Бағдарламасы бойынша шығарылды т 78 ТӨлеутай е

144
145
болғандығын аңғартса керек. Сондай-ақ, аталмыш құжатта Рамазанның 
партия қатарына кандидаттығы көрсетілген. 
Келесі бір құжат Рамазанның қаза болуына байланысты толтырылған. 
Бұл құжатта оның 1943 жылдың 4 қарашасында Калинин (1990 жылы 
байырғы Тверь облысы атауы қайтарылған) облысының Новосокольни-
ческий ауданының Аршахина деревнясының шетінде, батыс беткейіне 
қарай 100 метр жерде оққа ұшқаны баяндалған. 23-гвардиялық атқыштар 
полкінің 8–18 қараша аралығында өлгендердің атау тізімінде осылай 
делініп жазылыпты. Кейінгі бір жерлеу туралы құжаты: оны Ресейдің 
Псков облысының (Псков облысы 1944 ж. құрылған) Новосокольни- 
ческий ауданының Золаткова деревнясының шығысына қарай 1 км қа-
шықтықтағы алаңқайға жерленді деп сөйлейді. Сірә, бұл Калинин об-
лысы кейін өзінің байырғы Псков облысы атауын қайтарып алған соң 
толтырылған құжат болса керек. Десе де, екі құжаттың да баян ғып тұрғаны 
бір дерек екенін айта кеткеніміз жөн. Осылайша композитор Р.Елебаев 
небәрі 34 жасында өмірден өтті. Соңында жақсының көзіндей болып
өлмес туындысы «Жас қазақ» әні қалды. Хабиба әжей: «Рамазанның
бұдан басқа бірнеше әні бар еді. Есімде қалғаны «Жолдастар» дегені», –
деп марш екпінді жүрдектеу айтылатын бір шығарманы орындайды.
Осындайда егер Рамазан Елебаев майданнан тірі қайтқанда халқымыздың 
бір аяулы азаматы, даңқты композиторларының бірі болар еді деп 
армандайсың. Қанша дегенмен, Біржан сал, Ақан серілер сайран салған 
Көкшетаудай киелі топырақтың тумасы емес пе? 
Енді жоғарыда айтып өткен Рамазанның қарындасы жөнінде бірер 
сөз. Рамазанның бұл күндері Алматы қаласында тұратын жалғыз 
қарындасының аты Қалипа екен. Бұл кісі жайында маған республикалық 
«Егемен Қазақстан» газетінің тілшісі, белгілі журналист, қарымды 
қаламгер Қорғанбек Аманжол айтты. Тіпті, ол менің көзімше өзінің
жұмыс кабинетінен Қалипа апамыздың үйіне телефон да соғып көрді. 
Алайда ар жақтан телефон тұтқасын ешкім көтере қоймады. Сөз арасында 
Қорғанбек ағай бұл кісіге осымен бірнеше мәрте телефон соққанын, бірақ 
аржақтан ешкімнің дауыс көтермейтінін айтты. Осыдан кейін біз де өз та-
рапымыздан Қалипа апамызға бірнеше рет қоңырау шалып көрдік. Алайда 
біздің де талпынысымыз нәтижесіз аяқталды. Сөйлеспекші болғандағы
ойымыз – ол кісіден ағасы жайында толымдырақ мағлұмат алу еді. 
Өкінішке қарай, оның сәті түспеді. 
Міне, құрметті оқырман, Жүсіпбек Елебековтің өнер өлкесіндегі 
сүйікті серіктерінің бірі, композитор Рамазан Елебаев жөнінде қысқаша 
айтарымыз осы. Бұл деректердің денін біз Хабиба әжеміздің Жүсіпбек
Елебеков жайында жазған естелік кітаптарынан алдық және бұл әңгіме-
лерді қайыра пысықтап, өз аузынан қайта бір мәрте жазып алдық. Хаби-
ба әжей Рамазан жайында терең толғаныспен әңгімелеп отырды; әсіресе 
естеліктің Рамазан мен Жүсіпбектің майдан шебінде қоштасатын сәтіне 
келгенде көз алдынан сол бір ауыр күндер баяу өтіп жатқандай, нұры 
тайған жанарын алысқа қадағандай бір уақ үнсіз ой кешті. Сонан соң 
әңгімесін қайта жалғап былай деді: 
«Жүсекең айтушы еді: – Рамазанмен қоштасқан соң, машинаның
кузовына отырып жүріп кеттік. Рамазан болса, қарауытқан қалың орман-
ның шетінде жападан-жалғыз, тапжылмастан соңымыздан қарап тұрды. 
Машина алыстай түскенде мен оған ақырғы рет қарадым. Ол кіп-кішкен-
тай ноқатқа айналыпты. Тас мүсіндей қимылсыз тұрған оның бізді
көзімен ұзатып, қимай қоштасып тұрғанын сезгенде көзіме жас келді, – 
деп. Осы бір сәт Жүсекеңнің өле-өлгенше есінен кеткен емес. Рамазан 
жайлы айтқан сайын оның есіне үнемі осы көрініс түсуші еді». – Осылай
деді де, Хабиба әжей тағы да үнсіз отырып қалды.
Жүсіпбек салған «Жас қазақ» әні ескен желдей тез тарады. 1943 жыл-
дың жазында Жүсіпбек Елебеков гастрольдік сапармен Семей облысын 
аралады. Мақсат айқын: «Бәрі де майдан үшін, бәрі де Отан үшін» деген 
ұранмен еңбек етіп жатқан елдің еңсесін көтеру. Сондағы елдің көбінесе 
сұрайтыны – «Жас қазақ» әні. Осындай күндердің бірінде Жүсіпбек Еле-
беков бастаған өнерпаздар тобы Мұхтар Әуезовпен кездесті. Қасында 
Сапарғали Бегалин, Есмағанбет Ысмайылов, Қайым Мұхаметқанов
сынды қаламгерлер бар жазушы Абай ауданына арнайы келген екен.
Осы тұста бұл кездесулерді көзімен көрген ақын Тұрсынхан Әбдірах-
манованың естелігін оқырман назарына ұсынбақпыз. Өйткені аталған 
естелікте сол заманның көңіл күйі, әсер ауаны тамаша баяндалғаны 
сезіледі және өзінің деректілігімен ден қойғызады: 
«Мұхаң бұл жолы Абай ауданында 1945 жылы өтуге тиісті халқымыз-
дың дана перзенті, ұлы ақын Абай Құнанбаевтың туғанына жүз жыл
толу мерекесіне орай, аудан басшыларының әзірлеген жоспарымен 
таныспақ. Екіншіден, өзі жазып жатқан «Абай» романының екінші
кітабына ел аузынан керекті әңгімелер жинап, Абай ауылы отыра-
тын қоныстарды қайтадан аралап көру үшін арнайы келген. Мен онда 
Абай аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысының міндетін 
атқаратынмын. Соғыстың ауыр жылдарында салмақ жастарға түсті, 
шаруашылықтың барлық саласында аянбай еңбек еттік. Сонымен қатар, 

146
147
жұмыстан бас көтере алмай қажып жүрген халыққа аудандағы өнерпаз 
жастарды жиып, сауық кештерін жиі өткізіп жүрдік. «Шөп біткен жеріне 
шығады» демекші, поэзия ордасы болған Қарауыл жастары шеттерінен 
өнерге бейім, әсем әнші болатын. 
Мұхтар ағалардың келетіні жайында алдын ала хабар алдық. Үлкен 
әзірлік жасалды. Қарауыл өзенінің жағасында үш ақ үй тігілді. Іші кілем, 
сырмақ, текемет, таза көрпе-жастықпен жабдықталды. Әркімнің атқа-
ратын нақтылы ісі белгіленіп берілді.
Аудандық клубтың жанындағы көркемөнер үйірмесі тек қана Абай 
әндерінен ғана үлкен концерт беретін болды. Бұл міндетті орындау маған 
жүктелді.
Мұхаңдар келген соң екі-үш күннен кейін, аудан жұртшылығымен 
кездесті. Мұхтар аға Абай творчествосы жайында, Есағаң қазақ совет 
әдебиетінің жайы мен дамуы жөнінде баяндама жасады. Соңынан біздің 
үйірмеміздің концерті тыңдалды. 
Концертіміз қонақтарға ұнады. Әсіресе, Мұхтар аға аудан жастары- 
ның Абай өлеңдерін, Абай әндерін жақсы білетініне риза болды. Біз де 
қуанып қалдық. 
Осындай қуаныш үстінде жүргенде Алматыдан өзінің бригадасымен 
Жүсіпбек аға келе қалды. Той тойға ұласқандай бізге де қуаныш үстіне 
қуаныш қосылды, көктен тілегенімізді жерден бергендей есіміз кете 
қуандық. Ән естиміз, жаңа ән үйренеміз деп қуандық. Ол тілегіміз орын-
далды да. Сол түнгі кешті ұмытпаймын. Ол бір есте қаларлық ерекше кеш 
еді. Кімнің қай жерде отырғанына дейін бүгінгідей көз алдымда. Мұхтар 
аға ең төрде, сол жағында Жүсіпбек, Сапарғали ағалар отырды. Бәріміз 
Жүсіпбек ағалардың аудан клубында өткен концертінен шыққан едік. 
Көңіліміз көкте.
Концерттен тараған кәрі-жастың аузында «Жас қазақ» әні. Біреуді 
күрсінте, біреуге ой сала, майданда қаза болған күллі совет жауынгер-
леріне арналған жоқтау тәрізді мұңды да салтанатты әсем ән майтал-
ман ұлы әншінің орындауында төбе құйқаны шымырлатып, тіпті әсерлі
естілді. Осы кеште жыламаған адам қалған жоқ. 
«Жас қазақтың» біріміз бір шумағын, біріміз қайырмасын қағып
алып, шөліркеп жұтқан сусынға қанбағандай, таңдайымыз тақ етіп,
тамсанып қалған күйдеміз. Мұхтар ағаларға тігілген үйдің иелігі 
Үміткенде, ол әрі аудандық клубтың меңгерушісі. «Концерттен соң біраз 
адам іріктеліп қонақтармен бірге болыңдар»», – деп ескертті бізге. 
Бәріміз Қарауылдың жағасына тігілген үйге қарай беттедік. Жолшы- 
бай «Жас қазақты» ыңылдап, әуреміз. Ретін тауып Жүсіпбек ағадан тағы 
бір ән тыңдау, қайтсек те үйреніп қалу.
Келсек, қонақтар жайғасып отырып, дастарқан жайыла бастаған екен. 
Шай ішіп, ас келуін күткен үзілісте әнге кезек берілді. Қайым бізге қарап: 
– Қалай, «Жас қазақты» үйреніп ала алдыңдар ма? – деді. «Өзі шы-
ғайын деп тұрған көз» дегендей біз де жармаса кеттік:
– Енді бірер тыңдасақ, үйреніп алатын түріміз бар, – десіп, сөз аяғын 
Жүсіпбек ағаға сайып, тағы бір қайталауын өтінгендей сыңай білдірдік. 
Жүсіпбек ағадан ән тыңдауды үлкендер де үміт етіп отырса керек, ол 
кісілер де Жүсіпбек ағаға бұрылды. 
Дастарқан жиылған соң аяқтарын созып, үлкен ақ жастықты шын-
тақтап жатқан Жүсіпбек аға өзінен төмендеу отырған Ибади Матақовқа 
иек қақты. Сол-ақ екен, ол лып етіп домбыраға қол жалғады. Жүсіпбек аға 
«Жас қазақтан» бастап көп әндер айтты. Әркім өз қалаған әндерін сұрап 
жатыр. Мұхтар аға «Иманжүсіптің әнін» орындауды сұрады. 
Мен осы кеште «Иманжүсіптің әні», «Мәдидің әні», «Балуан Шолақ-
тың әні» деген әндерді, Біржанның «Жамбас сипарын», «Адасқақ», 
«Ләйлім шырақ» әндерін, Естайдың «Жай қоңырын», Ыбырайдың
«Майда қоңырын» тұңғыш рет тыңдадым. Ішімнен әншімін, ән білемін 
деп жүргеніме ұялып, өзіме-өзім риза болмай, жасып, тұнжырап қалдым. 
Жастардың ішінде жеке дауыста ән айтып, өзімізше «шаң жұқпас- 
пыз» деп жүретін Үміткен екеуміз еді. Үміткен Семейдің облыстық
театрында істеген, ашық та биік әдемі даусы бар. Одан соңғы әдемі
даусы бар қыздар Рыскүл мен Әнуар.
Ән кезегі біздерге келіп, әрқайсымыз білетін әндерімізді айтып
шықтық. Мен, ең алдымен, «Гауһартасты» айтып едім, Жүсіпбек аға 
риза болды. Тек «мына бір жерін шолақтау қайтарады екенсің», – деп
келіспей тұрған жерлерін домбыраға қосып түзетіп берді. «Ғайниды» 
айтқанымда бәрі риза болды. Мұхтар аға: «Сөзі де әдемі, екі шумағы 
да «Ғайни қыз» деп басталады екен», – деп әннің сөзіне де назар ауда-
рып, Жүсіпбек ағаға бір, Ибади Матақовқа бір қарап, – мұндай дауысты
музыка тілінде не дейтін еді өзі?» – деп сұрады. Ол кісі екеуі бірдей
жарыса, «альт» дейді деп жауап берді.
Үлкен кісілердің даусыма риза болып, әніме риза болғаны мені 
қанаттандырып жіберді. Манағы жабырқап, жасып қалған күйімнен біраз 
арылып, Жүсіпбек ағаға:
– Аға, «Жас қазақты» айтып көрейін бе? – дедім.
– Иә, үйрендің бе? Кәне, қосылып көрші, – деп мені домбырасымен
жетелей жөнелді. Мен де іркілместен қосылып кеттім. Әннің аяғында 
менің даусымның сенімсіздеу шыққан жеріне өзі қосылып кетті. Мен сол 
кеште «Жас қазақты» әжептеуір игеріп, үйреніп алдым.

148
149
Жүсіпбек ағаның кейбір әншілердей кергімейтін қарапайымдылығы 
әнді бірнеше қайталап, қашан үйренгенше жалықпай айта беретіні де бізді 
тәнті етті. Біз үшін осы отырған кешіміз көрген түстей, ғажайып сиқырлы 
өмірдей болып көрінді. Біздер, ауыл жастары, Мұхаңдар сияқты үлкен жа-
зушыларды немесе Күләш, Шәкен, Құрманбек, Жүсіпбектерді, тіпті бұл 
жерде жер басып жүрмейтіндей, басқа елден бөлекше жаратылғандай, 
жақындауға болмайтындай көретінбіз. Міне, енді, сол құрметті адамдар-
мен қатарласа, тең кісідей болып, отырмыз. Оның үстіне Сапакең мен 
Мұхаңдай ірі тұлғалар қошемет көрсете құрметтей қараған соң біздің 
де бойымызда кәдеге жарайтын бір өнер бар екен-ау деген сенім пайда 
болды. Мен бала жастан ән салып жүрсем де, желпіген көңіл құсының 
шарықтаған әнмен бірге өнер биігіне көтеріле алатынын сезінбеген
едім».
Бажайлай қарасақ, ақын Тұрсынхан Әбдірахманованың осы айтылған 
естеліктерінде біраз сыр барын аңғарамыз. Әсіресе, Мұхтардың Жүсіп-
бектен «Иманжүсіптің әнін» сұрауы, түннің бір уағына дейін Мәди,
Балуан Шолақ сияқты кілең «бунтарь» композиторлардың әндері
шырқалуы көңіл аударарлық. Біле білсек, аты аталған композиторлардың 
түгелінің түбіне Кеңес өкіметі жеткен. Әрине, бұл оқиғалардың бар-
лығын Мұхтар Әуезов жақсы білген. Әсіресе, оны Иманжүсіп тағдыры 
толғандырған тәрізді. Иманжүсіпті 1930 жылы Созақ көтерілісін 
ұйымдастырды деген жаламен Тараз түбінде ГПУ-дің жендеттері атып 
өлтірген еді. Мұның алдында 1927 жылы Бетпақта бой тасалап жүрген 
Иманжүсіпті Сәкен Сейфуллиннің өзі іздеп барып жолығып, даңқты 
батырдың жанында бір айдай болып қайтқан болатын. С.Сейфуллин 
сол сапарында Иманжүсіптің өмір тарихын оның өз баяны бойын-
ша жазып алса керек. Күрескердің өз аузынан жазылып алынған бұл
хикаялы өмірбаянының негізінде кейінірек Сәкен ағамыз Иманжүсіп
жайында шығарма жазбақшы болған да тәрізді. Алайда, Сәкеннің бұл
жазып алғандарын НКВД жендеттері ақынды ұстағанда қолды қылып, 
соңынан жойып жіберген бе дейміз. Не болмаса ақынның жары
Гүлбаһрам апамыздың өзі айтқандай, Сәкен ұсталған 37-нің қарашасында
көп қағаздарымен бірге есік алдына үйіп тастап өртеп жіберген сияқты.
Бәлкім, Жүсіпбектен «Иманжүсіптің әнін» сұрағанда Мұхтар аға-
мыздың есіне осы жайттар түскен шығар? Әлде оны Иманжүсіптің 
толғауындағы буырқанған қуатты сөз орамдары тәнті қылды ма 
екен? Әйтеуір, Мұхаңның Иманжүсіпке, оның әндеріне ерекше ықы-
ласты болғанын сеземіз. Бұл жөнінде Мұхтар мен Жүсіпбек ара-
сында бірталай әңгіме болған сияқты. Себебі, Жүсіпбек Елебе-
ков те Иманжүсіп әнін өте сүйіп айтты және оның жалғыз суретін 
көздің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа аман сақтап жеткізді.
Бұған, әрине, Мұхтар Әуезовтің де ықпалы тигені даусыз.
Жүсіпбек – халқына барынша адал қызмет еткен өнерпаз. Алғаш 
Алматыға келген 1931 жылдан бастап, оның ел аралап, концерт берме-
ген күні кемде-кем. Ол – кәрілік жеңіп, ауру меңдеп аурухана төсегіне 
таңылғанша шығармашылық белсенділігін жоғалтпаған әнші. Компо-
зитор, музыкатанушы Илья Жақанов ағамыздың айтуынша, Жүсекең
70 жасында «Қазақ радиосына» келіп, Тоқбайдың «Екі жирені» бастаған, 
он шақты ән жаздырған көрінеді. Қазір мүлтіксіз әрі кемел орындалған
сол әндерді тыңдай отырып, әншінің жетпіске келген жасының өзінде 
ғажап шығармашылық бапта болғанын байқаймыз. Осындай саушылық-
тың арқасында, бастысы халқыма әнімді тыңдатсам, бойымдағы ба-
рымды берсем деген өнерпаздық құштар көңіл қалауының күштілігінен 
Жүсіпбек Елебеков алпыстан мол асып, жетпісті қусырғанша Алатау мен 
Алтайдың, Атырау мен Арқаның арасын түгел аралады, атақты Біржан сал 
айтқандай: «Үш жүздің кәрі-жасын түгел көрді». Осындайда, Жүсіпбек 
Елебеков шетелдік өнер сапарларында болған ба деген сұрақ туындайды. 
Ондайда есімізге әншінің 1968 жылы Үндістанға, 1963 жылы Монғолияға 
барған сапарлары еске түседі. Үндістанда болғандығының анық айғақ 
белгісіндей сол жолы Роза Бағланова, Кәукен Кенжетаев, Жүсіпбек
Елебеков үшеуінің бірнеше үнділік азаматтармен бірге түскен суреті 
сақталған. Кейін анықтағанымыздай, бұл сапарға Жүсекеңдермен бірге 
композитор Еркеғали Рахмадиев және Роза Шамжанова да барыпты. 
Жүсекеңнің бұдан басқа шет мемлекеттерде болған-болмағаны тура- 
сында деректер кездеспейді. Тек, әнші 1950–55 жылдары екі рет Қытайда 
болып, Шын-Машын елінде өнер көрсетті деген жұтаң мәлімет қана бар. 
Басқа еш жерде Жүсекеңнің Қытайда болғандығы жөнінде мағлұмат 
ұшыраспайды. Тек Ж.Елебековтің отбасылық мұрағатында «Үрімшідегі 
концерт» деп аталатын жазуы бар тілдей газет қиындысы сақталған. 
Фотосуреттің қайшымен мұқият қиып алынғандығы байқалады.
Көнерген суретте үстіне ұлттық киім киген Жүсіпбек Елебеков қала
алаңына құрылған үлкен, биік сахнада ән айтып отыр. Сахнаның алды ән 
тыңдауға жиылған қара құрым халыққа толы. Осыған қарап, Жүсіпбек 
Елебековтің Қытайдың Үрімші қаласында концерт қойғанына көз 
жеткіземіз. 

150
151

жүктеу/скачать 15,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: