Бағдарламасы бойынша шығарылды растыр ан: Якуда амандыов ә Әнші әміре әміре ашаубаев туралы естеліктер. раст

282
мєлiметтердi де єншi жолдап отырыпты-мыс. Арада аз уаќыт 
μткенде, єлгiндегi аќпаратты негiзге алѓан таѓы бiр ќ±жат 
μмiрге келдi. ОГПУ меморандумы атанѓан ол былай сайрайды:
«№ 2 МЕМОРАНДУМ
Эмигрант М±стафа Шоќаевты арнайы талдау.
1925 жылѓы 1 ќазандаѓы мєлiметтер бойынша.
Тамыз айындаѓы № 1 Меморандумѓа ќосымша, Семей 
губерниялыќ органыныњ агентуралыќ мєлiметтерi бойынша, 
єншi Ємiре Ќашаубаев Семейдегi «Ќазаќ тiлi» газетiнiњ 
редакциясына кiрiп, редакцияныњ хатшысы Смаѓ±ловтыњ, 
ќызметкерi Дμнентаевтыњ жєне басќалардыњ ќатысуымен 
μзiнiњ Парижге барѓан сапары жєне онда кμрнектi эмигрант 
М±стафа Шоќаевпен кездесуi туралы айтќан… (Б±дан єрi 
жоѓарыда келтiрiлген ш±ѓыл аќпараттаѓы мєлiметтер 
келтiрiледi – Є.Б.).
Ќозыбаѓаров пен Белгiбаевтыњ сол мєлiметтерi бойынша, 
Парижден оралѓан Ќашаубаев онда М±стафа Шоќаевты 
кμргенiн айтќан. Соњѓысы жуырда Берлиннен келген. 
Ќазiргi тањда т‰рлi баспасμз органдарында ќызмет iстейдi, 
Отанѓа оралуѓа ‰лкен ыќыласы бар, бiраќ ќуѓын-с‰ргiннен 
ќауiптенедi. Ќашаубаев Белгiбаевќа Шоќаевпен μзiнiњ 
Парижде т‰скен суретiн ±сынады.
Оперативтi мєлiметтер бойынша, 1924 жылы к‰зде 
Ташкентке Германияда оќуда болѓан студент Лапин-
М±њайтпасов (μлкелiк РКП (б)-ныњ жауапты хатшысы 
Ќожановтыњ ќайнысы) ќайтып келдi. Лапин-М±њайтпасов 
бiрќатар таныстарына М±стафа Шоќаевтыњ шет жерде т±рып 
жатќанын, бiрде Германияда, бiрде Францияда ж‰ретiнiн 
жеткiзген. Материалдыќ жаѓынан жаѓдайы нашар, аќ 
гвардияшыл газеттерге ќызмет етедi. Лапин-М±њайтпасов, 
Ќожановтыњ кепiлдiгiмен Мєскеу ќаласындаѓы шаруашылыќ 
мекемелерiнiњ бiрiне орналасќан.
Тамыздыњ жартысында Н±ртаза Шоќаев (iнiсi) М±стафа 
Шоќаевтыњ атына мынадай хат жiбердi:
«Сiздiњ хатыњыз дер уаѓында алынды, бiраќ менiњ 
болмауыма байланысты ќолыма сєл кешiгiп тидi. Жергiлiктi 
ж±рт аман-сау. ¤ткен ќыста аѓањыз Жанѓара Маѓз±м ќайтыс 

283
болды. Аѓањыз Ахан аман-сау. Биылѓы жылы аѓын су 
болмаѓасын, егiн шыќпай ќалды. Басымыз аман болѓансын, 
б±ѓан ќайѓырып отырѓан жоќпыз. Н±ртаза.»
Н±ртаза 23 ќырк‰йекте Париждегi аѓасы М±стафа 
Шоќаевтан Парижден хат алады. М±стафа Шоќаев «ендi 
оќудыњ сєтi» келгенiн айтып, iнiсiне балаларын мектепке 
орналастыруды ±сынады. Соњында барлыќ жолдастарѓа 
сєлем айтуды с±райды...
Бiздiњ мєлiметтерiмiз бойынша, Ташкентте М±стафаныњ 
жаќсы досы болып келетiн кμрнектi ±лттыќ ќайраткер 
Үбайдулла Ходжаев т±рады. Бiр кезде Шоќаев шет елден 
Ходжаевпен байланысып т±рѓан».
Уысына iлiккен кiсiден оњай ќ±тыла салу ќауiпсiздiк 
органдары ќызметiнiњ салтында жоќ едi. Жоќтан бар, бардан 
зор шыѓарып, бос ауаны ‰рлей бiлер ж‰йе б±л жолы да єншiнi 
босата салѓысы келмедi. Осы сезiктi бекiте т‰су маќсатында 
ќауiпсiздiк ќызметiнiњ ќырандары 1927 жылѓы 14 мамырда 
Ємiренiњ ‰йiне тiнту ж‰ргiзiп, антикењестiк мазм±ндаѓы 
кiтаптар мен ќолжазбалар iздеген. Саясатпен ешќандай 
шатаѓы жоќ, μзi жартылай сауатсыз єншiнiњ ‰йiнде не 
болсын, таудай ‰мiтпен барѓан тiмiскiлеушiлер м±ны 
айѓаќтар бiрде-бiр мєнбе таппай, ќ±р ќол ќайтады. Сонда 
да болса, олар белгiлi аќын Иса Байзаќовтыњ екi поэмасын 
μздерiмен ала кетедi. Сол к‰нi Ємiре мен Иса Бiрiккен бас 
саяси басќарманыњ бастыѓы Каширин жолдасќа хат жазып, 
поэмалардыњ ќолжазбаларын ќайтаруды с±райды. Бiздiњ 
ќолымызда сол хаттыњ да кμшiрмесi т±р.
«Б‰гiн, яѓни 14-мамыр к‰нi сiздiњ уєкiлдерiњiз бiздiњ ‰йге 
тiнту ж‰ргiздi. Тiнту кезiнде Иса Байзаќовтыњ екi поэмасы 
(μлењдерi) алынды. Неге алѓаны бiзге м‰лдем белгiсiз. Осы 
баяндалѓан жаѓдайѓа байланысты тiнту кезiнде алынѓан 
поэмаларды ќайтару жμнiнде н±сќау беруiњiздi с±раймыз 
жєне не себептi тiнту ж‰ргiзiлгенiн хабардар етсењiздер.
Ќол ќойѓандар: Байзаќов пен Ќашаубаев.»
¤кiнiшке ќарай, басќарма бастыѓыныњ μтiнiшке нендей 
жауап ќайтарѓаны, шыѓармалардыњ ќайтќан-ќайтпаѓаны 
бiзге белгiсiз. Белгiлiсi, осыдан кейiн, 1927 жылѓы 6 маусым 
к‰нi Ємiре Ќашаубаев басќармаѓа шаќыртылып, тергеушiлер 

284
алдында жауап бередi. Ал сол тергеудегi єншiнiњ жауабыныњ 
хаттамасынан ‰зiндi келтiрсек, мына жолдарды оќуѓа 
болады:
«…1925 жылы маусым немесе шiлде айыныњ бiрiнде мен 
барлыќ ±лттыќ республикалардан жиналѓан 14 актермен бiрге 
Парижге бардым. Барѓан бойда «Дория» отелiне орналастым. 
Екiншi к‰нi ќонаќ ‰йге М±стафа Шоќаев келiп, менiмен 
єњгiмелестi. Ол Ќазаќстанда болып жатќан жаѓдайларды 
с±рады. Арасында: «Үкiмет басында кiмдер т±р? Ќазаќтар бар 
ма?» – деген сауалдар да ќойды. Мен «бар» деп жауап бердiм. 
Бiраќ, олардыњ кiмдер екенiн айтќаным жоќ, ол да менен 
с±раѓан жоќ. Сосын ол менiњ бiлiмiмдi с±рады. Мен оѓан 
«ешќандай бiлiмiм жоќ» деп жауап бердiм. Єњгiме ‰стiнде 
ол Ахмет Байт±рсынов пен Мiржаќып Дулатовтыњ хал-
жаѓдайларын жєне немен айналысып ж‰ргендерін сұрады. 
Мен: «Байтұрсынов Қызылордада мұғалім, ал Дулатов 
әдебиетпен айналысып жүр», – дедім. (Кейiн б±л кiсiлердiњ 
неге алѓашќылардыњ ќатарында репрессияѓа ±шыраѓаны да 
ендi бiзге т‰сiнiктi – Є.Б.).
М±стафа μзiнiњ С±лутμбеде туып-μскенiн жєне сол жердегi 
туыстарынан хат алып т±ратынын, сонымен бiрге Кењес 
Одаѓына барѓысы келетiнiн айтты. Кењес Одаѓыныњ елшiсi 
Красин оѓан елге ќайта келудi ±сынѓан екен. Бiраќ, ол жолѓа 
кμп ќаражат керек екендiгiн жєне μзiне ќауiптi болатынын 
ескерттi.
Таѓы бiр жолы М±стафа Шоќаев мейманханаѓа келiп, 
актерлердiњ бєрiн ресторанѓа ќонаќќа шаќырды. Бiраќ, 
актерлер єрт‰рлi себептердi сылтау етiп, ресторанѓа барудан 
бас тартты. Онымен бiрге ресторанѓа тек мен ѓана бардым. 
Ресторанѓа барѓан соњ ол екi саптыаяќ сыра сатып алды. 
Екеумiз небары он бес минμттей бiрге болып тарадыќ. 
Кетерiнде ол Ахмет Байт±рсынов пен Мiржаќып Дулатовќа 
сєлем айта бар деп μтiнiш бiлдiрдi. Сμйтiп, μз ќолымен менiњ 
ќойын кiтапшама олардыњ аты-жμндерiн ќазаќшалап жазып 
бердi.
Парижден Ќызылордаѓа келген соњ мен Дулатов пен 
Байт±рсыновќа бiрнеше рет жолыќтым. Оларѓа М±стафа 
Шоќаевтыњ жолдаѓан сєлемiн жеткiздiм. Екеуi де оныњ шет 
елдегi хал-жаѓдайын, μмiр с‰руге ќаражатты ќайдан алып 

285
жатќанын с±рады. Мен М±стафа Шоќаевтыњ Париждегi 
француз жєне орыс баспаларында ќызмет атќарып ж‰ргенiн 
айттым. Бiраќ, оларѓа М±стафаныњ хатын кμрсеткен жоќпын, 
±мытып кетiппiн. Кейiннен кiтапшам iз-т‰зсiз жоѓалып 
кеттi, iздеп таба алмадым. Б±л хатпен б±рын Ќызылорда 
ќаласында «Ењбекшi ќазаќ» газетiнiњ ќызметкерлерi Ахмет 
Елшiбаев пен оныњ екi жолдасы танысќан. Соњѓы екеуiнiњ 
аты-жμндерiн бiлмеймiн…»
Мiне, Ємiре Ќашаубаевтыњ тергеуге берген жауабы осы 
ѓана. Егер соњѓы кезде баспаларда жарияланѓан деректерге 
кμњiл бμлсек, М±стафа Шоќай Парижде жєне Майндаѓы 
Франкфуртте Ємiремен бiрнеше рет жасырын кездесiп, 
онымен ашыќ єњгiме ж‰ргiзген сияќты. Сол кездесулерде 
ол єншiге ќазаќтыњ бiраз халыќ єндерiн орындатып, шер 
тартќанѓа ±ќсайды. Бiраќ, Ємiре тергеуде б±л турасында 
аузына алмайды. Шамасы, жаналѓыштардыњ єрекеттерiнен 
ќорыќќан, сосын белгiлi деректердi ѓана айта берген. Осыѓан 
орай ГПУ тергеушiлерi де оны жиi шаќырып, ќайта-ќайта 
тергеп т±рѓан. Сондай бiр кезектi тергеуден соњ єйгiлi єншi 
мынадай ќолхат жазып ќалдырыпты.
“ОЛХАТ
Мен, тμменде ќол ќоюшы азамат Ємiре Ќашаубаев, 
Ќазаќстандаѓы Бiрiккен бас саяси басќарманыњ μкiлеттi 
μкiлiне жауапта кμрсетiлген мєлiметтердi, μзiмнiњ Парижде 
болѓанымды, М±стафа Шоќаевпен кездесуiмдi, оныњ 
Байт±рсыновпен жєне Дулатовпен байланысы бар екенiн 
ќ±пия саќтайтынымды айттым, оѓан Байт±рсынов ќызмет 
iстеп, Дулатов єдебиетпен айналысып ж‰р дедiм.
М±стафа Шоќаев μзiнiњ С±лутμбеде туып-μскенiн, сол 
жердегi туыстарымен хат алысып т±ратынын айтты. 
Сонымен ќатар б±л жμнiнде ешќандай жаѓдайда да ешкiмге 
айтпаймын. Егер б±л ќол ќойѓан шартты б±затын болсам, 
ќылмыстыќ кодекстiњ баптарымен ќылмыстыќ жазаѓа 
тартылатыным ескертiлдi.
Оны растап ќол ќоямын.
Ќашаубаев.”
5. VI. 27 ж.

286
Осылайша ќанша ант-су iшсе де, ќауiпсiздiк органдары 
Ємiре Ќашаубаевќа оншалыќты сене ќоймаѓан. Сондыќтан 
оны ањдуды одан єрi жалѓастыра т‰скен. Комитеттiњ «ќ±пия» 
деген арнайы белгi соѓылѓан ќ±жаттарыныњ бiрiне мынадай 
б±рыштама жазылыпты: «За Кашаубаевым установлено 
наблюдение с целью выявления – не привез ли он кому-
либо переписку от Чокаева и не получил ли от него более 
серьезные сведения или задания». Не дегенде де, жазалаушы 
топ Ќазаќстанныњ ќайдаѓы бiр тiрлiкте жоќ, ќиялда 
т±рѓан ±лтшыл-буржуазиялыќ ±йымымен М±стафа Шоќай 
байланысты Ємiре арќылы ж‰ргiзiп отырѓан деген болжамды 
ойдан шыѓарып алѓаны осы тергеу материалдарынан 
айдан аныќ ањѓарылады. Архивтiк деректерге ќараѓанда, 
Ємiре Ќашаубаев, Алашорда ±йымыныњ м‰шесi ретiнде 
Иса Байзаќовпен жєне М±хтар Єуезовпен бiрге бiр тергеу 
iсiнен μтедi. Олардан осы мєселеге орай бiрнеше рет жауап 
алынады. Тергеу кμбiнесе т‰нгi мезгiлде алынѓан жєне єр 
жолы олар 3-4 саѓатќа дейiн созылып, жауапќа тартылѓандар 
т‰н жарымынан ауа ќайтарылѓан. Бiр тєуiрi, аталмыш 
т±лѓалар жауап алу кездерiнде ќаншама ќысым мен ќиянат 
кμргендерiмен, μздерiне жаѓылѓан жаланы мойындамапты.
Дегенмен, осы ‰шеудiњ iшiнде єйгiлi єншiнiњ шеккен 
зардабы бiзге басым кμрiнедi. Себебi, жоѓарыдаѓыдай 
тергеулерден кейiн ол ‰лкен сахнаѓа кμп жiберiле бермейдi. 
Шын мєнiнде Ємiре μз ќызметiнен шеттетiлiп, ќоѓам μмiрiнен 
тыс ќала бастайды. Б±л – бiр. Екiншiден, ±заќ уаќыт бойы 
ОГПУ органдарыныњ баќылауында ж‰руi замандастары 
арасында оны сол ќауiпсiздiк ќызметiмен байланысы бар 
деген к‰дiк туындауына бiрден-бiр себепшi болады. Сμйтiп, 
ќайран єншi екi жаќтан к‰йедi. Аќиќатын айтсаќ, Ємiре 
ешќашан ГПУ-ѓа ќызмет жасайтын жансыз болѓан жоќ 
едi. Парижде М±стафа Шоќаймен бiр рет кездесемiн деп, 
соншалыќты зобалањды бастан кешкен ол 1934 жылы аяќ 
астынан, ж±мбаќ жаѓдайда баќилыќќа озып ж‰ре бердi. Бар-
жоѓы бiр сапардыњ барысындаѓы кездесуден туѓан д‰рбелењ 
осындай болатын. 

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: