Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
Ұстаз-ғалымның ұшқыр тағылымы
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жиырмасыншы ғасырдың 30-жылдарында тілді ғылым тұрғысынан зерттеу ісі оны оқытудың практикалық
| Ұстаз-ғалымның ұшқыр тағылымы
(Қ.Жұбановтың ағартушылық қызметі мен педагогикалық мұрасы жайында)
Профессор Қ.Жұбанов – еліміздің тұңғыш білім ордасы Қазақтың педагогикалық институтының қазақ тілі кафедрасының тұңғыш меңгерушісі бола отырып, қазақ тілінің жеке-дара ілім болып алғаш оқытылып, зерттеліп, танылып, қалыптасуына да өз үлесін қосқан ірі тұлға, көрнекті тілші-ғалым, ұлағатты ұстаз, тәжірибелі әдіскер. Әдіскер-ғалым қазақ тілін жеке ғылым саласы ретінде оқу жүйесіне ұсына келіп, оны дамытудың, жетілдірудің жолдары мен бағыттарын белгіледі. Қ.Жұбановтың ғылымдағы зерттеулері, ғылыми еңбектерінің бастау көзі 1929-1930 жылдардан, яғни ҚазПИ-дің шаңырағына ғылыми қызметкер болудан бастала келіп, осы қабырғада ұстаздық, ғылыми, қайраткерлік, ағартушылық, педагогтық, қоғамдық қызметтерді қатар алып жүруімен ұласады. Қ.Жұбанов 1932-1937 жылдар аралығында Қазақ КСР Халық ағарту комиссариатының Ғылым және оқу-методика советінің председателі, оқу программасы және методика бөлімінің меңгерушісі бола жүріп, оқу 269
программаларын жетілдіру, оқулықтардың сапасын арттыру барысында да көп іс тындырды. Проф. Қ.Жұбанов оқулық-бағдарламаларды өзі ғана жазып қоймай, басқаларға жаздыруды ұйымдастырып, оларға
ақыл-кеңес беріп,
мұғалімдердің білімін жетілдіру курстарына, семинарларына сабақ беріп, көп еңбек еткен. Бұл жөнінде республикамыздың оқу-ағарту майданында қыруар еңбек сіңірген педагог-ғалым Әміржан Сытдықов былай деп жазады: «Партияның мектеп туралы, оқу программалары мен оқулықтар туралы сол бірінші бесжылдықтарда қабылданған шешімдері мектептерде қазақ пен орыс тілін оқытудың социалистік тәрбиелік және білімдік маңызын бұрынғыдан да арттыра түсті. Осылармен қатар ғылым негіздерінің барлығынан тұңғыш рет аударма оқулықтарын бастырып шығару қажет болды. Оқу халық комиссариатына тапсырылған бұл сияқты кезек күттірмейтін толып жатқан шараларды жүзеге асыруда Қ.Жұбанов аса зор роль атқарды» (128). Құдайберген Жұбанов әдістеме саласындағы «Қазақ тілінің програмы» еңбегі 1936 жылы жеке кітапша болып басылды. Жоба ретіндегі ұсынылған бұл бағдарламалар V, VI, VII сыныптарға арналып жасалған. V сыныпқа арналған бағдарлама грамматика, емле, тыныс белгілерін, түбірлердің тарихын және есімдерді оқытуға бағытталған. Оқылатын тақырыптардың ауқымдылығына қарап, қанша сағатта өтілетіндігі көрсетілген. VI сыныпта игеруге етістік, есімдік, шылаулар, одағайлар ұсынылған. VII сыныптың бағдарламасы «Синтаксисті» қамтыған. Аталмыш бағдарламалар кейінгі оқулықтарға жол сілтегендігімен құнды. Бағдарламаларды жасау кезінде де Қ.Жұбанов халық ағарту ісіне толайым берілген педагог ретінде де көрінеді. Өйткені ғалым мұғалімдермен байланысын үзбейтін, олармен хат-хабар алысып, жолығыса қалса, тереңінен пікірлесіп отырған. Проф. Қ.Жұбановтың ағартушылық қызметіндегі бір қасиеті – ол тек оқыту ісімен ғана болып қоймай, сол оқытуды жетілдіру, жақсарту, нұсқау жағына да баса көңіл аударады. Бұған уездік, губерниялық, республикалық оқу бөлімдеріндегі инспекторлық міндеті ғана емес, оның ауылдық мұғалімдерге ауызша да, хат арқылы да кеңес-консультациялар беруі, кейін тіпті «Әдіс бірлестіктері мен әдіс үйірмелерінде оқу жылының II жартысында талқыланатын әдіс-программа мәселелері» деген сияқты нақтылы жол-жоба жазуы куә. Қ.Жұбановтың замандасы, бұрын мұғалім болған Опа Алпанов былай деп жазады: «...Мен мұғалімдік қызметке ауыстым, ал Құдайберген Ақтөбедегі губерниялық оқу-ағарту жұмысына шақырылды. Әрине, бұл кездерде оның уақыты өте аз болатын... Сөйте тұрса да, ол ауыл мұғалімдерінің ақылшысы, қамқоршысы болды. Анда-санда елден барған біздермен сағына көрісіп, ауылдағы оқу-ағарту жұмысын көп сұрап, ақыл- кеңес айтатын. Тіпті кейбір сұрақтарымызға хат арқылы да консультация беріп отыратын еді» (108). Құдайберген Қуанұлы қазақ тілінің ғылыми әдістемесін жасау жолында көптеген зерттеулер қалдырды. Ол әдістемені ғылым деп қарады да, оны 270
лингвистика, педагогика, психология және т.б. ғылым салаларымен байланыстыра зерттеді. Онымен бірге жұмыс істеген В.Решетняктың өз естелігінде Қ.Жұбановтың «...педагогиканы, психологияны... сол кездегі беделді ғалымдар еңбегінен оқып үйренді» (129) деп жазуында да үлкен сыр бар. Павлов пен Бехтеревтің, басқа да психологтардың еңбегін ықыласпен оқығаны белгілі. Бұл жайында қарт педагог Жанғазы Жолаев мынадай қызықты жәйттен хабардар етеді: «Бірде Құдайберген, сен осы психология жайындағы кітаптарды көп оқисың, оның не керегі бар?» – деп сұрадым. Ол маған жымиған қалпы жауап берді: «Сен адамдар арасында, әсірісе, жастар арасында жұмыс істеп, оларды біліммен, ғылыммен қаруландыра жүріп, өзің психологиямен, әсіресе, балалар психологиясымен таныс болмасаң, онда бұл көзсіз жұмыс істегенмен пара-пар» (130). Төлеутай Ақшолақовтың: «Профессор Қ. Жұбанов – ірі ғалым-педагог, ғалым-азамат. Ол Қазақстанда педагогикалық және методикалық ой-пікірдің қалыптасып, дамуына барынша атсалысты. Оның есімі қазақ совет мектебінің тарихында алтын әріппен жазылып қалды», – (131) деген пікірі де педагогика-психология саласындағы еңбектерін ескере отырып
айтылғандығында дау жоқ. Көрнекті ғалым Мәулен Балақаевтың айтуынша, Қ.Жұбанов мектептерге арнап оқулық жазуға барынша үлкен жауапкершілікпен қараған, кездескен сәттерінің бірінде былай деген: «Оқулық жүрдім-бардымның жұмысы емес, өте жауапты жұмыс. Қазіргі ғылымымыздың түп қазығы сол оқулық болу керек. Оның ғылыми негіздерін жастар жақсы білу үшін тіліміздің қалыптасқан заңдылықтарын айқындап алуға тиіспіз. Орыс оқулықтарынан, одан-бұдан көшірілген ережелер жастардың білім жұмырына жұқ болмайды» (16). «Қ.Жұбанов оқулық жазуда оқушылардың тек қана тіл заңдылықтарын біліп қоймай, сонымен қатар, сөз бен сөйлеудің, тіл мен ойлаудың байланыстарын да танып отыруына назар аударған. Оны біз автордың «Сөз бөлшектерінің құралуы», «Сөз бұйымы мен сөз материалы», «Сөз бұйымының сыр-сипаты мен сөз бұйымының жасалу жолы», «Сөз», «Сөйлеу», «Сөз бен ой» деген тақырыпшаларды бергенінен байқаймыз», – деп жазады Н.Құрманова (132, 11) Педагог-ғалымның ағартушылық қызметі мен әдістеме мәселелеріне қатысты еңбектерін жүйелі түрде тұңғыш рет сөз еткен ғылыми зерттеу – доцент Мүслима Құдайбергенқызы Жұбанованың (1926-2012) «Құдайберген Жұбанов ұлттық дидактика проблемалары хақында» (133) атты еңбегі. Педагогика ғылымдарының кандидаты М.Жұбанова тілші-ғалымның дидактикалық тұжырымдарын қазіргі уақыт сұранысымен байланыстыра келіп, профессор Қ.Жұбановтың әдістемелік пікірлері мен
лингводидактикалық ойларының құндылығын бүгінгі оқу жүйесімен сабақтастыра жан-жақты дәлелдеген. М.Жұбанованың еңбегі – ойшыл- ғалымның педагогикалық мұрасын зерттеп-тануға бағыт-бағдар беретін, тілшінің лингводидактикалық көзқарастарын саралап көрсеткен, жаңашыл 271
пікірлерін талдап түсіндірген, ана тілін сапалы оқытуға игі әсер ететін өзіндік ізденістерін баяндап-бағалаған, ғалым мұрасының тың беттерін ашқан, педагогика іліміне үлес болып қосылатын еңбек. Автор 2012 жылы жарық көрген «Ұлттық тәрбие тағылымы» атты кітабында да ғалым еңбектеріндегі ұлттық тәрбие тарихын тануға жөн сілтейтін фактілер мен тұжырымдарға ғылыми-танымдық талдау жасайды. Мысалы, автор «Қ.Жұбановтың «Төңкеріс және қазақ халқының ұлт тілі» атты еңбегі қазақ қоғамының ұлттық тәрбиеден көздеген: 1) ұрпағына соғыс өнерін үйрету; 2) елі мен жерін бірігіп қорғау мақсатымен патриоттыққа тәрбиелеу; 3) адамгершілікке тәрбиелеу; 4) қоғам мүшелерін татулыққа тәрбиелеу; 5) қонақкәде, алтыбақан т.б. өнер сайыстарына үйрету сияқты мақсат-міндеттін ашып береді» дейді (134). Демек, Қ.Жұбановтың педагогикалық қызметінің, әдіскерлік дарынының тамыры ұлттық тәрбиеде жатқандығын аңғарамыз. «Қ.Жұбанов және қазақ тілі пәнін оқыту мәселелері» атты мақаласында К.Жаманбаева «Құдайберген Жұбановтың жалпы қазақ тіл білімі бойынша программа мен методика мәселелері бойынша зерттеулерінде келтірілген, бүгінде ұлт мектептерінің концепциясы мен пән концепциясы үшін маңызы бар» мынадай бағыттарға тоқталады: біріншіден, ғалым үнемі шын мәніндегі тіл табиғатын, болмысын танытуға көңіл бөледі; екіншіден, тіл категорияларын жаттанды оқытпай, тіл табиғатын, болмысын таныта оқытуға, категорияның сырын түсіндіруге көңіл бөледі; үшіншіден, білімнің бірізділігі, принциптілігі туралы тұжырымдайды; төртіншіден, білім жүйесін оқушылардың жас ерекшелігіне сай ұсына білген (135). «Қазақ тілінің грамматикасы» атты оқулығында балаларға тілдік құбылыстарды үйретуде профессор Қ.Жұбановтың өзіне тән ерекше әдісі байқалады. Ғалымның тілді (морфология мен синтаксисті) оқытудағы мұндай ерекшелігі туралы педагогика ғылымдарының кандидаты Мүслима Құдайбергенқызы Жұбанова былай
деп ой
толғайды: «Біздің
топшылауымызша, автордың морфологияны оқытпастан бұрын баланы сөйлем жүйесінен хабардар етуі оның тағы да сол мағынаны түсінуіне қажетті білім беруге тиісті дайындық сатысынан өткізіп формализмнен сақтандыру мақсатынан туған тәрізді. Өйткені морфологиялық тұлғалар мен қатынастарды өз алдына бөлек түсіндіруге келмейді, олар негізінен сөйлем ішінде танылады ғой. Сондықтан автор бұл жерде де жасанды схемаға салмай, тілдің табиғи өз жүйесін сақтап оқытуды көздегені байқалады» (134, 19). Алғашқы ғылыми оқулықтардың бірі саналатын бұл еңбекте негізінен тілдің табиғатын таныту көзделсе, екінші жағынан, балаға тілдік ерекшеліктерді екшеп үйрету міндеті де шынайы қойылған. Ұстаз-ғалым Қ.Жұбанов лингводидактиканың әдіснамалық негіздерін психология ілімімен тығыз байланыста қарастырады. Оның «Сөйлем дегеніміз бұрын логика сөйлеміне, психология коммуникациясына тура келетін, сөзбен айтылған лебіз болатын (аяқталған ойды білдіретін сөздер)», «Бір сөздің өзін қандай көңілмен айтуымызға қарай, әртүрлі сөзбен 272
нысаналарын меңгеру үшін «адамның жанын қарайтын ғылымға» ден қою керектігіне назар аудартады. Оқу үрдісін оқушының танымы мен қабілетіне қарай ұйымдастыру жайына барынша мән беруі де әдіскердің педагогикалық психологияны жетік білгеніне дәлел болады. Мысалы, тілші-педагог: «Буын жүйесін жақсы
оқытудың әдіс-тәсілдеріне қатысты пікірлері де оның оқу үдерісінің түпкі мақсатын дәл анықтап, көре білетін ғалымдық парасат-пайымын айқындай түседі.
Дидактиканың жүйелілік пен сабақтастық принципі жүйеге келтірілген білімдер негізімен қаруландыру, мұғалім жұмысының жүйесін, оқушылардың тиісті іс-әрекетін айқындайды. Осыған орай, қазақ тілінің программасына да, оқу құралына да ана тілі сабағының емле, грамматика тарауларын оқытуда талап қойылады, оларды «балаларға түсіндіріп өту керек, әйтпесе ана тілі сабағынан нәтиже шықпақшы емес» деп, Қ.Жұбанов оқытуда кететін қателік баланың біліміне өмірлік нұқсан келтіретінін, оның үстіне тіл ілімінің жетілуіне үлкен кесел екенін мұғалімдер зердесіне салады (136).
Қ.Жұбановтың лингводидактикалық және әдістемелік көзқарастарын зерделеп қарағанда ерекше мән беретін басты мәселе ретінде тіл теориясы мен әдістеме теориясын ұштастыруға мән беріп, ана тілін жетік білгізу мен сауаттылықты қалыптастырудың алғышарттарын дәл танып, айтып қана қоймай, сұрыптап түсіндіріп беруі де – ғалымның бұл саланы терең меңгергенінің дәлелі. Мысалы, ол XX ғасырдың 20-жылдарының өзінде-ақ тілді меңгеруде кешендік амал-тәсілдердің ұтымдылығы туралы ой түйіндейді. Соның ішінде барлық білімді меңгерудің кілтін ұстататын ана тілін меңгертудің маңызына айрықша тоқталады. Әдіскер-педагог: «Қандай
мақсатқа жетудің барынша тиімді әдіс-тәсілдерін да саралап береді. Әдіскер-ғалым Қ.Жұбанов еңбектеріндегі тұжырымдарға зер салсақ, ол ұсынған тиімді әдістердің қатарындатүйінді мәселеге көңіл аудару, сөзбен суреттеу, көрнекілік, өмірге үңілдіру, еңбек процесімен байланыс, жүйелі 273
үшін оған екінші пәнді құрал ету т.б. – бүгінгі күннің өзекті мәселелерімен ұштасып қана қоймай, қазіргі кезде басымдылық беріліп отырған іздендіре, дамыта оқытудың ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік негізін қалаған ой-пікірлер болғанын аңғару қиын емес. Мәселен, қазіргі оқыту мәселелеріне байланысты қарастырылып жүрген таным процесі – өмірге үңілдіру; проблеманы оқыту – оқушы алдында проблема қоя оқыту; пәнаралық байланыс – бір пәнді игерту үшін оған екінші пәнді құрал ету; дамыта оқыту – жүйелі ойға төселдіру; тіл дамыту – сөзбен суреттеп көрсетудің т.б. негізгі бағыт-бағдарымен сәйкес келеді. Осының өзі де тілші-ғалымның әдістемелік көзқарасы мен жасаған түйіндерінің өміршеңдігін дәлелдейді. Профессор-педагогтың педагогикалық мұраларын сөз еткенде басты назар аударатын мәселенің тағы бірі – оқу, оқыту үдерісінің сапасын арттырудың алғышарты ретінде оны оқулықпен қамтамасыз етудің жолдарын қарастыруы, оқулық жасаудың ғылыми негіздерін іс жүзіне асырып, үлгісін көрсете білуі. Мектеп оқулықтарын жазуға атсалыса отырып, ғалымның тілді меңгертуде оның қоғамдық-әлеуметтік мәніне баса көңіл бөлгенін көреміз. Ғалымның тілдің теориясы мен қолданысын қатар игертудің жүйесін танытар тың қадамдар жасалған оқулықтарындағы идеялар қазір де өміршеңдігін жоймай отыр. Әдіскер-тілшінің педагогикалық мұрасының тағы бір ерекшелігі – білім сапасын көтеру мақсатында оқу-әдістемелік кешеннің қажет екенін сол кездің өзінде-ақ біліп, оқу құралдары мен әдістемелік құралдарды бірге дайындауға ден қоюы. Педагог-ғалым «Қазақ тілінің программасы» (1936), «Қазақ тілінің грамматикасы» (1936), «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан» (1937) т.б. еңбектерінде қазақ тіліне қатысты ғылыми-теориялық тұжырымдарын ұсынумен қатар, осы ғылыми ой-тұжырымдарын қалай түсіну керек, оларды қандай амал-тәсілдерді қолданып оқыту тиімді, тілдік материалдарды игеруге байланысты негізгі ұстанымдар қандай болуы керек деген сияқты сұрақтарға жауап бере отырып, қазақ тілін меңгертудің тұтас оқу-әдістемелік, ғылыми-практикалық кешенін дайындап, талдап жазып шықты. Қ.Жұбановтың лингводидактика ілімімен байланысты ой-пікірлерінде оның шынайы маман екенін дәлелдейтін басты көрсеткіш ретінде ғалымның психология, педагогика, лингвистика ғылымдарын тең меңгергенін атауға болады. Мәселен, ол тілді дұрыс оқыту, білім беру мен оқытудың негізгі олардың аражігін ажыратып, әрқайсысына лайықты критерийлерді дәл сұрыптап ала білуде деп тұжырымдайды. Осы ретте тілші-ғалым көп еңбектерге талдау жасай келіп былай дейді: «Оқушылар мен оқытушыларды шырғалаңға салғымыз келмеді. Сондықтан тұрлаусыз мүшелерді топтастырғанда, соқырға таяқ ұстатқандай анық критерий беру керек болады». Ұстаз-ғалым Қ.Жұбановтың педагогикалық мұрасының басты өзегі – сапалы да терең білім беру, оның тиімді жолдарын тынбай іздеу, ұғымды
274
әдіс-тәсілдерді сабақ сайын үзбей бірізділікпен қолдану. «Тілді меңгеру тек біржақты емес, тұтас, жүйелі түрде болу керек», – деген ғалым-әдіскердің пікірі оның педагогикалық көзқарасын нақтылай түседі. Бұл тұжырым қазіргі таңда кең қолданыс тауып отырған оқыту технологиясымен тығыз ұштасып жатқаны даусыз. Өйткені инновациялық технологиялардың түпкі мәні де, олардың дәстүрлі білім беру жүйесінен өзгешелігі де оның осы бітім тұтастығы мен ішкі мазмұн бірлігінің беріктігінен көрінеді. Сондықтан да тілдің жүйелілігіне ерекше ден қоюды қалай отырып, ғалымның айрықша сөз еткен мәселесінің бірі – технология. Бұл проблеманың соңғы жылдарда терминдік тұрғыдан да, мазмұндық-сапалық тұрғыдан да айрықша өзекті болып отырғаны барша қауымға аян. Қ.Жұбановтың ойшыл-философиялық тұлғасын осы мәселеге қатысты айтылған тұжырымдары нақтылы дәлелдейді. Мысалы, ғалым: «Бүгіндегі біз біліп, көріп жүрген тілдердің жетіскен, өте игерілген тілдер болушылығы – бүгіндегі еңбек техникасының өркендегенінен әр нәрсеге технология көзімен қараушылығымыз», – деп, тілдерді меңгерудегі технологияның, яғни еңбек арқылы жинақталған тиімді амал-тәсілдерді кешенді қолданудың рөлін жоғары бағалайды. Ал келесі бір пікірінде әдіскер-ғалым: «Бүгіндегі біздің жазу техникамыз да осы технологияшыл дүниетану жемісінің бірі. Жазу үйренгенде біз бірден сөздерді, сөйлемдерді жазып үйренбейміз, әрбір дыбысқа өз алдына таңба (әріп) белгілеп, сол таңбаларды жазуға, олардың дыбыстық мәндерін айыруға үйретіп аламыз да, содан кейін барып қана сол жеке дыбыс белгілерін қостырып, жалғатып, сөз, сөйлем құрастырамыз», – дей келіп, технологияны дүниетанымның бір кілті ретінде атап көрсетеді. Бұл ойдың өміршеңдігін, шындығын қазіргі XXI ғасырдың ғылымы мен ілімінің дамуы дәлелдеп отыр. Жиырмасыншы ғасырдың 30-жылдарында тілді ғылым тұрғысынан зерттеу ісі оны оқытудың практикалық мәселелерімен ұштастыра жүргізу талабын қойды. Сол кездегі алдыңғы қатарлы орыс және шетел ғалымдарының педагогика, психология жайындағыеңбектермен жақсы таныс, физиология мен рефлексологиядан хабары мол, өзі мектептің ең төменгі басқышынан бастап педтехникумға дейін сабақ беріп ысылған, жоғары мектепте лекция оқыған ұстаз замана талабын абыроймен орындап шығады. Қ .Жұбанов өзінің филологиялық зерттеулерінде ғылыми тұжырымдарының мектеп мұғалімдері үшін де түсінікті болуын және мектептегі оқыту ісіне ғылым тұрғысынан жедел көмек көрсету жағын ескеріп отырған. Қ.Жұбанов өзінің 5-6-сыныптарға арнап жазған «Қазақ тілі грамматикасын» 1936 жылы бастырып шығарады. Оның осы кітапты қалай пайдалану керектігі жайында арнайы әдістемелік нұсқау жазып, оны баспаға бергені де мәлім. Бірақ 1937 жылы ғалым репрессияға ұшырағанда аталған әдістемелік құрал жарыққа шығып үлгірмей, тәркіленген. 275
Өзінің «жаңа» грамматикасын жасауда Қ.Жұбанов грек-латын мәдениетінен басталып, Еуропаға, орыс жеріне, араб, парсы және түркі тілді елдерге тараған грамматикалардың дайын үлгісін пайдаланбайды. Педагогика, психология, физиология және философия ғылымдарымен қаруланған, ана тілінің жай-жапсарын жақсы білген ол қазақ тілі грамматикасын жазу үшін жаңа жол іздейді. Бұл сапарда оның ұстанған бағыты қазақ тілі грамматикасының үлгісі мен жүйесін сол тілдің өзіндік ерекшелігінен іздеу болған. Ғалым педагогика мен дидактиканың принциптері мен әдіс-тәсілдерін іріктей келіп, олардың ішінен нақ қазақ тіліне ғана тиімділерін таңдап алып, соларға сай дидактикалық принциптерді белгілейді. Мұның өзі қазақ тілінің әдістемесін жүйелеуге қажетті баға жетпес жаңалық болатын. Сондықтан бұл грамматика оқулық жасаумен шұғылданушы авторларға, әдіскер-ғалымдарға күні бүгінге дейін үлгі-жоба ретінде елеулі пайда тигізе алары хақ.Қ.Жұбанов өзінің грамматикасында
асырмақ болған, индукция-дедукция әдістерін шебер пайдаланған.Ал ғалымның өзіне ғана тән ізденгіштік қасиет жаңа білімді өткен білімнің
дүниеге
келтіреді. Грамматиканың жүйесі арқылы да ол берілетін білімнің жаттандыболмай сапалы, берік болуын, тіл табиғатымен ұштастыра отыруын қарастырады. Құдайберген Жұбанов мектеп мұғалімдеріне көмек көрсетуді екі түрлі жолмен жүзеге асыру қажет деген, бірі – тікелей мектепке келіп көмектесу, екіншісі – хат-хабар арқылы көмектесу немесе аулақтан оқыту.Аулақтан оқыту немесе дистанциялық оқыту әдісі – қазіргі заман талабы. Дистанциялық оқытудың мынадай мүмкіндіктері бар: 1.Педагогикалық кадрлардың білім дәрежесін көтеру және сырттай оқыту жүйесін ұйымдастыру; 2. Әртүрлі мектептердегі, аймақтардағы әр алуан елдердегі ғылыми және оқу орталықтарының оқушыларын, мұғалімдерін, студенттерін жан-жақты біріккен зерттеу жұмыстарына ұйымдастыру; 3. Білімді өз бетінше меңгеруге көмектеседі. Әдіскер өз заманындағы педагогикалық ой-пікірден біраз алға кетіп, мұғалімнің оқушыға білім беріп қана қоймай, оны тұлғалық жағынан қалыптастырушы екендігін де атап көрсетті. Ал оқушыны тұлғалық жағынан қалыптастыру мен дамыту қазіргі оқыту технологияларының басты мақсаты екені белгілі. Қазіргі педагогика теориясы жаңашылдыққа бет бұрып, білім беру мазмұны жаңарып, білім беру құрылымында жаңа технологиялар өмірге келді, дамыта оқыту жүйесі енгізілді. Оның негізгі шарты – оқушының ақыл- ойын тәрбиелеу, баланы өмірге үңілдіру, оны өз бетімен білімін толықтыра алатын дәрежеге жеткізу.
276
Қазіргі дамыта оқытудың басты идеясын тілші-ғалым Құдайберген Жұбановтың «Қазақ тілінің грамматикасы» еңбегінен кездестіруге болады. Көреген ойшыл ғылым-білімге шөліркеп келген қазақ еліне жаңа заманда ойланып оқитын, ізденіп оқитын,ой еңбегін меңгерген оқушы тәрбиелейтін жаңа үлгідегі оқулық қажет деп есептеген. Оның грамматикасының басқа оқулықтардан өзге болу себебі де осында. Оқулықбасталған жерден-ақ оқушыларға ізденіс жолын нұсқайды. Талдау-жинақтау әдісі арқылы тілді зерттеп білуді үйретеді. Ал тіл материалдарын сатылап жүйелі ойлау машығына төселдіреді. Салыстыру, көрнекілік әдістері өмірдегі құбылыстарға үңілдіреді, болмыс сырына қызықтырады, шәкірттердің білімге деген құштарлығын арттырады, оларды ойланып, ізденіп оқуға жетелейді. Әдіскер-ғалым Қ.Жұбановтың «Қазақ тілінің грамматикасы» оқулығынан қазіргі әдіскерлеріміз кең қолданып жүрген деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыта оқыту әдісінің элементтерін байқауға болады. Оқулық құрылымы әр оқушының белгілі бір тақырып бойынша жүйелі білім алуы үшін белгілі бір деңгейдегі тапсырмаларды орындау қажеттілігіне негізделеді. Егер оқушы аз уақыттың ішінде көп тапсырма орындап үлгерсе, ол оқушының қабілетін, белсенділігін, іскерлігін, ал ұстаздың шеберлігін көрсетеді. Мұндай жұмысты жүзеге асыру үшін мұғалім оқулыққа сүйене отырып, өз сабағын ғылыми түрде ұйымдастыруы керек. Оқытуды ғылыми ұйымдастыра алмаған мұғалім деңгейлік тапсырмаларды да орындата алмайды. Оқытушы педагогикалық заңдылықтарды неғұрлым жақсы білсе, оқу технологиясының талаптарын да неғұрлым жақсы орындатады. Сөйтіп, деңгейлік тапсырмаларды орындау барысында жақсы оқитын бала зерікпейді, орташа оқушы бос отырмайды, ал нашар оқитын оқушы бос көшіре бермейді. Бұл әдіс қазақ тілі сабақтарында өз дәрежесінде жүргізілсе, жақсы нәтиже беретінін кезінде профессор Қ.Жұбанов атап көрсеткен. Сонымен қатар, оқулықта қазақ тілінің сөз байлығын меңгеру ұлттық дүниетаныммен қатар жүргізіледі. Мысалы, қарны ашып, қазанның қақпағын аша берген баласына анасы: «Ақылды бала қазанның астына қарайды, ақылсыз бала үстіне қарайды», – деген мақал айтып, – баланың алдына проблема қояды. Бұл – түйін. Түйінді дұрыс түсінген бала қазанның астына от жағады, түсінбеген бала қақпағын аша береді. Ал анасының балаға өз ақылын тура айтпай, жанамалап айту себебі – проблеманы баланың өзіне шешкізу. Олай болса, қазақ тілі сабақтарында халқымыздың көп жылдық тәжірибесі мен дүниетанымынан туған мақал-мәтелдер негізінде оқушыларды тауып сөйлеуге баулу, бала алдына проблема қоя білу – Қ.Жұбанов оқулығының ерекшелігі. Әдіскер-профессор Қ.Жұбанов қазақ тілін оқушы қауымға түсінікті тілмен жеткізе отырып, оның барлық қырын ашып көрсетеді. Ғалым еңбегінің осы күнге дейін өзінің құндылығын жоймай келе жатқанының басты себебі де осында.
277
Педагогика ғылымдарының кандидаты Р.С.Рахметова «Құдайберген Жұбанов зерттеулеріндегі жаңа технологияның нышандары» атты мақаласында жаңашыл педагог ғалым Ш.А.Аманашивили мен қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі, түркітанушы, педагог, мемлекет және қоғам қайраткері Құдайберген Жұбановтың еңбектерін салыстыра келіп, екі әдіскердің пікірінде де ұқсас тәсілдердің бар екенін айтады. Оқушыға түсіндірілетін материалды оның қабылдауына бейімдеп, сатылы даму принципімен, жеңілден күрделіге қарай өтумен ұсынылғаны тиімді екені айтылады (137). Қазақ филологиясының тұңғыш профессоры Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың ғылыми еңбектерінде ұлттық дидактика мәселелері жүйелі түрде сабақтастықпен берілген. Ғалым өзінің зерттеулерінде оқытудың мазмұны, оқудың принциптерін, ұйымдастыру түрлерін, әдіс-тәсілдерді жан- жақты қарастырған. 1930-1935 жылдар аралығында жазылған морфология, синтаксис туралы құнды еңбектерінде тілші жоғары оқу орындарына арналған бағдарламалар мен оқулықтарды ұлттық дидактика талаптарына сай, оқу жылының әр кезеңдеріне арнап жүйелеп берген. Ғалым-әдіскер мектепте бала ұғымына, жоғары оқу орындарында студенттердің түсінігіне лайық жеңілден ауырға, дарадан күрделіге қарай сатылы түрде сабақтастықпен оқыту принциптерінің сақталуын талап еткен. Қ.Жұбанов еңбектерінде басшылыққа алынған ұстанымдар туралы Мүсилима Жұбанова «Құдайберген Жұбанов
ұлттық дидактика проблемалары хақында» атты еңбегінде мынадай пікір айтады: «Оқытудың ұстанымдарын сөз еткенде, Қ.Жұбанов еңбектерінен көзге айқын шалынатындары: саналылық, жүйелілік, түсініктілік және білімнің беріктігі. Бұл ұстанымдар бір-бірімен тығыз байланысты. Оқытушы тарапынан берілетін білім түсінікті болса, оқушы оны саналы түрде меңгереді. Жаттанды болмай, саналы түрде игерілген білім уақыт өте келе, тез ұмытылып қалмайтындай берік те болады. Осы айтылғандар жүзеге асу үшін ғылымның жүйесі мұқият сақталуы, сабақтың құрылысы, түсіндіру әдістері, бекіту дұрыс болуы қажет. Саналы білімнің пайдасы – ол адамның өміріндегі қажетін өтеуге жарайды. Аталған ұстанымдар жүзеге асуы үшін сабақта түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Оқулық соған жағдай жасайды. Біз сөз етіп отырған «Жаңа грамматикадан» осындай ұтымды сәттер айқын байқалады. Демек, мұның өзі – оқулықтың жетістігі деп саналуы қажет». Профессор-педагог Қ.Жұбановтың қазақ тіл білімінің фонетика, морфология, синтаксис және т.б. салаларына қосқан үлесі өз заманынан озық болуымен қатар, қазіргі кезде де маңызды саналады. Дегенмен, тіл ғылымы жетістіктерінің оқулықтан орын алуы – оқыту ісінің бір ғана жағы. Ал оның екінші жағы – «пәнді дұрыс білім беруге лайықты етіп блоктық принциппен жүйелеу, материалды оқулыққа тиімді орналастыру, көкейге қонымды» етіп ұсына білу шеберлігі». Істің осы екінші жағы дұрыс шешілмейінше, оқыту проблемасы да шешілмек емес. Қ.Жұбанов мұны өте жақсы түсінген. «Оның 278
қазақ тілін оқыту ісіне қатысты жаңалығы, әдіскер-педагог ретіндегі шеберлігі «Жаңа грамматикасынан» айқын көрінеді. Қазақ тілін оқытудың сатылы ұстанымы Қ.Жұбановтың грамматикасы арқылы қазақ мектептеріне тұңғыш рет жол тапты. Қ.Жұбанов оқытудың қасаң догмалық жолына қарсы тұрып, білім беру процесінің түсінікті болуына барынша күш салған. Оның грамматикасындағы принциптер мен әдістер іштей өзара тұтаса келіп, сыныптағы сабақ жұмысының бастан-аяқ түсінікті өтуін камтамасыз етуге бағытталған. Бұл мақсат тек ереже арқылы немесе тек мұғалімнің тақырыпты түсіндіруінің қарапайымдылыгы арқылы орындалмайды», – дейді М.Қ.Жұбанова (133). Сонымен, саналылық, жүйелілік, білімді бекіту ұстанымдарына сүйенген сабақ жүйесі: ● тақырып пен тақырыпшалардың орналасуы; ● өткен сабақ пен жаңа сабақты ұштастырудағы мұғалімнің қолданған әдіс-тәсілдері, терминдерді, ережелерді түсіндіруі; ● тақырып пен әдістеменің біріне-бірі сәйкес, үндесіп келуі арқылы орындалады.
«Жаңа грамматиканың жаңалығы» деген мақаласында профессор Қ.Жұбанов бұл грамматиканы сатылы ұстанымға сай жазғанын айтады. Автор бұл принципті қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкес қолданады да, түсіндіру барысында тілдің заңдылықтарын сатылап береді. Нәтижесінде бір тақырып игеру үшін бірінен-бірі өрбитін бірнеше саты шығады. Осыдан кейін оқулықта талдау мен жинақтау әдістері пайдаланылады. Соған сай тілді тұтас бір бүгін ретінде қарастырып, бүтіннің бөлшегін сатылап таныстыру көзделген. Қ.Жұбанов талдау мен сатылы құрылысты негізге алып, тақырыпты біртіндеп түсіндіреді. Сөзіміз жалаң болмас үшін оқулыққа жүгінейік. «Сөз бөлшектері» деген тақырыпты түсіндіргенде ол: «Сөз ауызекі
Сөйтіп, автор оқулықта «сөз бөлшектері» деген жаңа терминді қолданады. Сатылап оқыту ұстанымы оқушыларға бірден ауыр материалды бермей, жеңілден бастауға, қиын деген түсінікті бөліп, біртіндеп түсіндіруді мақсат етеді. Мысалы, тілші оқулықта сөйлем мүшелерінің ішінен алдымен «баяндауышты», содан кейін «бастауышты» табу керек дейді. Оның себебі баяндауыш сөйлем ішінен оңай табылады. Өйткені қазақ тілінде баяндауыштар сөйлемнің аяғында тұрады. Еңәуелі оңай табылатын сөйлем мүшесін анықтаған соң, қиындық туғызатын сөйлем мүшесін соға байланыстырып табуға болады дей келіп, тілші баяндауыштың сөйлемнің соңында келмейтін позицияларына да түсінік бере кетеді. Осы әдіспен түсіндіруді автор: «Баяндауыштың алдына кім? не? деген сұрауларды қойып 279
бастауышын, баяндауышын және айқындауышын меңгертіп алғаннан кейін тілші арасына бірнеше тақырып салып, «анықтауыш пен толықтауышты» түсіндірген дұрыс деп есептейді. Оқулыққа үңіле қараған адам оның өн бойынан біріне-бірі жол сілтеп тұрған өтпелі сатыларды көрері даусыз. Сатылап түсіндіру оқушылардың ойлау жүйесін дамытады, есте сақтау қабілетін арттырады және білімді жүйелі түрде меңгеруге көмектеседі. Оқу үдерісі осылайша сатылы ұстанымға негізделіп, ал талдау мен жинақтау әдісі қазақ тілінің өз заңдылығына сай қолданылса, сабақ мақсатына толық жетеді.
Профессор Қ.Жұбанов жай сөйлем түрлерін және құрмалас сөйлемдерді оқыту бағдарламасында олардың әрқайсысына сағат бөліп, тыныс белгілерін де бірге үйретуді көздейді. Қ.Жұбанов күрделі сөзжасам тәсілдерін ғылыми тұрғыдан негіздеп қана қоймай, оқушыларға түсінікті қабылдату үшін сөздердің күрделену қағидаты туралы оқытушы басшылыққа алатын әдістемелік нұсқау береді, ережелерін түсіндіреді. Оқыту барысында салыстырудың тигізер пайдасы мол екендігі ақиқат. Біз сөзетіп отырған оқулықта салыстыру әдісі молынан және ұтымды пайдаланылған. Бұл әдіс, әсіресе, оқулықтың алғашқы бөлімдерінде көрініс тапқан. Ғалым «сөз бөлшектері» деген тақырыпшаны түсіндіруде: «Сөз бөлшектерінің кітап, әңгіме сияқты ірілері болсын, әріп, дыбыс сияқты ұсақтары болсын, қай-қайсысы да, бітулі киімдей айналасы көмкерілген бір бүтін нәрсе. Сөйте тұра, бұлардың бүтіндігі біртұтас, сом бүтіндік емес; киімнің өңір, шабу, артқы бой, жең, жаға бөлшектерден құралатыны сияқты, әр бөлшектердің өзінің ішкі бөлшектері бар; әрқайсысы сол ішкі бөлшектерден қиындалып, құралып барып жасалады», –дейді. Автор одан әрі сөз бөлшектерінің бірігуін де салыстыра көрсетеді. Оқушыларды өмірге, еңбек үдерісіне үңілдіре отырып, күнде көріпжүрген немесе көруге, бақылауға болатын мысалдарға жүгіне отырып, олардың тіл құрылымдарын (сөздерден сөйлем; дыбыстардан сөз құралатынын) түсініп, меңгерулеріне жол ашады. Ал, сөз бұйымы мен сөз материалы туралы түсінік берместен бұрын, жалпы «бұйым» және «материал» деген ұғымдардың ара жігін ашып береді. «Тігіліп біткен киім, тоқылып шыққан өрмек, иіріліп болған жіп сияқты, сол күйінде адам керегіне жарарлық болып жасалған затты бұйымдейміз. жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|