерді  алқабилердің  қатысуымен 

қараудағы  ең  басты  қиындық  – 

алқабилерді іріктеу мәселесі.

Заң  талабы  бойынша  облыстық 

сот төрағасы ұсынған сан негізінде 

жергілікті  атқарушы  орган  жыл 

сайын  алқабиге  кандидаттардың 

бастапқы,  бірыңғай  және  қосалқы 

тізімдерін жасап, сотқа жолдайды.

Әр  қылмыстық  іс  бойынша 

шақырылған 

алқабилікке 

үміт-

керлер  ішінен  заңда  көрсетілген 

негіздермен 

төрағалық 

етуші 

босатқан  соң,  өздігінен  бас  тар-

ту,  қарсылық  білдіру,  дәлелсіз 

қарсылық 

білдіру 

мәселелері 

шешілгеннен кейін 12 адам іріктеліп 

алынады. 

Осы сатыда тараптардың тең дігін 

сақтап,  айыптаушы  және  ақтаушы 

жақтың  алқабилікке  үміткерлерге 

орынды және олар дың ар-намысына 

тимейтін  сұ рақтарды  пайымдап, 

жазбаша  түрде  төрағалық  етушіге 

жолдауын қамтамасыз ету және осы 

кезде  төрағалық  етушінің  іріктеуге 

басшылық 

жасап, 

Қылмыстық-

процестік  кодекстің  639-бабының 

6-бөлігінде  бекітілгендей,  алқаби-

ліккке  үміткерге  кейбір  сұрақтарды 

қоюына 

және 

олардың 

жа-

уап 

беруіне 

басқа 

процеске 

қатысушылар  мен  сот  залында 

қатысып  отырғандардың  араласпа-

уын  қамтамасыз  ету  де  ең  өзекті 

мәселелердің бірі болып отыр.

Алқабилер алқасы құрылған соң 

сот  тергеуінде  кезекпен  айыптау-

шы  және  қорғаушы  жағы  ұсынған 

дәлелдемелер зерттеледі.

Бұл  сатыдағы  басты  мәселе  – 

дәлелдемелердің  қаралатын  іске 

қатысты болуы, дәлелдеме ретінде 

пайдалануға  жол  берілмейтін  де-

ректердің  алқабилер  қатысуымен 

зерттелмеуін қамтамасыз ету.

Осы  тұрғыда  тараптардың  заң 

талабын  сақтап  қалуы  өте  қиын: 

кейде  айыптаушы  жағы,  көбіне 

сотталушы  мен  оның  қорғаушысы 

пайдалануға  жол  берілмейтін  де-

ректерге  қайта-қайта  сілтеме  жа-

сауы  немесе  пайдалануға  жол 

берілмейтін  дәлел  ретінде  тексеру 

мен шешім қабылдауды талап ететін 

деректерді  алқабилер  алқасына 

жайып салуы орын алады.

Қазіргі  процестік  заңнама  бо-

йынша  мұндай  жағдайда  тәртіп 

бұзған  тарапқа  сотты  сыйлама -

ғаны  үшін  Қазақстан  Республи-

касының  Әкімшілік  құқық  бұ-

зушылық  кодексінің  650-бабы-

на  сәйкес  ақша  өндіру  шарасы 

қолданылуы мүмкін.

Жаңа 

қылмыстық-процестік 

заң ға  байланысты  тағы  бір  өзекті 

мәселе  –  алқабилер  алқасы 

қатысумен қаралып жатқан іс бойын-

ша  сотталушының  процессуалдық 

келісім  бекіткісі  келетіні  тура-

лы  өтініш  түсіруі.  Мұндай  өтініш 

алқабилердің  қатысуымен  талқы-

лауға  жатпайды,  сондықтан,  төра-

ғалық  етуші  үзіліс  жариялап, 

алқабилерді  босатып,  өтініш  бо-

йынша  шешім  қабылдау  үшін, 

заңда бекітілген 3 тәулік ішінде оны 

прокурорға жолдауы қажет.

Алқабилердің  іс  құжаттарымен 

таныспайтындығы,  өз  пікірін  тек 

сот  тергеуіне  сәйкес  тараптар 

ұсынған  дәлелдемелерге  негіздеуі 

–  алқабилер  институтының  бір 

ерекшелігі болып табылады.

Сондықтан,  сот  тергеуі  мен 

сот  жарыссөзінен  кейін  алқа-

билердің  шешуіне  жататын  сұ-

рақ  парағындағы  сұрақтарда  та-

рап  тардың 

ескертпелері 

мен 

ұсы ныс тары 

ескеріліп, 

дұрыс 

тұжырымдалып  қойылуының  мәні 

зор.  Сұрақтар  арнайы  заң  терми-

нологиясы  қолданылмай,  түсінікті 

тілде қойылуы тиіс.

Жалпы,  қылмыстық  істердің 

қаралуына 

алқабилер 

алқасы 

қатысуы  демократиялық  жетістік 

және сот ісін халыққа жақындатудың 

бірден-бір  жолы,  сондықтан  да 

бұл  институтты  әлі  де  дамытудың 

маңызы зор. 

жүктеу/скачать 7,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: