Алматы «рауан» 1991

са, сол сөздің мағынасы жайылыңқы, абстракты, көп мағыналы 
сипатқа ие болады. Сөздің мағынасының құрамына, тым Оолма- 
ғанда А. А. Потебня айтқан жакын мағынаға енбей қалған сема- 
лар қолданумен байланысты информациялық мәнге ие болуы мүм- 
кін. Мұндай семалардың барлығын басқа ғалымдарымыз да 
мойындайды. Мысалы, О. Н. Селиверстова В. Г. Гактың көрсеткен 
салыстырмалы семасының барлығын мойындаса да, оларды сөз- 
дің лексикалық мағынасының құрамына ендірмейді (Селиверсто­
ва 76, 130). Біздіңше, сөздердің көп мағыналы қасиетке ие болуы 
сөздердін. номинативтік (термин В. В. Виноградовтікі) мағынасы- 
ның кұрамына енбей қалған семалардың жанданып, жаңадан 
мағынаның ядросын (жетекші сема ретінде) жасауында жатыр. 
Мысалы, Хан емессің қасқырсың... Хан емессің жылансың. (Ма­
ха мбет) дегендегі қасқыр мен жылан сөздерімен салыстырсақ 
пікірімізге дәлел бола алады. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде 
қасқыр сөзіне ит тұқымдас жыртқыш аң, бөрі деп аныктама бер- 
ген. Ал жылан сөзіне «бауырымен жорғалаушылар тобына жата- 
тын омыртқалы жәндік» деп анықтама берген. Біз келтірген мы- 
салымызда ол сөздер аң да, жәндік те мағынасында қолданыл- 
мастан жексұрын, жауыз мағынасында қолданылып тұр. Егер 
қасқыр сөзінің мағынасын семалық талдауға салып қарайтын 
болсак, 1) жабайы аң, 2) жыртқыш, 3) ит тұқымдас сияқты сема- 
ларға ие болады. Оның а) тойымсыз, ә) аяушылықты білмейтін, 
б) күші жеткенді аямайтын сияқты семалары негізгі семалары 
болып саналмайды, тек тіркестерде қолданылуымен байланысты 
анықталатын көмекші семалары. Ауыспалы, келтірінді мағынада 
қолданылғанында біз көрсеткен негізгі семалар өз орнын көмекші 
семаларға беріп, басқа мағынада қолданылуына жағдай жасап 
тұр. Жылан сөзінде де жетекші (негізгі) сема ретінде, 1) бауы­
рымен жорғалаушы, 2) түсі суық, 3) шағатын семаларын көрсе- 
туге болады. Хан емессің — жылансың дегенде осы негізгі сема- 
лардың бірде біреуі қатьіспастан, оның қосалқы (көмекші) сема- 
сы — уландыратын, жамандық қана істейтін негізгі сема ретінде 
қолданылып, жана мағынаға ие болып тұр. Кейде мүндай сема- 
лардың ауысуы тіркестік мағынаға да сүйенеді. Мысалы, Сен жа- 
ралы жолбарыс еқ, Мен киіктің лағы ем (Абай) деген мысалы- 
мыздағы жаралы жолбарыс, киіктіқ лағы тіркестері жаңа мағы- 
нада (ашынған, өшіккен, нәзік, әлсіз) қолданылып түр. Олардың 
мағынасының көшуіне негіз болған бір сөздің семасы емес, тіркес 
негізінде туған мағына.
Бірнеше сөздердің барлығына ортақ болған семалардың бар- 
лығын жалпылаушы сема деп атай беруге де болмайды. Мысалы, 
торай, күшік, бала, бота, лак,, қозы, қүлын сияқты сөздерде жас 
мөлшерін білдіретін (сәби, жас) сема барлығына да ортақ, бірақ 
олар бір лексико-семантикалық топтың мүшелері емес. Бала деген 
зат есімді қыз, үл, ата, ана сияқты сөздермен бірге бір туысқандық 
атауды білдіретін тематнкалык топка енгізгенбіз. Олардағы жал­
пылаушы сема — туысқандық атауы болуы. Торай, бота, лақ, қозы 
дегендерде туысқандықты білдіретін мағыналық элемент жоқ,
188

олар үй жануарларының атаулары және төл атаулары деген сияқ- 
ты семаларымен ажыратылып жатады.
Жалпылаушы сема тематикалық, лексико-семантикалық топ- 
тарға сөздерді топтастыруға негіз болады, ал айырушы сема сол 
топтың мүшелерінің жеке-дербес жасауына жағдай жасайтын 
сема болып есептелінеді. Жеке сөз таптарын лексико-семантика- 
лық топтарға бөлу дәстүрі басқа тілдерде қалыптасқан болса да, 
түркі тілдерінде әлі толық ондай топтарга бөлініп зерттелінген 
жоқ. Рас соңғы кездерде кейбір тематикалық топтар мен лексико- 
семантикалық топтардың табпғатын ашуға әрекет еткен еңбектер 
жарық көріп жүр, бірақ олар әлі жеткіліксіз. Сондықтан да казақ 
тілінің материалдары 
негізінде кей сөз табының тематикалық 
топтары мен лексико-семантикалық топтарынан үлгі көрсетуді 
жөн деп есептейміз.
Қазақ тіліндегі етістіктерді жалпылауыш семаларына карай 
мынадай лексико-семантикалық топтарға бөлуге болады (Ора- 
зов 83) *.
I. Амал-әрекет етістіктері. Бұл топтағы етістіктер белгілі бір 
объектіге бағытталған амал-әрекетті білдіретін жалпылауыш 
семаларымен байланысты топтастырылған. Оларды төмендегіше 
семантикалық тодітарға бөлуге болады. 1. Қоректенуді білдіретін 
етістіктер: іш, же, ұртта, аса, дәм тат, сорапта, жалма, т. б. 2. Жа- 
сау, өндіру етіетіктері: жаса, соқ, жарат, тік, сал, құрастыр, қабы, 
т. б. 3. Қирату, бүлдіру етістіктері: қират, бүлдір, бүз, сындыр, күл 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: