Бағдарламасы бойынша шығарылды растыр ан: Якуда амандыов ә Әнші әміре әміре ашаубаев туралы естеліктер. раст

277
Әмiрхан БӘКIР6ЛЫ,
6К-нiO ардагер полковнигi
ПАРИЖДЕГI 6ПИЯ КЕЗДЕСУ
Кешегi тоталитаризм заманында ±лттыќ м‰дде мен 
намысты ќорѓаѓан кез келген кiсiнiњ аяќ астынан «±лтшыл» 
деген ‰рейлi атаќќа тањылып шыѓа келгенi баршаѓа аян. 
Кењестiк идеологтар пiкiрiнше, «ќалыњ елiм, ќазаѓым, ќайран 
ж±ртым» деп ќана ќоймай, к‰ллi т‰ркi ж±ртыныњ тiлеуiн 
тiлеп, намысын жыртќан белгiлi ќоѓам ќайраткерi М±стафа 
Шоќай сондай «±лтшылдардыњ» бiрi болатын. 1919 жылдыњ 
аяѓында шет елге асып кеткен ±лы баба эмиграцияда ж‰рiп-аќ 
туѓан елi – Т‰ркiстандаѓы болып жатќан жаѓдайларѓа толыќ 
ќаныѓып, кезiнде оѓан μзiнiњ баѓаларын берiп отырѓан. Б±ѓан 
оныњ Кењес μкiметiнiњ сол кездерi Орта Азияда ж‰ргiзген 
отаршылдыќ саясатын єшкерелеген «Жања Т‰ркiстанда», 
«Ашаршылыќ» атты жєне басќа да кμптеген маќалалары 
дєлел.
Єлбетте, халќын с‰йген ќайраткердiњ б±л материалдардаѓы 
деректерi мен т±жырымдары коммунистiк ќоѓам 
ќ±рушыларѓа єсте ±най ќойѓан жоќ. Дєл соѓан орай 1924 
жылѓы 4 ќазан к‰нi Ќазаќстан Республикасыныњ Бiрiккен 
Бас саяси басќармасына (ОГПУ) ресми ќаѓаз жолданды. Оны 
ЌазЦИК Тμраѓасы Сейiтќали Мењдешев жазды. Ендi сол 
єйгiлi хаттыњ толыќ мєтiнiн оќып кμрейiк.
«Ќаз. КСР бойынша ББСБ Каширин жолдасќа
(жеке μзiне).
Белгiлi ќырѓыз (ќазаќ дегенi – Є.Б.) эмигранты 
М±стафа Шоќаевтыњ («Ќоќан ‰кiметi» дегеннiњ б±рынѓы 
±йымдастырушысы жєне басты ќайраткерi) ќаламынан туып, 
«Дни» газетiнде жарыќќа шыќќан, μзiм сiздiњ назарыњызды 
аударуѓа т±рады деп есептейтiн оныњ «Аштыќ» деген 
маќаласын ќоса жолдап отырмын.
Маќаланыњ мєнiне келсек, онда шындыќќа жанаспайтын 
жєне м‰лдем д±рыс емес нєрселер μте кμп. Шетелде 
осынысымен μйтiп-б‰йтiп табыс тауып ж‰рген Шоќаевтыњ 
єрекетiн айѓаќтап, єшкерелеу ќиынѓа т‰спейдi. Баспасμз 
беттерiнде маќаланыњ б±л тармаќтарын жоќќа шыѓару оњай.

278
Ќызыќ, Шоќаев сол аќпараттарды ќалай алады. 
Єлбетте, оѓан Т‰ркiстаннан «жазып» т±рады. Демек, оныњ
т‰ркiстандыќтармен белгілi бiр байланысы бар. Онда, бєлкiм, 
м±ныњ (Шоќаевтыњ) Ќоќан ‰кiметiнiњ ќалдыќтары саќталып 
ќалса керек.
Мєселе оныњ ќазаќ газеттерiнiњ мєлiметiн ќалай пайдалана 
алѓанында. М±нда ол «Бостандыќ туы» (Аќмола губерниясы) 
мен «Ќазаќ тiлi» (Семей губерниясы) газеттерiне сенетiн 
сияќты.
Б±дан басќа, ол ќазаќтыњ ќоѓам ќайраткерлерiнiњ 
«айрыќ ша кμмек комитетiн» ќ±руѓа єрекет жасап жатќаны 
туралы маѓл±мат келтiредi. Б±л єрекеттер Аќмола жєне 
Семей губернияларындаѓы б±рын «Алашорданыњ» μкiлдерi 
болѓан кейбiр ќызметкерлерден шыќќан. Рас, бiз олардыњ 
єрекеттерiн сепаратизмдi шаќыратын тiрлiк ретiнде жауып 
тастаѓанбыз. Б±л туралы, егер мен ±мытпасам, газеттерде 
жазылѓан жоќ. Демек, Шоќаев тек газет материалдарын 
ѓана емес, сол сияќты μзiне келiп т‰сетiн басќа мєнбелердi де 
пайдаланады. Маѓан «Шоќаевтыњ ќолына бiздiњ «Бостандыќ 
туы» жєне «Ќазаќ тiлi» газеттерiнiњ редакцияларына келiп 
т‰сетiн материалдар тимей ме екен» деген ой келедi. Шоќаев 
маќалалары осы тектес болжамдарѓа итермелейдi.
Осылардыњ бєрiн хабарлай отырып, Каширин жолдас, 
мен сiзден Шоќаевтыњ Т‰ркiстанмен байланысын аныќтауѓа 
ќажеттi ќадамдар ќабылдауды, сондай-аќ «Бостандыќ туы» 
жєне «Ќазаќ тiлi» газеттерiнiњ редакцияларына ±дайы 
баќылау орнатуды μтiнемiн.
Жолдастыќ сєлеммен ЌазЦИК Тμраѓасы С. Мењдешев.»
Б±л алты алаштыњ ардаѓы М±стафа Шоќайды сыртынан 
ќаралап, оѓан ќатысы бар кiсiлердi ќудалаудыњ басы 
едi. Кейiн ќауiпсiздiк органдары «Франц» атты арнайы 
операция ж‰ргiзiп, алѓа ќойѓан маќсатын ж‰зеге асыруѓа 
шындап кiрiседi. Кењестiк μкiметтiњ жазалаѓыш тетiктерi 
осыдан кейiн бiрден iске ќосылып ж‰ре бердi. Осылай 
ќанша жазыќсыз жандардыњ наќаќтан-наќаќ жапа шегiп, 
ќоѓамныњ ќараќ±лаќтары атанып, ел-ж±ртынан безуiне, ал 
ендi бiреулерiнiњ жарыќ жалѓаннан баз кешулерiне бастап 

279
баратын с‰ргiнге жол ашылды. Республика басшысынан 
єлгiндей н±сќау алѓаннан кейiн ОГПУ-дыњ жаналѓыштары 
єлекедей жаланып, шетi-шегi кμрiнбес ќанќ±йлы тiрлiкке 
бет ќойды. Єуелi Бiрiккен бас саяси басќарма М±стафаныњ 
туыстары мен жолдастарын iздеп, табу жμнiнде жергiлiктi 
органѓа тапсырма бередi. Бiраќ, б±йрыќ бiрден орындалѓан 
жоќ. Айтулы єулет адамдары жазалаушы мєшине оќпанына 
т‰су ‰шiн арада талай жылдар зырѓып μттi. Осы аралыќта 
ГПУ-дiњ жергiлiктi буынына кμптеген жања тапсырмалар 
мен н±сќаулар жμнелтiлiп жатты. Үшбу сєлемдерде 
жауларды аныќтау сылбыр ж‰рiп жатќаны баса айтылды. 
Бiз б±л жерде жоѓарыдаѓы газеттер редакцияларыныњ 
ќызметкерлерi ќандай зардап шеккендерi туралы єњгiмелеп 
отырѓан жоќпыз. Шынымызды айтсаќ, оныњ жай-к‰йi бiзге 
беймаѓл±м. Бiраќ, айналымныњ ќалай ќарќын алып кеткенiн 
жобалаймыз.
Ендi сμз ќ±рѓаќ болмас ‰шiн кейiнгi н±сќаулардыњ бiрiмен 
танысќанымыз жμн шыѓар.
«Бiрiккен Бас саяси басќарма Оњт‰стiк 
Ќазаќстан бμлiмiнiњ бастыѓы Севергин жолдасќа.
Бiз б±рын Парижде эмиграцияда ж‰рген М±стафа 
Шоќаевтыњ осы жердегi байланыстарын баќылауѓа алуды 
б±йырѓанбыз. Ж±мыс мањызы зор болѓандыќтан, сiздерге 
бiрнеше ескерту жасап, тапсырманы орындауды талап та 
еттiк.
Бiздегi мєлiметтер бойынша Ќызылорда округiнде т±ратын 
М±стафа Шоќаевтыњ туыстары мен жолдастары, яѓни оныњ 
туѓан iнiсi Шоќаев Н±ртаза, немере аѓасы Ќозымбетов 
Мырзакет, туысы Торѓаев Алшы, жаќын танысы Дєлетов 
Н±ртаза жєне жолдасы Үсенов Жорабек онымен хат алысып 
т±рады. (Аталѓан кiсiлердiњ аты-жμндерi архив ќ±жаттары 
бойынша берiлiп отыр – Є.Б.).
1930 жылы ќамауѓа алынѓан алашордалыќ М.Тынышпаев, 
Ж.Досм±хамедов, С.Аќаев жєне Ќызылордада т±рушы 
Ќоњырќ±лжа Ќожыќов б±рын М±стафа Шоќаевпен 
байланыста болѓан, оѓан ќаржылай кμмектескен. Сондыќтан 
б±л байланыс М±стафа Шоќаевтыњ туыстары арќылы ќазiр 
де жалѓасып келедi деуге толыќ негiз бар.

280
Осындай жаѓдайѓа ќарамастан, не оперативтi сектордан, 
не облыстыќ бμлiмнен бiзге ешќандай мєлiмет келiп т‰скен 
жоќ. Сол себептi тμмендегi н±сќауды неѓ±рлым ќысќа 
мерзiмде орындањыздар:
– Жоѓарыда кμрсетiлген М±стафа Шоќаевтыњ туыстары 
мен таныстарыныњ т±ратын жерлерiн аныќтап, олардыњ 
барлыѓын баќылауѓа немесе тексеруге алыњыздар.
– Тексеру барысында олардыњ М±стафа Шоќаевпен 
байланысы бар ма екен, бар болса, ол ќалай ж‰ргiзiлiп келедi, 
хат немесе адам арќылы М±стафа Шоќаев ќандай мєлiметтер 
алып жатыр жєне одан ќандай н±сќаулар келiп т‰суде? 
Осыларды аныќтањыздар.
– Осы аттары аталѓан адамдардыњ Алматыдаѓы жєне басќа 
жерлердегi ±лтшылдармен байланыстары бар ма? (Єсiресе, 
Ќызылордада т±рушы Ќожыќов пен Аќаевтыњ байланыстары 
м±ќият тексерiлсiн).
Б±л ж±мыстардыњ нєтижесiн арнайы хатпен бiзге 
хабарлањыздар.
Савицкий.»
Осыдан кейiн жергiлiктi «ќыраѓы кμздер» iстi кμп 
кешеуiлдеткен жоќ. ¤те тез аралыќта М±стафаѓа єйтеуiр 
бiр ќатысы бар кiсiлердiњ тiзiмiн жасап шыќты. Сμйтiп, 
С.Алдабергенов, Ж.Исаев, А.Пермухамедов, А.Есембаев, 
Н.Шоќаев, Ш.Урумов, М.Тоќм±хамедов (аты-жμндерi 
ќ±жаттар бойынша келтiрiлдi – Є.Б.) деген кiсiлер баќылауѓа 
алынды. Б±лардыњ барлыѓы кейiн 30-жылдардыњ екiншi 
жартысында ќуѓын-с‰ргiнге ±шырап, кμпшiлiгi ќ±рбан 
болып кеттi.
Тап осы жылдарда М±стафа Шоќаймен Парижде болѓан 
сапарында бiр ж‰здесiп ќалѓан атаќты єншi Ємiре Ќашаубаев 
та Бiрiккен бас саяси басќарманыњ назарына iлiккен едi. Ендi 
ќолда бар тергеу ќ±жаттары мен басќа да мєнбелерге с‰йене 
отырып, Ємiре Ќашаубаев ќалай жазалау органдарыныњ 
кμзiне т‰скенiн баяндап берейiк.
Баршаѓа аян, орыс єншiлерi Долива-Саботнаций мен 
Ковалева, μзбек єншiсi Кари Якубов пен бишi Тамара 
Ханум, Єзiрбайжан єншiсi Шавкет Мамедов бар кењес 
делегациясыныњ ќ±рамында Ємiре 1925 жылѓы 27 мамырда 

281
Парижде μткен д‰ние ж‰зi кμрмесiнiњ этнографиялыќ 
концертiне ќатысты. Келесi к‰нi ол т±рып жатќан 
мейманханадаѓы нμмiрге М±стафа Шоќай єдейi iздеп келiп, 
екеуi бiраз єњгiмелеседi. Єрине, кездесу Бiрiккен бас саяси 
басќарманыњ баќылауынан тыс ќалмады. Осы жасырын 
ж‰здесудiњ аќыры «ќазаќ даласыныњ б±лб±лы» ‰шiн кейiн 
кμп ќауiп-ќатер мен зобалањ алып келдi.
Б±л кездесуден соњ бiздiњ ОГПУ органдарында М±стафа 
Шоќай мен Ємiре Ќашаубаевќа ќатысты мынадай алѓашќы 
хабарлама пайда болды:

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: